Είκοσι επιστολές σε ένα φίλο

H 5^η μάρτη είναι μια μέρα με διπλή σημειολογία για τους κομμουνιστές, καθώς συμπίπτουν δύο σημαντικές επέτειοι. Τα γενέθλια του μαρξ (1818) κι ο θάνατος του συντρόφου με το μουστάκι (1953), την ίδια ακριβώς ημερομηνία (τότε τουλάχιστον ανακοινώθηκε). Είναι ζήτημα βέβαια ποιο από τα δύο αποτελεί σταθμό, ή μάλλον τι είναι λόγος χαράς και τι όχι για κάθε αναγνώστη, η ιστορική μνήμη ή ο θάνατος καθαυτός, αλλά δε θα σταθούμε σε αυτό σήμερα.

Στη γέννηση του κάρολου, αναφερθήκαμε εμμέσως στην τελευταία ανάρτηση, με τη μετάφραση κάποιων από τα πρώτα του κείμενα. Σήμερα θα σταθούμε στη δεύτερη επέτειο, για το θάνατο του στάλιν, μέσα από την οπτική της κόρης του, της σβετλάνας αλληλούγεβα, κι όσα γράφει γι’ αυτόν και το περιβάλλον του στο βιβλίο της «είκοσι επιστολές σ’ έναν φίλο», που έχει κυκλοφορήσει και στα ελληνικά (αν και σήμερα μόνο σε παλαιοπωλεία και δημοτικές βιβλιοθήκες μπορεί να το βρει κανείς).

Πρόκειται για μια άλλη ματιά στο στάλιν, πραγματικά διαφορετική κι ανθρώπινη, όχι όμως πολιτική, γιατί η αλληλούγεβα –που κράτησε το επίθετο της μητέρας της- αδιαφορεί μεν για τα πολιτικά, αλλά ουσιαστικά υποστηρίζει τη στροφή του εικοστού συνεδρίου κι αποδέχεται τις κατηγορίες που καταλογίστηκαν στον πατέρα της. Το βιβλίο εξάλλου είναι γραμμένο ακριβώς στην χρουτσοφική περίοδο, δέκα χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα της, αλλά εκδόθηκε μετά την καθαίρεση του νικήτα, οπότε η αλληλούγεβα θεώρησε ότι αναβίωσε το «παλιό πνεύμα» και κατέφυγε στη δύση όπου κι έβγαλε το βιβλίο της.

Σε αυτό λοιπόν μπορεί να βρει κανείς κάποιες άγνωστες, «ανεκδοτολογικές» πτυχές του στάλιν, όπως για παράδειγμα ότι δεν του άρεσε η ηλιοθεραπεία ή ότι δεν ήξερε κολύμπι. Παρόλα αυτά ο θρύλος λέει ότι έσωσε από βέβαιο πνιγμό την –τότε- μέλλουσα δεύτερη γυναίκα του, που ήταν εικοσιδύο χρόνια νεότερή του κι αυτοκτόνησε το 1932, σε ηλικία 31 ετών, σε μια περίοδο που οι αυτοχειρίες γνωστών προσωπικοτήτων ήταν μάλλον σύνηθες φαινόμενο (πιο γνωστή σε εμάς είναι η περίπτωση του μαγιακόφσκι). Κι αυτό μολονότι η σοβιετική κοινωνία βρισκόταν σε πλήρη κίνση κι άλλαζε εκ βάθρων, με το πρώτο πεντάχρονο πλάνο, την κολεκτιβοποίηση, την προετοιμασία για τον επικείμενο πόλεμο κτλ. Οπότε εύλογα προκύπτει το ερώτημα. Πώς συμβάδιζαν τόσα προσωπικά αδιέξοδα με μια τόσο ηρωική συλλογική προσπάθεια;

Μετά το θάνατο της γυναίκας του, ο στάλιν ένιωσε προδομένος κι απομονωμένος, σύμφωνα με την κόρη του. Άρχισε να κοιτάζει με καχυποψία το περιβάλλον του και να μην εμπιστεύεται κανέναν. Είναι χαρακτηριστικό ότι επέλεγε μόνος του τα φάρμακά του κι εμπιστευόταν μόνο ένα γιατρό (που τον απομάκρυνε παρόλα αυτά το 48’).

