Τα 70 χρόνια που συγκλόνισαν τον κόσμο

Πριν από ένα μήνα κυκλοφόρησε ένα (ακόμα) αφιέρωμα της ελευθεροτυπίας για την οκτωβριανή επανάσταση υπό την αιγίδα της τράπεζας πειραιώς –που δεν έχει δώσει ωστόσο κάποιο δάνειο στον τεγόπουλο κι έτσι η εφημερίδα κινδυνεύει με κλείσιμο. Ένα αφιέρωμα που είχε αρκετό ενδιαφέρον, δεν ήταν χυδαίο, κι εν πάση περιπτώσει θα μπορούσε και να είναι χειρότερο.

Ο αρχειομαρξιστής παλούκης γράφει τα εισαγωγικά που προηγήθηκαν της επανάστασης, όπου μας βρίσκει κατά βάση σύμφωνους. Ο μάργκαρετ ανέλαβε τα στρατιωτικά που είναι κι η αδυναμία του. Ο σκαλιδάκης που συμμετείχε και στο αφιέρωμα για τις δίκες της μόσχας, επέλεξε να γράψει ένα πιο ουδέτερο θέμα. Ο μαρκέτος της ανταρσύα έγραψε για τα νοήματα της επανάστασης και τη διαγραφή του τσαρικού χρέους απ’ τους μπολσεβίκους. Ο δάγκας έκανε μία από τις σπάνιες εμφανίσεις του χωρίς το λεοντιάδη, αλλά ήταν ντεφορμέ. Κι η αποτίμηση ανήκε στον ιταλό κοστάντσο πρέβε, που μου δίνει συχνά την εντύπωση ότι προκαλεί για να φανεί αιρετικός, χωρίς να λέει απαραίτητα εξίσου σπουδαία πράγματα. Μπορεί όμως να κάνω και λάθος.

Υπήρχε και μια σύντομη εισαγωγή στο αφιέρωμα, που ξεκινούσε με ένα πολύ εύστοχο σχόλιο. Η οκτωβριανή επανάσταση δεν ήταν οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο, αλλά τα εβδομήντα χρόνια που σημάδεψαν την ιστορία του εικοστού αιώνα. Αυτό μάλλον το ξεχνούν και το αφήνουν στην άκρη όσοι αντιμετωπίζουν τον οχτώβρη ως ένα συγκλονιστικό δεκαήμερο, που απλώς προδόθηκε την ενδέκατη μέρα της δημιουργίας -όσο μακριά κι αν την τοποθετούν χρονικά.

Παρόλα αυτά ο οχτώβρης δεν παύει να είναι η κοινή μήτρα όλου του χώρου, σημείο αναφοράς για όλες τις οργανώσεις και τις συλλογικότητες, που οφείλουν την ύπαρξή τους στη δική του και τώρα που δεν υφίσταται πια, τους έχουν πιάσει τα υπαρξιακά τους κι η ύπαρξή τους τίθεται εν αμφιβόλω και σε εισαγωγικά, όμοια με αυτά που βάζουν κι αυτοί στον υπαρκτό, για να δείξουν ότι ήταν ανύπαρκτος.

Η ήττα του υπαρκτού δε σήμαινε τη δικαίωση των ρευμάτων που τον αμφισβήτησαν, αλλά την παρακμή και περιθωριοποίησή τους, ως μια βασική απόδειξη του ετεροπροσδιορισμού τους από την ύπαρξή του και του αντίκτυπου της ήττας του συνολικά στο κομμουνιστικό κίνημα και τις παραφυάδες του.

Οι ιδέες του μαρξισμού έγιναν υλική δύναμη που κατέκτησε τις μάζες στη βάση του νικηφόρου οχτώβρη, κι όχι σε ένα αφηρημένο, θεωρητικό επίπεδο. Κι οι οργανώσεις που κριτικάρουν την προδομένη επανάσταση, είναι μάλλον δικά του απότοκα, παρακλάδια του γενεαλογικού του δέντρου, παρά απευθείας του μαρξισμού ως φιλοσοφικού ρεύματος.

Όλες μαζί λοιπόν συναπαρτίζουν μια μεγάλη σοβιετική οικογένεια, με άσωτους υιούς, παιδιά κι αποπαίδια, που δεν αγαπιούνται ιδιαίτερα μεταξύ τους. Ερίζουν για την κληρονομιά του οχτώβρη και τη διαθήκη του λένιν, κι ας μην έχει μείνει τίποτα πια να μοιράσουμε απ’ τη σοβιετική μαμά-πατρίδα. Αλλά είναι μέγα ζήτημα ποιος είναι γνήσιος απόγονος και τι καρπός τερατογένεσης.

