Για τον Αντρόποφ

Χτες συμπληρώθηκαν σχεδόν τρεις δεκαετίες (τριάντα παρά ένα χρόνια για την ακρίβεια) από την ημέρα θανάτου του σοβιετικού ηγέτη γιούρι αντρόποφ, κι η κε του μπλοκ θεώρησε σκόπιμο να αφιερώσει στη μνήμη του ένα λιτό και σύντομο σημείωμα.

Ο χρόνης μίσσιος σε ένα βιβλίο του τον έλεγε απαντρόποφ. Το αυτονόητο λογοπαίγνιο βασισμένο στην ελληνική ρίζα του επιθέτου του, που ιντρίγκαρε τη φαντασία και γεννούσε μύθους για κάποια πιθανή ελληνική καταγωγή του, μία δεκαετία περίπου πριν την ανακαλύψει ο κακιασβίλι.

Ακολουθώντας το ίδιο σκεπτικό κι εγώ κατά βάθος έχω την εντύπωση ότι το τσαρίτσιν, που είναι η γενέτειρα του ιωσήφ τζουγκασβίλι δεν είναι άλλη από την κωμόπολη τσαριτσάνη στο νομό λάρισας, που έχει και το θεσσαλικό κάμπο ως επιπλέον συνδετικό κρίκο με τη γεωργία. Κι ίσως να έπρεπε κι αυτήν να την ονομάζουμε στάλινγκραντ για μερικές μέρες τον χρόνο, όπως γίνεται τώρα με το βόλγογκραντ, τις μέρες της επετείου της μάχης που έκρινε εν πολλοίς το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Αν και το καλύτερο ίσως θα ήταν να μετονομαζόταν κι επισήμως σε λένινγκραντ η σημερινή πετρούπολη, κατά τις μέρες της επετείου της οκτωβριανής επανάστασης, για να τρέμουν οι οχτροί μας το μαρμαρωμένο βασιλιά στο μαυσωλείο της κόκκινης πλατείας.

Ο αντρόποφ λοιπόν αποτελούσε μια περίπλοκη και διφορούμενη περίπτωση, κυρίως γιατί δεν πρόλαβε να ζήσει πολύ μετά την ανάδειξή του και να αφήσει το στίγμα του στην ιστορία. Αφενός ήταν ο αδέκαστος κι αδιάφθορος ηγέτης της καγκεμπέ, που θα έβαζε τέλος στην παραοικονομία των χρόνων της στασιμότητας και τον εκτεταμένο νεποτισμό της νομενκλατούρας και του συστήματος μπρέζνιεφ. Αφετέρου όμως ήταν ο πρόδρομος κατά μία έννοια του μιχαήλ γκορμπατσόφ –πνευματικός του ηγέτης ήταν φυσικά ο νικήτας- που τον προώθησε στο πολιτικό γραφείο κι άνοιξε το δρόμο στη «μεταρρύθμιση» της περεστρόικα.

Αν πάρουμε δε και το μικρό του όνομα (γιούρι) και το μεταφράσουμε στα ελληνικά, μπορούμε να κάνουμε κάποιους προβοκατόρικους συνειρμούς με το δικό μας γιωργάκη και το περίφημο σύνθημα άλλαξέ τα όλα. Όπου με αυτό το όλα εννοούσαν κυρίως τα κατάλοιπα της αλλαγής του πατέρα του και της «εποχής του λαϊκισμού», που ως όρος παρουσιάζει εξαιρετική ομοιότητα με την εποχή της στασιμότητας και τον τρόπο που χρησιμοποιούνταν στον κυρίαρχο λόγο.

Κι έτσι φτάνουμε συνειρμικά στην αλλαγή της αλλαγής, και τον επαναπροσδιορισμό της αλλαγής της αλλαγής, όπως έλεγε κι ο χάρρυ κλυυνν. Καθώς επίσης και στην πιο σύγχρονη παρ-αλλαγή αυτού του συνθήματος στην ελλάδα: ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε, που κι αυτή κολλούσε γάντι στην περίπτωση του τιτανικού της σοβιετίας. Με τη διαφορά πως το διαζευκτικό δίπολο ήταν διαλεκτικό. Κι η αλλαγή που έγινε έφερε με μαθηματική ακρίβεια το βούλιαγμα και μια σειρά ταξικά ναυάγια στο ιστορικό προτσές.

Έτσι περίπου είχε θέσει τα πράγματα στον χαρίλαο κι ο αντρόποφ σε μια συνάντησή τους, κατά την επίσκεψη του πρώτου στη μόσχα: ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε. Κι ο βιογράφος του φλωράκη μας λέει ότι ο χαρίλαος ανησύχησε βαθύτατα από αυτήν τη συνομιλία που είχαν και του έκανε ιδιαίτερη αίσθηση.

