Περί μετάβασης

Η κριτική στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής και τα αδιέξοδά του έχει γίνει με επαρκή και απόλυτα πειστικό τρόπο –και δεν χρειάζεται να είναι κανείς μαρξιστής, για να συμφωνήσει με τα βασικά συμπεράσματά της. Έχουμε επίσης μια γενική εικόνα –κι ας μη συμφωνεί απαραίτητα με την εικόνα των άλλων- με αρκετά κομμάτια συμπληρωμένα για την κοινωνία του μέλλοντος που θέλουμε να χτίσουμε και τα βασικά της χαρακτηριστικά. Με άλλα λόγια, ξέρουμε πολύ καλά σε ποιο σημείο βρισκόμαστε και πού θέλουμε να πάμε. Το πρόβλημα είναι πώς ακριβώς θα φτάσουμε εκεί και με ποιον τρόπο θα κινηθούμε.

Δυστυχώς η πείρα της μετάβασης είναι φτωχότερη και από τη μοναδική και πολύτιμη (ακριβώς επειδή είναι μοναδική) πείρα της οικοδόμησης, καθώς αφορά μια πολύ συγκεκριμένη και εντελώς πρωτότυπη συγκυρία, που δε μπορεί να επαναληφθεί αυτούσια και να αντιγραφεί σε άλλες συνθήκες από αυτές που τη γέννησαν. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι την χρυσή μπρεζνιεφική εποχή υπήρχε –αν θυμάμαι καλά- ειδική σειρά βιβλίων με τον τίτλο «προβλήματα μετάβασης στο σοσιαλισμό». Υπάρχει ωστόσο και η άποψη ότι οι σοβιετικοί μελετητές είχαν αντικειμενικό πλεονέκτημα έναντι των άλλων δρώντας σε ένα ανώτερο κοινωνικό σύστημα, αλλά υστερούσαν στη μελέτη των όρων και των προϋποθέσεων της μετάβασης, γιατί δεν είχαν επαφή με το αντικείμενο μελέτης που έπρεπε να μετασχηματιστεί (δηλ τον καπιταλισμό).

Εν πάση περιπτώσει η μετάβαση είναι μια περίπλοκη έννοια, που δυσκολεύει πολύ κόσμο –και όχι απαραίτητα του κινήματος- που την αντιλαμβάνεται σαν ως πρόβλημα. Η φράση πχ «είμαι σε μια μεταβατική φάση» σημαίνει κάτι σαν «δεν ξέρω τι μου γίνεται», ή είναι ένας εύσχημος τρόπος για να πει κανείς ότι φοβάται τη δέσμευση τη συντροφική, σε μια σχέση ή σε ένα κόμμα, μαζί με τις δεσμεύσεις που απορρέουν από αυτήν την ένταξη.

Η ελληνική κοινωνία αντιθέτως είναι μπερδεμένη στις αντιφάσεις της και σε μια μεταβατική φάση όπου τρέμει κυρίως την αποδέσμευση απ’ την εε και τα καπιταλιστικά δεσμά, αν και καταλαβαίνει πολύ καλά τα αδιέξοδά τους. Και αυτό οπωσδήποτε επηρεάζει την (εντός κι εκτός εισαγωγικών ή ευρωτόξου) αριστερά.

Για να γίνει αντιληπτή η σύγχυση κι η θεωρητική θολούρα που επικρατεί, αρκεί να σκεφτεί κανείς ενδεικτικά τα εξής:

i) πολλοί χώροι χρησιμοποιούν κατά κόρον και καταχρηστικά τον όρο «μεταβατικά αιτήματα», ενώ η ανάλυσή τους έχει ως αφετηρία την εκτίμηση ότι δεν έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για μετάβαση στο σοσιαλισμό. Δηλ τα μεταβατικά νοούνται ως κάτι διαφορετικό από το προτσές της μετάβασης. Σα να λέμε, απλή συνωνυμία.

ii) κάποια ιστολόγια κατηγορούν την ηγεσία του κουκουέ για τροτσκιστική παρέκκλιση, επειδή πχ κατά τη δική τους γνώμη αρνείται να θέσει στη σημερινή συγκυρία πολιτικά μεταβατικά αιτήματα. Ένας όρος του οποίου η πατρότητα ανήκει στον τρότσκι και την επεξεργασία της τέταρτη διεθνούς –στη θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού- και έκτοτε κατοχυρώθηκε και κατέχει περίοπτη θέση σε κάθε τροτσκιστική ανάλυση που σέβεται τον εαυτό της και τις θεωρητικές της καταβολές.

Ω ναι. Ο όρος αυτός πολιτογραφήθηκε στα καθ’ ημάς ως τροτσκιστικός. Μπορεί λοιπόν κάποιοι να πιστεύουν ότι αποτελούν αυτοπροσώπως την ενσάρκωση της θανάσιμης αγωνίας του καπιταλισμού (που μόνο γέλια μέχρι τελικής πτώσης μπορεί να προκαλέσει στην πραγματική ζωή) ή ότι έχουνε πιάσει τον πάπα της τακτικής από το αλάθητο, αλλά πρέπει καταρχάς να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την ανάλυση του λέοντα και να εξηγήσουν –πρωτίστως στους εαυτούς τους: τι εννοούν επιτέλους με τον όρο μεταβατικός που έχει καταλήξει να σημαίνει τα πάντα και τίποτα. Ας δούμε μερικές πιθανές ερμηνείες επ’ αυτού.

