Ένα συνέδριο για το γιάννη ρίτσο

Τηλέφωνο στον ηλεκτρικό:
-Έλα που είσαι;
-Έφτασα περισσό.
-Καλά φτάνω κι εγώ σε λίγο.
-Σε περιμένω κάτω στο έβερεστ.
-Τι, βάλαμε έβερεστ στο ισόγειο;
-Όχι, ρε νούμερο. Κάτω στο σταθμό εννοώ.
Έφτασε ο συρμός και κατεβήκαμε μπουλούκια απ’ τα βαγόνια σαν προσυγκέντρωση.

Στα μάτια μας το σπίτι του λαού ήταν ένα μικρό χόλιγουντ με σελέμπριτις. Ο χαλβατζής που πρέπει να ήταν πολύ ωραίος στα νιάτα του, ο σοφιανός με την χρόνια αλλεργία, ο μανώλης δούκας με τα σφυροδρεπανέλια του, η αλέκα να στήνει δίπλα μας πηγαδάκι στο διάλειμμα και α! ο μπογιό…

Ξαφνικά έρχεται προς το μέρος μου ο χουρμουζιάδης:
-Ανέβασέ με σύντροφέ μου.
Τι θέλει να πει; Το ηθικό; Τελικά εννοούσε τα σκαλιά.
Ναι, λοιπόν. Έκανα το δεκανίκι του χουρμουζιάδη. Και δη το δεξί.

Από νεολαία λίγα πράγματα. Αν είχαν χρέωση, θα τον γέμιζαν τον χώρο οι σύντροφοι. Όταν δεν έχουν, μια κυριακή μένει για ξεκούραση και το τελευταίο που σκέφτεσαι είναι να τη σπαταλήσεις δημιουργικά.

Μπήκαμε στον χώρο που γίνονται τα συνέδρια και μας τύλιξε η μυρωδιά απ’ τις αναμνήσεις. Έβλεπα νοερά τις στιγμές που έχει ζήσει αυτή η αίθουσα. Διασπάσεις, ανασυγκρότηση, ολόπλευρη ενίσχυση, αντεπίθεση (στο επόμενο συνέδριο τους παίρνουμε φαλάγγι). Την αλέκα, τον χαρίλαο, τον ανδρουλάκη να του φωνάζει, ήσουν λούθηρος κι ας μην το ξέρεις.
Ανατριχίλα…

Οι εισηγήσεις ήταν μεστές από συναίσθημα. Κάποιοι εισηγητές δάκρυσαν καθώς τις διάβαζαν και μετέφεραν τη συγκίνηση και στο κοινό από κάτω.
Δε μπορώ να πω ότι τη συμμεριζόμουν, αλλά αυτό έχει να κάνει μάλλον με δικό μου πρόβλημα πρόσληψης, της τέχνης γενικά και πιο ειδικά του ρίτσου.

Με έχει επηρεάσει κι ο σοβιετικός κυριούλης.
Ο ρίτσος είναι ο ποιητής της ρωμιοσύνης. Αγαπά την πατρίδα του και την εξυμνεί σε βαθμό που να σκεπάζει τις τάξεις. Ό,τι έπαθε και το εαμ δηλαδή.
Αλλά αν του πούμε κάτι αντίστοιχο για το στάλιν και το μεγάλο πατριωτικό πόλεμο βγαίνει απ’ τα ρούχα του.

Πριν συναντήσει τον ανακριτή ο ρίτσος κουβεντιάζει με τη συνείδησή του. Δεν έκανε κακό σε κανέναν, αγαπά όλο τον κόσμο και την ελλάδα απέραντα.
Βλέπετε κύριοι, αυτά τα πράγματα τα ζουν, δεν τα υπογράφουν.
Κι εγώ να σκαλώνω σαν ψείρας, γιατί οι δηλώσεις άλλο πράγμα έλεγαν: να αποκηρύξεις τον κομμουνισμό, αναιρώντας τον εαυτό σου (όσα πίστεψες κι όσα έκανες). Κι είχε σημασία να μην το κάνεις, ούτε γραπτά, ούτε στη ζωή.
Το συζητούσα μετά με δυο συντρόφους και διαφωνούσαμε. Με τη μία μαλώσαμε κι αλλάξαμε θέμα και με τον άλλο ψάχναμε να βρούμε αν τους κομμουνιστές τους εκτελούσαν με τον 509 ή με τον 375 περί κατασκοπείας.

