Ο Μπρέζνιεφ ζει και σπέρνει αυταπάτες

Τον περασμένο νοέμβρη συμπληρώθηκαν τριάντα χρόνια από το θάνατο του σοβιετικού ηγέτη λεονίντ μπρέζνιεφ. Εκείνες τις μέρες όμως έπεσαν μαζεμένα κάποια θέματα επικαιρότητας μαζί με άλλες επετείους κι η κε του μπλοκ δεν είχε την ευκαιρία να ασχοληθεί και να «τιμήσει» με τη δέουσα προσοχή τη μνήμη του. Για αυτό κάνει δημόσια την αυτοκριτική της και καταθέτει εμπράκτως τη μεταμέλειά της, με αυτό το μικρό κείμενο, μία μέρα μετά την επέτειο των γενεθλίων του μπρέζνιεφ.

Το πρώτο που πρέπει να σημειώσει κανείς είναι οι αντιδράσεις των μέσων της εποχής και δη του ελληνικού τύπου. Το πρωτοσέλιδο της ελευθεροτυπίας για παράδειγμα, αποτύπωνε πλήρως το τότε κυρίαρχο πολιτικό κλίμα, με ένα εξ ορισμού ρετρό φύλλο, όχι μόνο γιατί δεν είχε υποκύψει ακόμα στη μόδα των ταμπλόιντ αλλά για το περιεχόμενό του, που θρηνούσε με εξάστηλους τίτλους για την απώλεια του μαχητή της ειρήνης, λεονίντ μπρέζνιεφ. Το συγκρίνεις εκ των υστέρων με τα κατοπινά αφιερώματα της μακαρίτισσας εφημερίδας, που εξελίχθηκε σε άντρο του αριστερού εναλλακτικού αντι-σοβιετισμού, για τον αν-υπαρκτο σοσιαλισμό στη σοβιετική ένωση, και μένεις να θαυμάζεις το μέγεθος της μετάλλαξης, που ακολούθησε αυτήν του πασόκ. Το οποίο τότε ήταν φιλικά διακείμενο προς τα σοσιαλιστικά καθεστώτα και κρατούσε στάση ευμενούς ουδετερότητας, παίζοντας επιδέξια το φιλοσοβιετικό χαρτί, όπως πχ με το γιαρουζέλσκι. Κάτι που επηρέαζε αναπόφευκτα ως ένα βαθμό τη βάση του κκε, αλλά και τα ενημερωτικά δελτία της κρατικής τηλεόρασης.

Σημείο κλειδί είναι η σύνδεση του μπρέζνιεφ με τη σοσιαλδημοκρατία –ακόμα και στη «φαιδρή» ελληνική της εκδοχή. Το ένα σκέλος του έχει να κάνει με τη διαδικασία (προτσές) της σταδιακής σοσιαλδημοκρατικοποίησης του κκσε, το οποίο διατηρούσε άριστες σχέσεις με πολλές ευρωπαϊκές σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις κι υποστήριζε το ειρηνικό πέρασμα στο σοσιαλισμό, την ειρηνική συνύπαρξη με τον ιμπεριαλισμό και τα μονοπώλια, κι ένα είδος «μικτής οικονομίας» σοσιαλισμού με αγορά, εμπορευματικές σχέσεις, κριτήρια κέρδους, κτλ, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που θα το έκανε κι ένα δυτικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.

Σε ένα άλλο επίπεδο, η σύνδεση με την ελληνική σοσιαλδημοκρατία μπορεί να σταθεί μεταξύ του νεποτισμού και της διαφθοράς ενός τμήματος της κρατικής νομενκλατούρας –που έλαβε εκτεταμένες διαστάσεις στα χρόνια του μπρέζνιεφ- από τη μια πλευρά, και της ρεμούλας κατά την οκταετία της αλλαγής από την άλλη, με τα γνωστά σκάνδαλα –που αποδείχτηκαν παρωνυχίδα σε σχέση με άλλα μεταγενέστερα, αλλά έμειναν στην ιστορία. Οι μυθικές ιστορίες για τις «χρυσές δουλειές» και τον πλούτο των πολυάριθμων γαμπρών του μπρέζνιεφ, στο δικό μου μυαλό έχουν πάντα ως διαλεκτικό συμπλήρωμα την ιστορική ατάκα του παπανδρέου για κάποιον διακεκριμένο πρασινοφρουρό.