Η πρώτη προσέγγιση αντιλαμβάνεται τη μετάβαση ως μια σχετικά ευθύγραμμη πορεία προς τον τελικό προορισμό, με υποχρεωτικούς ενδιάμεσους σταθμούς και μικρές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες ανοίγουν το δρόμο για συνολικές, ριζικές αλλαγές. Μια προσέγγιση που θυμίζει ίσως το αλήστου μνήμης σχήμα περί αλλαγής με κατεύθυνση το σοσιαλισμό και συγγενεύει άμεσα –είτε το θέλει, είτε όχι- με τη λογική των σταδίων. Επόμενη στάση: πληρωμών… επόμενη στάση: σοσιαλισμός. Τερματικός σταθμός. Προσοχή στο κενό μεταξύ ονειρώξεων και πραγματικότητας.

Μια άλλη προσέγγιση περιγράφει ως μεταβατικούς στόχους κάποια επιμέρους χαρακτηριστικά της κοινωνίας του μέλλοντος, θεωρώντας ότι η πάλη για αυτά μπορεί να ξεκινήσει στις σημερινές συνθήκες, αλλά θα ολοκληρωθεί μόνο με την επίτευξη του στρατηγικού μας στόχου. Αυτό κατά τη γνώμη μου μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτό, αν σκεφτούμε το παράδειγμα της πρότασής μας στα πανεπιστήμια για ενιαία ανώτατη εκπαίδευση, που περιλαμβάνει μερικούς στόχους άμεσης διεκδίκησης (δεν είναι προϋπόθεση για παράδειγμα ο σοσιαλιστικός κεντρικός σχεδιασμός για την αύξηση της κρατικής χρηματοδότησης για την παιδεία, ή για την άρση του αντιεπιστημονικού διαχωρισμού αει-τει), αλλά δε μπορεί να εφαρμοστεί συνολικά στα σημερινά πλαίσια και η πλήρης υλοποίησή της είναι δεμένη με μια διαφορετική οργάνωση της κοινωνίας και την πάλη για σοσιαλισμό.

Αυτή η προσέγγιση έχει κάποια βάση, μπορεί να σταθεί υπό προϋποθέσεις κι είναι προς συζήτηση, αρκεί να μην υποκαθιστά τον τελικό στόχο με μεσοβέζικα υβρίδια (εθνικοποιήσεις μονοπωλίων χωρίς κοινωνικοποίησή τους, εργατικός έλεγχος χωρίς εργατική εξουσία, κτλ).

Μια τρίτη προσέγγιση ορίζει την έννοια των μεταβατικών με βάση τα αιτήματα που έβαλαν το 17’ ο λένιν και οι μπολσεβίκοι για τη γη και την ειρήνη. Κι εδώ υπάρχει η εξής εκπληκτική αντίφαση. Οι μπολσεβίκοι έβαζαν αυτά τα αιτήματα σε (προ)επαναστατική κατάσταση και τα έδεναν με το σύνθημα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ» (σα να λέμε με σύγχρονους όρους, διαγραφή του χρέους και αποδέσμευση από την εε, με λαϊκή εξουσία). Ενώ οι σύγχρονες αναλύσεις που επικαλούνται τα «μεταβατικά του λένιν» το κάνουν για να αποσυνδέσουν με ταχυδακτυλουργικό τρόπο τα δικά τους μεταβατικά από την άμεση διεκδίκηση της εξουσίας, που είναι και όλη η ουσία του ζητήματος.

Κι εμείς τι λέμε για όλα αυτά σύντροφοι; Εμείς ως κε του μπλοκ, χωρίς να αποσκοπούμε σε κάποια εξαντλητική αναφορά πάνω στο ζήτημα, απορρίπτουμε καταρχάς τη λογική της δ’ διεθνούς για τα μεταβατικά που λειτουργούν ως γέφυρες, ως σχηματική και ρέπουσα σε ρεφοριμιστικά μονοπάτια. Και θεωρούμε ως «μεταβατικά» όλα τα αιτήματα άμεσης διεκδίκησης (οικονομικής και πολιτικής φύσης) τα οποία δε μας πλησιάζουν βέβαια στο σοσιαλισμό με την υλοποίησή τους, βοηθάν όμως το επαναστατικό υποκείμενο να αποκτήσει συνείδηση κι αυτοπεποίθηση για την τάξη του και το προετοιμάζουν, με τον ίδιο τρόπο που το κουκούλι προετοιμάζει την κάμπια που το σπάει να γίνει πεταλούδα και να βγάλει φτερά για την έφοδό της στον ουρανό. Κι αν δεν το σπάσει μόνη της, με το δικό της αγώνα, αλλά της το σπάει κάποιος άλλος από τα πάνω (πχ μια φιλολαϊκή κυβέρνηση), τα φτερά της θα είναι αδύναμα κι αυτή θα σέρνεται στο χώμα με τα σκουλήκια και τις χαμένες χρυσαλίδες.

Υστερόγραφο: δυστυχώς η σημερινή ανάρτηση καθίσταται κάπως ανεπίκαιρη από τις άσχημες σημερινές εξελίξεις στην χαλυβουργική, που επιβάλλουν την κορύφωση της αλληλεγγύης στον αγώνα των ηρωικών απεργών. Τώρα ήρθε η ώρα να μετρηθούμε…