Ένα πολιτικό έργο δε μπορεί παρά να γεννά πολιτικές αντιδράσεις. Κι αυτό ισχύει για όλες τις περιόδους του έργου του.
Τα πρώτα χρόνια ο ρίζος δημοσίευε τόσο τα ποιήματά του όσο και κριτικές για τη μοντέρνα ποίηση που πρέσβευε, την αστική του καταγωγή και τον ιντιβιντουαλισμό του (που πήγαζε απ' το προσωπικό κι οικογενειακό δράμα του ποιητή).
Άλλοι λένε ότι έκανε στροφή το 56 μετά το ταξίδι του στη σοβιετική ένωση (τότε που έγραψε τη σονάτα), κάτι που αντέκρουσαν οι εισηγητές της πρώτης μέρας (εγώ πήγα μόνο τη δεύτερη και το έχασα μαζί με το λουγγή).
Ενώ στα 1985 μια επιθεώρηση τέχνης του βγαίνει από αριστερά και του ασκεί κριτική από τη σκοπιά του σοσιαλιστικού ρεαλισμού (μόνο τότε μπορούσαν να ζήσουν τέτοια διαμάντια).

Αλλά η ατραξιόν ήταν στις παρεμβάσεις που ακολούθησαν και τη λέγαν διονύση. Ένας παππούς 92 χρονών, (κατά δήλωσή του) παλιό μέλος της κε και του πγ που είχε να κάνει μια πρόταση. Ανέβηκε μόνος στο βήμα διώχνοντας όσους πήγαν να τον βοηθήσουν, αλλά τον κατέβασαν άλλοι, γιατί αργούσε κι είχαμε βγει εκτός χρόνου.
Έτρεμαν τα χέρια και το μυαλό του, βούλιαξε στη συγκίνηση, ο ειρμός του μπλέχτηκε σε ιστορίες με τον σουσλόφ, τη μακρόνησο κι ένα σκυλάκι που ανέπτυξε κομματική συνείδηση και γάβγιζε τους ασφαλίτες.
Το προεδρείο του έλεγε να κατέβει, αλλά αυτός εκεί, στοχοπροσήλωση. Να κάνω την πρόταση και μετά διαγράψτε με!

Δεν έγινε τίποτα απ’ τα δύο και συνεχίσαμε.
Την πρόταση μας την είπε στο τέλος η μηλιαρονικολάκη. Να συγκεντρωθούν σε μια επιτομή κάποια ποιήματα του ρίτσου για πολιτικά κι ιστορικά γεγονότα.
Αλλά αυτό που προέχει είναι η έκδοση των πρακτικών του συνεδρίου.

Η μέρα έκλεισε με ένα πολύ καλό ντοκυμανταίρ της κε για το ρίτσο, (ελπίζω να κυκλοφορήσει κι από τον ρίζο). Βλέποντάς το θυμήθηκα γιατί μια καλή μελοποίηση κάνει τους σπουδαίους στίχους αθάνατους.
Μου έμειναν επίσης οι στλιχοι: δε θυσιαζόμαστε για το θάνατο, αλλά για τη ζωή. Για μια ζωή όπου δεν θα χρειάζονται θυσίες.

Το μυαλό μου όμως κόλλησε σε άλλους στίχους που τους άκουγα πρώτη φορά, για τον ήρωα των τεσσάρων τοίχων, που βρίσκει προστασία στο φουστάνι της μαμάς κι έχει δυο-τρεις ακόμα που τον παινεύουν για να παινέψουν κατά βάθος τους εαυτούς τους.