Η ιδεολογική αιμομιξία και μια ένωση χωρίς αρχές είναι ο πιο σίγουρος δρόμος προς μια τερατογένεση κι ένα καθυστερημένο παιδί, γεμάτο πολιτικές αρρώστιες της ηλικίας του, που δε μπορεί να αναπτυχθεί πολιτικά και νοητικά και μένει στάσιμο στις πολύ βασικές έννοιες ενός μίνιμουμ κοινού παρονομαστή.

Εξίσου βασικό πρόβλημα είναι κι οι προσμείξεις με αστικά ρεύματα, που μπορεί να εμφυσήσουν το μικρόβιο της αστικής ιδεολογίας και να σου κολλήσουν κουσούρια και κατάλοιπα της τάξης τους. Το ζητούμενο εξακολουθεί να είναι το κλειδί που θα αναπτύξει γόνιμα το μαρξισμό και θα δώσει νέες, επίκαιρες ιδέες, προσαρμοσμένες στην εποχή τους.

Αν αντιμετωπίζαμε και το σοσιαλισμό με όρους γενετικής ή ανθρωπογένεσης, πολλά πράγματα θα ήταν ξεκάθαρα.
Αν κάνουμε αφαίρεση από τη σκοπιά της προοπτικής –κι όχι ενός αφηρημένου έρωτα εν είδει απωθημένου, που ζει εκτός πραγματικότητας και γι’ αυτό δεν προδίδεται ποτέ- ο κομμουνισμός είναι μια ανώτερη μορφή κοινωνικού σχηματισμού, με την ίδια περίπου έννοια που ο άνθρωπος είναι μια εξελιγμένη μορφή ζωής.

Κι ο σοβιετικός σοσιαλισμός είναι ο χαμένος κρίκος –της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας που έσπασε στη ρωσία- στην εξέλιξη της κοινωνίας που στέκει μεταξύ της πραγματικής ιστορίας του ανθρώπινου είδους και της ταξικής προϊστορίας του. Με άλλα λόγια, μια μορφή ανθρωπίδας που δεν κατάφερε να εξελιχθεί για μια σειρά λόγους, πρώτα και κύρια γιατί βρέθηκε σε ιδιαίτερα αφιλόξενο περιβάλλον και δεν κατάφερε να υπερνικήσει τις δυσμενείς αντικειμενικές συνθήκες.

Στην πραγματική ζωή η καινούρια μορφή δε μπορεί να εμφανιστεί και να επικρατήσει μονομιάς. Μεσολαβεί μια αλυσίδα με ενδιάμεσους κρίκους (ανθρωπίδες) που προετοιμάζουν την εμφάνισή της και την προμηνύουν εν είδει προφήτη. Με αυτήν την έννοια νομίζω είναι που μιλάει ο βλαδίμηρος για ανώριμο κομμουνισμό κι ο βαζιούλιν για πρώιμο σοσιαλισμό.

Αν ισχυριστούμε ότι η ενδιάμεση μορφή δεν ταυτίζεται με την τελική, δηλ ότι η ανθρωπίδα δεν είναι άνθρωπος, ή ότι στη σοβιετική ένωση δεν είχαμε κομμουνισμό, δε λέμε παρά μια κούφια κοινοτοπία, χωρίς νόημα. Αν πάλι πούμε ότι η ενδιάμεση μορφή της σοβιετίας πρόδωσε τον τελικό σκοπό του κομμουνισμού, θα είναι σα να κατηγορούμε τον άνθρωπο του νεάντερνταλ ότι πρόδωσε το ανθρώπινο είδος, γιατί δε μπόρεσε να εξελιχθεί. Κι αυτό θα είχε ακόμα λιγότερο νόημα.

Τη σοβιετία πρέπει καταρχάς να την κατανοούμε ως την πρώτη προσπάθεια επικράτησης του ανθρώπου και της πραγματικής ιστορίας του, μια απόπειρα εφόδου στον ουρανό, όπως έλεγε ο μαρξ για τους κομμουνάρους του παρισιού. Έπειτα πρέπει να τονίσουμε τις αντικειμενικές δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει, τη δύναμη της συνήθειας και τα λοιπά κατάλοιπα που έδρασαν σα βαρίδια και την κράτησαν καρφωμένη στη γη (το ένα έκτο της για την ακρίβεια).