Είπαμε να κάνει ένα δωράκι στον εαυτό του, αλλά όχι και πεντακόσια εκατομμύρια.

Στην πορεία των πραγμάτων, το μπρέζνιεφ διαδέχτηκε ο αδιάφθορος αρχηγός της καγκεμπέ, γιούρι αντρόποφ, ως πρόδρομος του γκορμπατσόφ και της διαβόητης ανασυγκρότησής του (περεστρόικα), κατ’ αναλογία του «σοβαρού καθηγητή» σημίτη και της πασοκικής εκδοχής ανασυγκρότησης, που ονομάστηκε εκσυγχρονισμός.

Κατά συνέπεια η αναπόλησης της «χρυσής, μπρεζνιεφικής εποχής», θα ήταν ίσως μια ρομαντική αυταπάτη, εξίσου επιζήμια πολιτικά με αυτήν του παλιού, καλού πασόκ της πρώτης τετραετίας, που μας πλασάρεται εδώ και χρόνια, σε διάφορες κομματικές εκδοχές. Αυτό όμως με τη σειρά του δεν μπορεί να μας οδηγήσει σε μια συνολική απόρριψη και απαξίωση της αυθόρμητης συνείδησης των μαζών, που αναγνωρίζουν εμπειρικά ότι τότε ζούσε καλύτερα και αναπολούν –όχι κάποιον ηγέτη, αλλά- τις κατακτήσεις που τους πρόσφερε, στη μια περίπτωση το ριζοσπαστικό μεταπολιτευτικό κίνημα και στην άλλη το κοινωνικό σύστημα του σοσιαλισμού, με τα στραβά και τις αντιφάσεις του.

Κι αυτό είναι κάτι που μόνο το κουκουέ αναγνωρίζει , χαρακτηρίζοντας σοσιαλισμό ενιαία όλη την αντιφατική ιστορική πορεία της σοβιετίας, της οικοδόμησης και της υποχώρησης, χωρίς διακρίσεις κι αστερίσκους. Μια συνεπήςστάση, για την οποία έχει αποκομίσει κατά καιρούς διάφορα κοσμητικά επίθετα, του τύπου σοβιετικό ή μπρεζνιεφικό απολίθωμα, το οποίο ενέπνευσε στην κε του μπλοκ και το διαδικτυακό της ψευδώνυμο.

Εάν έτσι έχουν λοιπόν τα πράγματα με το μπρέζνιεφ γιατί δεν αναγνώρισαν την αξία του οι αστοί για να τιμήσουν τη ρεβιζιονιστική του προσφορά στο ξήλωμα του σοσιαλισμού; Γιατί δεν του έκαναν ένα άγαλμα πχ, όπως οι ρωσικές αρχές στον κοσίγκιν; Επ’ αυτού υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις.

Υπάρχει καταρχάς το ιστορικό σχίσμα με το ευρωκομμουνιστικό ρεύμα, που μετά την άνοιξη της πράγας και την επέμβαση του συμφώνου της βαρσοβίας, παρουσίαζε τον μπρέζνιεφ ως ένα «στάλιν χωρίς αίμα» (όπως λέει ο ραφαηλίδης).