Αυτό ήταν. Από αύριο ψάχνω για δουλειά.

-----------------------------------------------------------------------------------

Ακολουθεί ένα κείμενο του θηλυκού μου γονιού, που αν δεν είχε κλειστεί στην οικογένειά του θα είχε κάνει περισσότερα αξιόλογα πράγματα.
Δεν είναι κάτι ιδιαίτερο, αλλά περιέχει βασικά στοιχεία που θα ήθελε να ξέρει κανείς για τον ποιητή. Η αξία του βρίσκεται στο ότι είναι δουλειά ενός ερασιτέχνη (=εραστής της τέχνης) που κινήθηκε από κίνητρα εσωτερικά, χωρίς να φιλοδοξεί σε δημοσίευση. Λόγω επαγγέλματος (φιλόλογος) το ύφος θυμίζει ενίοτε σχολική εργασία.

Η κε του μπλοκ θα δημοσιεύσει τη μικρή αυτή εργασία σε συνέχειες ως ελάχιστη συμβολή στο έτος ρίτσου που τελειώνει χωρίς να έχουν γίνει πολλά πράγματα -μόνο οι λακεδαιμόνιοι και κάποιοι μπλόγκερς ασχολήθηκαν.
Το πρώτο μέρος αναφέρεται στη ζωή και το έργο του ποιητή.

-Ο γιάννης ρίτσος (μονεμβασιά 1909-αθήνα 1990) είναι μια από τις πιο σημαντικές ποιητικές παρουσίες της σύγχρονης λογοτεχνίας μας με παγκόσμια ακτινοβολία και απήχηση παρά τη στράτευσή του στην αριστερή ιδεολογία. (σσ δική μου: μάλλον εξαιτίας αυτής. Ο ίδιος ο ρίτσος έλεγε ότι η αξία ενός έργου -αν όχι πρώτα απ' όλα- σε τελική ανάλυση βρίσκεται στην πολιτική).
Θεωρείται ο μεγάλος ποιητής της πίκρας και των καημών της ρωμιοσύνης κι ο ανυπότακτος ποιητής των εργατών και των καταπιεσμένων.

Από μικρό παιδί έζησε τις πολλές δοκιμασίες της οικογένειάς του πράγμα που του καλλιέργησε μια σπάνια ψυχική ευαισθησία. Ο πατέρας του –ελευθέριος ρίτσος- που ήταν γαιοκτήμονας χρεωκόπησε οικονομικά και τελικά τρελάθηκε. Όταν άρχισε να φοιτά στο γυμνάσιο του γυθείου (1921) ο μεγαλύτερός του αδερφός (δημήτρης) και η μητέρα του (ελευθερία) πέθαναν από φυματίωση. Η αγαπημένη του αδερφή λούλα δεν άντεξε όλες αυτές τις συμφορές που έπληξαν την οικογένειά τους και παραφρόνησε κι αυτή. Ο ίδιος ο ποιητής σε ηλικία 17 ετών(1926) προσβάλλεται από φυματίωση που κλονίζει σοβαρά την υγεία του και το 1927 εισάγεται στο σανατόριο σωτηρία. Αργότερα κλείνεται και σε άλλα σανατόρια ενώ όταν βγαίνει κάνει διάφορα επαγγέλματα για να ζήσει (ηθοποιός, μέλος χορού στο θέατρο, διορθωτής σε εκδοτικό οίκο και άλλα).

Κατά την περίοδο αυτή της ζωής του τόσο στον ελληνικό χώρο όσο και στο διεθνή διαδραματίζονται γεγονότα με κοσμοϊστορική σημασία που επηρεάζουν σημαντικά τον ποιητή (βαλκανικοί πόλεμοι, ο πρώτος παγκόσμιος, η μεγάλη οκτωβριανή επανάσταση στη ρωσία κι η επικράτηση του σοσιαλισμού κι η μικρασιατική εκστρατεία που έκλεισε με τη μικρασιατική καταστροφή).