Αυτό όμως επέτεινε την εσωτερική του μοναξιά και δημιουργούσε ένα φαύλο κύκλο. Παρά τη δύναμη του χαρακτήρα του, ο στάλιν κατέστη σχετικά ευάλωτος. Κάτι που εκμεταλλεύτηκε ο μπέρια, για να διαβάλει στο στάλιν τους πιο κοντινούς του ανθρώπους και να τους εκτοπίσει. Κατά τη γνώμη της αλληλούγεβα ο λαβρέντης βρισκόταν πίσω κι από τη δολοφονία του κίροφ –που επέτεινε το κλίμα καχυποψίας και έδωσε το έναυσμα για τη «μεγάλη εκκαθάριση». Βεβαιώνει επίσης ότι ο πατέρας της είχε άριστες σχέσεις με τον κίροφ και του στοίχισε πολύ η απώλειά του.

Όλα αυτά συνέβαλαν στην σταδιακή απομάκρυνση των κοντινών ανθρώπων του στάλιν: φίλων, πολιτικών συντρόφων (ενουκίτζε, μπουχάριν), ακόμα και του υπηρετικού προσωπικού. Αυτοί παράλληλα αποτελούσαν και το περιβάλλον των παιδικών χρόνων της αλληλούγεβα που έβλεπε ξαφνικά το παρελθόν της να «ξηλώνεται». Το αποτέλεσμα ήταν η αντικατάστασή τους από «δουλικούς αυλικούς», που έκαναν τα πάντα για να κερδίσουν την εύνοια του στάλιν. Κι έτσι ο τελευταίος βούλιαζε περισσότερο στη μοναξιά του. Αφενός γιατί έβισκε αφόρητες όλες αυτές τις εκδηλώσεις λατρείας στο πρόσωπό του. Κυρίως όμως επειδή δεν είχε πλέον κανένα γύρω του, που να μην τον αντιμετωπίζει υπολογιστικά, αλλά ως ίσος προς ίσο, με κριτικό πνεύμα και το θάρρος της γνώμης.

Περιγράφοντας την απομόνωση αυτή η κόρη του λέει ότι αισθανόταν σα να του μιλούσε από τους πρόποδες ενός βουνού, ενώ αυτός στεκόταν στην κορυφή κι αδυνατούσε να ακούσει οποιονδήποτε. Σε γενικές γραμμές όμως σκιαγραφεί έναν πατέρα τρυφερό, που της ζητούσε να τον διατάξει διάφορα πράγματα κι αυτός υπέγραφε στην αλληλογραφία τους ως πατερούλης (sic), σαν ένα είδος παιχνιδιού μεταξύ τους, με δικό τους εσωτερικό κώδικα.

Σε άλλο σημείο τον παρομοιάζει με μαύρη τρύπα που κατέστρεφε όποια ζωή έμπαινε στο πεδίο δράσης του, εννοώντας πρωτίστως τα άτομα της οικογένειάς του. Το πιο βασικό όμως είναι ότι ο στάλιν αρνούταν κατηγορηματικά να τυγχάνουν ειδικής αντιμετώπισης οι δικοί του άνθρωποι. Κι αν ένας δικός του προσπαθούσε να τον μεταπείσει για την περίπτωση κάποιου συλληφθέντα που αντιμετώπιζε κατηγορίες, εξοργιζόταν γιατί πίστευε ότι προσπαθούν να αξιοποιήσουν την γνωριμία ή τη συγγένειά τους, για να του αλλάξουν γνώμη.

Η αλληλούγεβα θεωρούσε το πατέρα της αντικειμενικά συνυπεύθυνο και συνένοχο του μπέρια, τονίζοντας όμως τη ραδιουργία του τελευταίου που είχε καταφέρει να τον τυλίξει με ‘ασιατικές’ κολακείες και να τον παρασέρνει έντεχνα στα συμπεράσματα που κατασκεύαζε. Προσπαθεί να υπερασπίσει τον στάλιν σε καθαρά προσωπικό, συναισθηματικό επίπεδο και θεωρεί ανεξήγητη την επιρροή που του ασκούσε ο μπέρια –που τον παρουσιάζει ως ένα αντίγραφο του ρασπούτιν.