Θα ‘θελε! όπως είχε πει μια φορά ο (πάλαι ποτέ) σκληρός διαλεκτικός, σχολιάζοντας την αξία των δυο ηγετών. Πολύ θα ‘θελε ο μπρέζνιεφ να είναι ισάξιος του στάλιν. Όπως κι εμείς (πολύ) θα θέλαμε το μεσαίο του όνομα (ιλίτς), που ήταν το ίδιο με αυτό του βλαδίμηρου, να έκρυβε κάποια ιδιαίτερη σημειολογία. Αλλά αποδείχτηκε απλή συνωνυμία.

Μια άλλη πιθανή εξήγηση είναι ότι η ρώσικη αρκούδα (τσαρική, σοβιετική ή αστική) παραμένει το αντίπαλο δέος των δυτικών στο γεωπολιτικό παιχνίδι και δεν περισσεύουν καλά λόγια κι έπαινοι για την άλλη πλευρά. Ακόμα και για το γκόρμπι, που ήταν το αγαπημένο παιδί της δύσης, ένας δυτικός αξιωματούχος είχε επιστήσει την προσοχή γιατί «ο γκορμπατσόφ μεταρρυθμίζει την εσσδ για να την ενισχύσει, όχι για να την αλλάξει ή να την ανατρέψει». Εννοώντας προφανώς μια μετασοβιετική εσσδ με παλινορθωμένο καπιταλισμό κι ανταγωνιστική θέση.

Υπάρχει και μια τρίτη πτυχή που αφορά τη στοχοποίηση της περιόδου της λεγόμενης μπρεζνιεφικής στασιμότητας, ως πηγής όλων των δεινών, και ιδεολογικό άρμα των ιθυνόντων της περεστρόικα, που έβαλαν συνολικά στο στόχαστρο τις «μαύρες κηλίδες του παρελθόντος» και το ξεκαθάρισμα με ό,τι απέμεινε από τις κατακτήσεις της οικοδόμησης επί στάλιν.

Το κλειδί για την ερμηνεία της ουσίας, πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων –από την καθαίρεση του νικήτα, μέχρι την τελική επικράτηση της περεστρόικα- είναι ο διαχωρισμός στο εσωτερικό του γραφειοκρατικού στρώματος (που κάποιοι έσπευσαν να θεωρήσουν κυρίαρχη τάξη) σε οικονομικά και πολιτικά στελέχη. Με το μπρέζνιεφ σχηματικά να εκπροσωπεί την κυριαρχία των δεύτερων στον «παλλαϊκό» κρατικό μηχανισμό, κατά την περίοδο της στασιμότητας. Και το νικήτα ως προάγγελο της περεστρόικα, να εκπροσωπεί τα διευθυντικά στελέχη στην παραγωγή, που επιζητούσαν γρήγορες και τολμηρές αλλαγές για τη μετάβαση στην αγορά και την υπέρβαση της στασιμότητας –εννοώντας τα εναπομείναντα σοσιαλιστικά «βαρίδια» για την επιχειρούμενη παλινόρθωση. Αυτός ο διαχωρισμός ωστόσο είναι κάπως σχηματικός και κάθε άλλο παρά απόλυτος, καθώς οι μεταρρυθμίσεις κοσίγκιν κι η εισαγωγή κριτηρίων κέρδους στην παραγωγή για παράδειγμα, έλαβαν χώρα το 65, ένα χρόνο μετά την καθαίρεση του χρουτσόφ και την ανάδειξη του λεωνίδα.