Εκείνο όμως που επηρεάζει καθοριστικά τον ρίτσο είναι η επαφή του με σοσιαλιστές κατά την παραμονή του στο σανατόριο σωτηρία από τους οποίους γνωρίζει τις σοσιαλιστικές ιδέες, τις μελετάει και τις ασπάζεται. Στην κατοχή (1942) προσχωρεί στο εαμ στο μορφωτικό τμήμα του οποίου εργάζεται, ενώ είναι ήδη οργανωμένος στο κομμουνιστικό κόμμα.

Ενώ μέχρι τώρα τη ζωή του την είχαν σφραγίσει οι θάνατοι κι οι ασθένειες των μελών της οικογένειάς του, αλλά κι η προσωπική του υγεία που τον ταλαιπωρεί αδιάκοπα, στο εξής ο ποιητής θα αντιμετωπίσει προσωπικές διώξεις, φυλακίσεις κι εξορίες για τα σοσιαλιστικά πιστεύω του. Τέσσερα χρόνια (1948-52) εργάζεται στη λήμνο πρώτα, στη μακρόνησο αργότερα και τέλος στον άη στράτη. Το 1967 με τη στρατιωτική δικτατορία συλλαμβάνεται και πάλι κι εκτοπίζεται στη γυάρο, στη λέρο και στη σύρο.
Η φιλάσθενη υγεία του δεν εμποδίζει τον ποιητή να αντιμετωπίσει με θάρρος και ήθος ανώτερου πνευματικού ανθρώπου όλους τους κατατρεγμούς και τα βασανιστήρια στις φυλακές και στους τόπους εξορίας.

Δε διώκεται μόνο ο ποιητής, αλλά και το ποιητικό του έργο. Το 1936 ο μεταξάς έδωσε διαταγή να κατασχεθούν όσα αντίτυπα του επιτάφιου είχαν απομείνει και να καούν μαζί με τα βιβλία άλλων προοδευτικών, πνευματικών ανθρώπων μπροστά στους στύλους του ολυμπίου διός (σσ: ο ρίτσος έλεγε ότι αποτελεί τιμή γι' αυτόν να καίει η δικτατορία δικά του ποήματα μαζί με τόσο σημαντικά έργα).

Ο ρίτσος δε σταμάτησε να γράφει ακόμη και μέσα στις απάνθρωπες συνθήκες της εξορίας του. Έγραφε τα ποιήματά του σε μικρά χαρτάκια και τα έκρυβε μέσα σε φιαλίδια. Πολλά απ’ αυτά σώθηκαν, αλλά αρκετά χάθηκαν. Σε ένα αφιέρωμα που έγινε για τα 80χρονα του ποιητή (1989) ένα χρόνο πριν το θάνατό του ο αλβανός ποιητής βαζίλ ντιλό έγραψε το ποίημα που αφορά τη δουλειά του ρίτσου στους τόπους εξορίας κι έχει τίτλο ξεθάβοντας τους στίχους του γιάννη ρίτσου.

Αν δε βρισκόταν κάποιο χέρι
να βγάλει από τη μαύρη γη στο φως
το βουλωμένο αυτό μπουκάλι με τα ποιήματα
θα ξέσπαγε μια μέρα σαν εκρηκτικό υλικό

Θ’ ανάβαν τα ποιήματα ένα-ένα
Από τον πρώτο ως τον τελευταίο στίχο
Θα ξέσπαγαν τα ενταφιασμένα ποιήματα
Τραντάζοντας και σκίζοντας
Το στήθος της γης.