Η αλληλούγεβα λέει ότι ο στάλιν ήταν ένας γεωργιανός που είχε εκρωσιστεί πλήρως, λάτρευε τη ρωσία –ακόμα και τη σιβηρία- κι αποστρεφόταν τις εκδηλώσεις λατρείας των συμπατριωτών του, που του έστελναν επανειλημμένες φορές πολλά δώρα, τα οποία συνήθως επιστρέφονταν ή κατέληγαν στις κρατικές αποθήκες. Στο βιβλίο παρουσιάζει έναν άνθρωπο σχεδόν πουριτανό, που απεχθανόταν τις πολυτέλειες και δεν αναζήτησε ποτέ τα υλικά πλούτη. Λέει επίσης ότι δε συμπαθούσε τους εβραίους και για αυτό αρνήθηκε να συναντήσει τον πρώτο άντρα της κόρης του (ο δεύτερος άντρας της ήταν ο γιος του μακαρίτη τότε ζντάνοφ, αλλά στη συνέχεια χώρισε κι από αυτόν).

Γενικώς ο στάλιν ήταν ένας άνθρωπος λαϊκός, αλλά ιδιαίτερα καλλιεργημένος, που του άρεσε μεταξύ άλλων να παρακολουθεί στον «ιδιωτικό» του κινηματογράφο στο κρεμλίνο, πολλά καινούρια έργα σε πρώτη προβολή. Η λαϊκότητα αυτή όμως δεν έγινε ποτέ το άλλοθι για κάποια αποτυχία ή το στρατηγικό έλλειμμα της ηγεσίας, όπως πχ στην ελληνική περίπτωση.

Πολύ δυνατό σε συναισθήματα είναι και το πρώτο κεφάλαιο όπου η αλληλούγεβα περιγράφει το θάνατο του πατέρα της, τις τελευταίες του στιγμές και τις πρώτες αντιδράσεις των κοντινών της ανθρώπων και του υπηρετικού προσωπικού που έκλαιγε γοερά για τον θάνατο του κυρίου του. Αργότερα τα μέλη του αντιμετωπίστηκαν ως ένα είδος κτερίσματος, και στην ουσία «θάφτηκαν» μαζί του, ή στην καλύτερη εκτοπίστηκαν σε απόμακρα μέρη.

Το βιβλίο αυτό ξανάρθε στην επικαιρότητα με το θάνατο της αλληλούγεβα, τον περασμένο δεκέμβρη. Στην περίπτωσή της όμως η λαϊκή φράση για το μήλο που πέφτει κάτω από τη μηλιά δε βρήκε εφαρμογή. Η αλληλούγεβα είχε μάλλον αστική ανατροφή κι αξίες, που τις αναζήτησε στη δύση, μετά την άνοδο του μπρέζνιεφ στην εξουσία –επί νικήτα έτρεφε ακόμα ελπίδες για κάποιον στοιχειώδη ‘εκδημοκρατισμό’.

Είχε επίσης βαθιά πίστη στον θεό, ο οποίος «αντιπροσωπεύει το καλό και το δίκαιο και νικάει πάντα στο τέλος». Όταν ήταν μικρή ωστόσο ειρωνευόταν τη θρήσκα γιαγιά της και τη ρωτούσε μαζί με τα ξαδέρφια της πού ακριβώς βρίσκεται ο θεός, αφού δεν τον βλέπουν και δεν πιάνουν παρά αέρα κοπανιστό, όταν απλώνουν τις χούφτες τους.

Τελικά το δικό της «καλό» νίκησε με 30 χρόνια καθυστέρηση, κι η ίδια έζησε αρκετά για να το προλάβει και να δει τι σήμαινε στην πράξη, πριν πεθάνει στα 87 της χρόνια και πάρει μαζί της τις αναμνήσεις ενός ολόκληρου κόσμου. Έμεινε πίσω όμως ο προβληματισμός για το είδος των συνειδήσεων που διέπλαθε η σοβιετική κοινωνία και τη διαπαιδαγώγηση που τους έδινε. Μαζί με την υπόμνηση για το πόσο δύσκολο και σύνθετο καθήκον είναι τελικά ο μετασχηματισμός των συνειδήσεων στην κοινωνία του μέλλοντος.

Κι ίσως να είναι με αυτή την έννοια, που δυναμώνει η ταξική πάλη στο σοσιαλισμό, όπως έλεγε ο σύντροφος με το μουστάκι..