Γιατί λοιπόν δεν ισχύει στην περίπτωση του μπρέζνιεφ η παροιμία «ο νεκρός δεδικαίωται»; Γιατί οι καπιταλιστές καταλαβαίνουν πολύ καλύτερα από τους σύγχρονους αντισοβιετικούς κομμουνιστικής καταγωγής την κοινωνική φύση αυτού που υπήρχε στη σοβιετία. Και για αυτούς δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ιστορικής δικαίωσης του σοσιαλισμού και –κατά συνέπεια- οτιδήποτε συνδέεται μαζί του σε συμβολικό έστω επίπεδο. Κι αυτό γιατί φοβούνται την εμβέλειά –όχι του μακαρίτη λεωνίδα αλλά- του μακαρίτη σοσιαλισμού, που πλανάται σα φάντασμα πάνω από την ευρώπη και όλο τον κόσμο, στοιχειώνοντας την ιστορική τους μνήμη. Το αστικό ηθικό δίδαγμα του εικοστού αιώνα είναι ότι ο σοσιαλισμός ήταν μια ουτοπική παρένθεση που έκλεισε. Και οτιδήποτε κινείται εκτός αυτού του παραμυθιού, δεν είναι αποδεκτό.

Αυτό απαντά και στο δραματικό υποθετικό ερώτημα, «με ποιους θα ήμασταν;» αν μπορούσαμε να γυρίσουμε αντιδιαλεκτικά το ρολόι της ιστορίας, πχ στην «άνοιξη της πράγας» ή το αφγανιστάν. Με τον αγώνα των λαών και των κομμουνιστών για εθνική και κοινωνική χειραφέτηση. Και ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τα διάφορα υποχείριά του.

Εκεί που βρίσκει ωστόσο απρόσμενη δικαίωση μετά θάνατον ο λεωνίδας είναι στο παρόν και την τρέχουσα συγκυρία, από διάφορες πολιτικές δυνάμεις, διακηρυγμένα αντισοβιετικές, που ωστόσο επαναφέρουν στα σημερινά δεδομένα τις αυταπάτες για το ρόλο της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας και τη μπρεζνιεφική θεωρία περί ειρηνικού, κοινοβουλευτικού περάσματος στο σοσιαλισμό μέσω μιας... μεταβατικής μετάβασης που φέρνει από την πίσω πόρτα την παλαιοπορτουνιστική θεωρία των σταδίων.

Και το ωραίο της υπόθεσης είναι ότι τις προωθούν τώρα που έχει εκλείψει η «επάρατος» σοβιετία, η ύπαρξη της οποίας έδινε τουλάχιστον μια ρεαλιστική βάση σε αυτήν την χιμαιρική αυταπάτη, και σε κάθε περίπτωση καθιστούσε αυτό το πέρασμα πιο εύκολο. Και αυτή ήταν η πραγματική αξία και η σημασία του ρόλου της εσσδ στους παγκόσμιους συσχετισμούς.

Ακούγοντας κανείς τις περισπούδαστες αναλύσεις για το πώς θα καταφέρουμε να επιβάλουμε στην αστική τάξη μεταρρυθμίσεις που θα θίγουν τα κέρδη της, προς όφελος του λαού, χωρίς να θίγουν την εξουσία της συνολικά, θυμάται τη λεπτή ειρωνεία του βλαδίμηρου για τους μεταφυσικούς πολιτικούς παπάδες, που δεν είχαν παρά να προσεύχονται για να γίνουν πράξη όσα θαυμαστά περιέγραφαν και πρότειναν. Και τα εντάσσει αυτομάτως στην υψηλή τέχνη του πολιτικού άρλεκιν με τις γλυκανάλατες αταξικές αναλύσεις. Ένα είδος που ανθούσε στα χρόνια του μπρέζνιεφ, παραμένοντας ακόμα και σήμερα αξεπέραστο φάρμακο για τις δύσκολες περιπτώσεις αϋπνίας.

Κι αυτό που μένει ως θύμηση να προσδιορίζει αυτό το είδος και την εποχή του, είναι η σκηνή με το παθιασμένο φιλί του λεωνίδα με τον χόνεκερ, που επιβεβαίωνε και υπογράμμιζε τους ακατάλυτους δεσμούς φιλίας των δυο κρατών, λίγα χρόνια πριν καταλυθούν οριστικά και τα δυο, με όσα ακολούθησαν την πτώση του τείχους του βερολίνου.

Ο λεωνίδας φιλούσε υπέροχα…