Πώς θα μπορούσε να ‘στεκε μες στο μπουκάλι σφραγισμένη
Η αγανάκτηση χιλιάδων εξορίστων
Πώς θ’ άντεχε κλεισμένο στο γυαλί τόσο μαρτύριο;

Σ’ εκείνη το μπουκάλι –όχι, όχι-
Εσύ ρίτσο, δεν είχες κλείσει στίχους
Αλλά το δυναμίτη της καρδιάς τους

Ο ρίτσος δεν υπήρξε μόνο ο μεγάλος ποιητής, αλλά γενικότερα μια καλλιτεχνική φύση. Δεν έχει γίνει ιδιαίτερα γνωστή η εξαιρετική του ικανότητα στη ζωγραφική με εκπληκτικές ζωγραφιές απαθανατισμένες στους τόπους εξορίας πάνω σε διάφορες πέτρες λειασμένες ή πάνω σε ξύλα κομμένων δέντρων. Λίγο πριν το θάνατό του το πνευματικό κέντρο του δήμου αθήνας σε συνεργασία με το υππο (σσ: νυν υπουργείο πολ-τού) δοργάνωσε μια έκθεση με όλο το εικαστικό έργο του ποιητή με τίτλο ο εικαστικός γιάννης ρίτσος.

Δείγμα της καλλιτεχνίας του αποτελούν και τα χειρόγραφά του με τα ζωγραφισμένα εξώφυλλα. Αλλά και τα ίδια τα γράμματά του είναι θαυμάσια κομψοτεχνήματα που θυμίζουν παλιά βυζαντινά ευαγγέλια.

-Το ποιητικό έργο του ρίτσου είναι τεράστιο σε ποσότητα αλλά και πολύ σημαντικό σε ποιότητα.
Άρχισε να γράφει ποιήματα από πολύ μικρή ηλικία. Ήδη σε ηλικία 12 χρονών (1921) στέλνει τα πρώτα του ποιήματα στο περιοδικό διάπλασις των παίδων του γρηγόρη ξενόπουλου. Η επίσημη εμφάνισή του όμως στα γράμματα γίνεται το 1934, όταν κυκλοφορεί η πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο τρακτέρ.

Από τότε ακολουθούν αλλεπάλληλες συλλογές. Πυραμίδες (1935), επιτάφιος (1936), το τραγούδι της αδελφής μου (1937), εαρινή συμφωνία (1937),το εμβατήριο του ωκεανού (1939), αγρύπνια (1954), πρωινό άστρο (1955), σονάτα του σεληνόφωτος (1956), οι γειτονιές του κόσμου (1957) κι άλλες πολλές.

Όλο το έργο του έχει συγκεντρωθεί σε επτά τόμους (αυτό έγινε όσο ο ποιητής συνέχιζε να γράφει ακόμη). Οι επτά τόμοι έχουν εκδοθεί από τον εκδοτικό οίκο κέδρος. Οι τέσσερις πρώτοι τόμοι (α, β, γ, δ) τιτλοφορούνται ως ποιήματα. Ενώ οι άλλοι τρεις τόμοι έχουν τους τίτλους: τέταρτη διάσταση, επικαιρικά, γίγνεσθαι.

Ορισμένοι μελετητές της ποίησης του ρίτσου τη διακρίνουν σε πέντε περιόδους
1η περίοδος: η προετοιμασία (1926-1936) με έργα όπως τρακτέρ, πυραμίδες, επιτάφιος όπου βρίσκαν έντονη την παρουσία των προσωπικών του βιωμάτων και φανερή την επίδραση του καρυωτάκη και της παραδοσιακής ποίησης.
2η περίοδος: η δοκιμασία (1935-1943) με έργα όπως το τραγούδι της αδερφής, εαρινή συμφωνία, το εμβατήριο του ωκεανού που αποκαλύπτουν τη λυρική πλευρά της ποίησης του ρίτσου.
3η περίοδος: η επιστροφή στις ρίζες και η επικαιρότητα.
Ως χαρακτηριστικά έργα επιστροφής στις ρίζες θεωρούν τη ρωμιοσύνη και την κυρά των αμπελιών (συλλογή αγρύπνια), ενώ ως χαρακτηριστικά έργα επικαιρότητας τα ημερολόγια εξορίας, τα μακρονησιώτικα και την ανυπότακτη πολιτεία.
4η περίοδος: η ωριμότητα (1956-1971).
Βρίσκουν ότι συντελείται με τη σονάτα του σεληνόφωτος το πρώτο από τα ποιήματα της τέταρτης διάστασης το οποίο βραβεύεται με το πρώτο κρατικό βραβείο της ποίησης.
5η περίοδος: η συνέχεια (1971 κι εξής) με βασικό έργο το γίγνεσθαι που οι περισσότερες συνθέσεις του αναφέρονται στη δικτατορία.