Σε ένα τρίτο επίπεδο, να μιλήσουμε για την προσφορά της επανάστασης και τις κατακτήσεις της σοβιετικής κοινωνίας που ήταν μεταβατική, προς τον κομμουνισμό κι όχι σοσιαλισμός-μαϊμού, όπως λένε οι επικριτές της, ή όσοι τη συγχέουν με το κοινωνικό κράτος της κεϊνσιανής σοσιαλδημοκρατίας. Κι ύστερα από όλα αυτά -κι αφού τα λάβουμε υπ’ όψιν στην κριτική μας- να αναλύσουμε τα λάθη του υποκειμενικού παράγοντα και τις ευθύνες της πρωτοπορίας.

Ο καπιταλισμός επιχείρησε πιθηκίζοντας να μιμηθεί το σοσιαλισμό και να ενσωματώσει κάποια στοιχεία κοινωνικού κράτους. Αλλά η κτηνωδία της καπιταλιστικής ζούγκλας δεν εξανθρωπίζεται. Ο σοσιαλισμός που γνωρίσαμε είχε μελανά σημεία απανθρωπιάς κι αρκετά ζωικά κατάλοιπα, γιατί δε γίνεται να επιβιώσεις στη ζούγκλα με το σταυρό στο χέρι. Αλλά εκπροσωπούσε τον πιο βαθύ ουμανισμό που παλεύει ενάντια στους εχθρούς της ανθρωπότητας –κι ας φρίττουν οι οπαδοί του αλτουσέρ, με όλα αυτά τα «ιδεαλιστικά», για τον πρώιμο μαρξ και τους πρώιμους σοσιαλισμούς.

Πολλοί σφοι σκέφτονται ενίοτε –κι εγώ μαζί τους- ότι αν ζούσανε σε ένα σοβιετικό καθεστώς, θα απογοητεύονταν, θα τους έπιανε το αντιδραστικό τους και θα κατέληγαν αντιφρονούντες σε ένα γκουλάγκ της σιβηρίας. Οπότε αντί να χάνεις τον χρόνο σου, μπαίνεις κατευθείαν μόνος σου σε μια φυλακή, που έχει και θέρμανση κιόλας.

Καταλαβαίνω πώς το εννοούν, αλλά είμαι σίγουρος πως αν μπορούσαν τώρα με έναν μεταφυσικό, αντιδιαλεκτικό τρόπο να μεταφερθούν χωροχρονικά στη σοβιετική ένωση θα το ‘καναν με κλειστά μάτια. Γιατί εκεί είχαν μηδενική ανεργία, δωρεάν παιδεία κι ασφάλιση. Είχαν δηλ λυμένο το θέμα της επιβίωσης και μπορούσαν να πατήσουν γερά στα πόδια τους για να ασχοληθούν και με τα υπόλοιπα. Να κάνουν όνειρα, να φτιάξουν οικογένεια, να αναπτυχθούν ως προσωπικότητες και να γίνουν άνθρωποι νέου τύπου.

Επειδή όμως η νεορομαντική απόδραση στο παρελθόν είναι αδιέξοδη, η αναγκαιότητα της επανάστασης προβάλλει ως μονόδρομος. Ο λένιν έλεγε ότι ο ιμπεριαλισμός είναι καπιταλισμός που σαπίζει κι είναι εποχή επαναστάσεων και περάσματος στο σοσιαλισμό. Αυτό μας έμεινε ως τσιτάτο μέχρι σήμερα, αλλά φαίνεται ότι προσκρούει στην άμεση εμπειρία, τον πραγματισμό της ήττας και τους αρνητικούς συσχετισμούς που διαμόρφωσε η αντεπανάσταση.

Κάποιοι λένε ότι ο λένιν διαψεύστηκε κι ο καπιταλισμός αποδείχτηκε πιο ανθεκτικός απ’ ό,τι πιστεύαμε. Ο λένιν όμως είχε δίκιο και το απέδειξε στην πράξη. Οι υπόλοιποι είναι που άρχισαν να σαπίζουν, παράλληλα με τον καπιταλισμό και τις κρίσεις του, και θεωρητικοποίησαν την αποτυχία τους, ρίχνοντας ανάθεμα στο «πραξικόπημα των μπολσεβίκων».

Αλλά η συγκυρία της κρίσης επιβεβαιώνει απόλυτα το βλαδίμηρο. Κι η ώρα της κρίσης πλησιάζει. Τόσο για το σύστημα, όσο και για τους επαναστάτες.