Το έργο του ρίτσου προκάλεσε μεγάλη εντύπωση από την πρώτη αρχή. Ο μεγάλος ποιητής κωστής παλαμάς, ο οποίος είχε αμφισβητήσει την ποιητική αξία του σεφέρη, χαιρέτισε με ενθουσιασμό την εμφάνιση του ρίτσου. Όταν το 1937 κυκλοφόρησε το ποίημά του το τραγούδι της αδερφής μου αφιερωμένο στην αδερφή του λούλα, ο παλαμάς έγραψε σε ένα ποίημά του για το ρίτσο
Το ποίημά σου το πικρό το ζουν ιχώρ κι αιθέρας
Καθάριος όρθρος της αυγής μηνάει το φως της μέρας
Σε μια φρικίαση τραγική χαμογελάει μιας πλάσης
ρυθμός παραμερίζουμε ποιητή για να περάσεις.

Ο ποιητής τιμήθηκε με το πρώτο κρατικό βραβείο ποίησης το 1956 για το έργο σονάτα του σεληνόφωτος καθώς και με πολλά άλλα βραβεία και διακρίσεις από πολλές χώρες του κόσμου, του ανατολικού και του δυτικού (βραβείο λένιν για την ειρήνη από τους σοβιετικούς, βραβείο της γαλλικής ακαδημίας για την ποίηση, τιμητικές διακρίσεις από βουλγαρία, γερμανία, βέλγιο κ.α).
Στην πόλη μας τιμήθηκε ως επίτιμος διδάκτορας από το αριστοτέλειο πανεπιστήμιο.
Το έργο του έχει παγκόσμια αποδοχή κι είναι μεταφρασμένο σχεδόν σε όλες τις γλώσσες του πολιτισμένου κόσμου.

Ο ρίτσος είναι προικισμένος με μεγάλες ποιητικές αρετές. Την έμπνευσή του σε πολλά ποιήματά του την αντλεί από τα βιώματα της παιδικής κι εφηβικής του ζωής, από την επαφή με το τοπίο της πατρίδας του, τη φύση, τη ζωή, την ιστορία του τόπου, τους θρύλους και τις παραδόσεις του λαού. Όλο το λυρικό του έργο είναι διαποτισμένο από τη βαθύτατη γνώση κι αίσθηση της ελληνικής φύσης και ζωής κι από αυτό πηγάζει η ελληνικότητα του έργου του.

Όμως μεγάλο μέρος του ποιητικού του έργου έχει πολιτικό κοινωνικό χαρακτήρα. Εμπνέεται από τα προβλήματα του ανθρώπου τόσο ατομικά όσο και κοινωνικά και γράφει γι’ αυτά, συνεπής στην ιδεολογία του, προσπαθώντας να εμψυχώσει κάθε αγωνιζόμενο, κάθε καταπιεσμένο.
Ο ίδιος ο ποιητής καθορίζοντας το σκοπό και το νόημα της ποίησης γράφει: η ποίηση πρέπει να είναι ένας οδηγός μάχης κι ευτυχίας, ένα όπλο στα χέρια του λαϊκού αγωνιστή και μια σημαία στα χέρια της ελευθερίας.

Εκτός από το ποιητικό του έργο ο ρίτσος έχει αφήσει και μια τεράστια μεταφραστική εργασία έργων του βλαντιμίρ μαγιακόφσκι, του πωλ ελυάρ, του ναζίμ χικμέτ, του πάμπλο νερούδα κ.ά.

(Συνεχίζεται...)