Αν κι εδώ ενδέχεται να υπάρχει μια λογική κι ανθρώπινη προσπάθεια του θεοχαράτου να φανεί εκ των υστέρων πως ο χαρίλαος ως διορατικός ηγέτης, ήταν κάπως υποψιασμένος για το δραματικό χαρακτήρα της κατάστασης και δεν αιφνιδιάστηκε εντελώς απ’ τη ραγδαία κι απροσδόκητη τροπή που πήραν ακολούθως τα πράγματα. Γιατί όλοι οι κομμουνιστές ηγέτες μπορεί να ήταν λίγο-πολύ υποψιασμένοι ότι κάποια πράγματα δεν πάνε καλά και δεν προχωράνε στη σοβιετική ένωση. Γι’ αυτό ίσως να αποδέχτηκαν και να χαιρέτησαν ένθερμα τις επεξεργασίες και την αναγκαιότητα της περεστρόικα. Αλλά από αυτό το σημείο μέχρι του να καταλάβουν την ουσία των επιχειρούμενων αλλαγών και να διαβλέψουν το τραγικό τέλος της παλινόρθωσης, υπάρχει μεγάλη απόσταση κι ελάχιστοι ήταν αυτοί που τη διένυσαν εγκαίρως.

Επιμένω επί μακρόν σε αυτή τη σύνδεση με την αλλαγή και το σόι των παπανδρέου για έναν ακόμα λόγο που είχε επισημάνει η κε του μπλοκ και στο κείμενό της για το λεονίντ μπρέζνιεφ: τη σταδιακή σοσιαλδημοκρατική παρέκκλιση-μετάλλαξη του κκσε και τις πολύ καλές σχέσεις που διατηρούσε με τις σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις κάποιων χωρών του δυτικού κόσμου, υπαγορεύοντας εν μέρει αντίστοιχη τακτική συνεργασιών και στην πολιτική των τοπικών κκ –ένα έργο που σκηνές του είδαμε και στην ελλάδα, με το άθροισμα των δημοκρατικών δυνάμεων και την πραγματική αλλαγή που δε γίνεται χωρίς το κουκουέ.

Άλλωστε η πολύμηνη παραμονή του αντρόποφ σε νοσοκομείο της μόσχας κατά το τελευταίο διάστημα της ζωής του –κατά το δεύτερο μισό του 83’- κι η διακυβέρνηση της εσσδ από το κρεβάτι του πόνου και της αρρώστιας του, θύμιζε με σχήμα πρωθύστερο μέρες ωνάσειου, το 95-96’, μαζί με όλο το πολιτικό παρασκήνιο και το παιχνίδι της διαδοχής που διεκτυλισσόταν στους διαδρόμους του εκείνο τον καιρό.

Ενδιάμεσα είχε προηγηθεί η αίσθηση ενός ακόμα αντίστοιχου ντεζαβού για τους σοβιετικούς.  Έναν περίπου χρόνο μετά την περιπέτεια της υγείας του αντρόποφ και τη μοιραία της κατάληξη, την ίδια τύχη κι ο διάδοχός του στην ηγεσία κονσταντίν τσερνιένκο –μια σύντομη παρένθεση μπρεζνιεφικής κοπής, που έκλεισε χωρίς να τη θυμάται σχεδόν κανείς. Το μάρτη του 85’, οι σοβιετικοί μετρούσαν τρεις απώλειες πολιτικών ηγετών σε διάστημα μικρότερο των τριών χρόνων. Κι ίσως αυτός να ήταν ένας παράγοντας που βάρυνε στην ανάδειξη του μόλις 54χρονου τότε μιχαήλ γκορμπατσόφ στη θέση του γενικού γραμματέα.

Σου λέει μη βάλουμε πάλι κάνα σεβάσμιο γέροντα και μας αφήσει χρόνους πάνω στον χρόνο. Ας βάλουμε αυτόν που είναι νέος και θα μας θάψει όλους. Πού να ήξεραν βέβαια ότι αυτό το όλους περιλάμβανε και την ίδια τη σοβιετική ένωση, μαζί με το υπόλοιπο σοσιαλιστικό μπλοκ. Ο γκόρμπι έχει θάψει έκτοτε τη σοβιετία, τη ραΐσα και συνεχίζει απτόητος, πατημένα τα ογδόντα, αποδεικνύοντας πως κακό σκυλί ψόφο δεν έχει. Τα σκέφτεσαι όλα αυτά εκ των υστέρων με τη στερνή σου γνώση και… είναι να μη σε πιάνει λοιπόν το συνωμοσιολογικό σου και να μην αρχίζεις τις θεωρίες και τα σενάρια;

Η πιο σημαντική μεταρρύθμιση κατά τη θητεία του αντρόποφ, ήταν τα μέτρα για την ενίσχυση της αυτοδιαχείρισης και της συμμετοχής των εργαζομένων στη διεύθυνση της παραγωγής. Αν θυμάμαι καλά αυτή ήταν η αφορμή και για τη συγγραφή ενός βιβλίου σχετικά με το θέμα από τον εργατολόγο τηλεμαϊντανό μητρόπουλο, που τότε ήταν πασόκος –όχι ότι έπαψε να είναι στη συνέχεια, απλώς τότε ήταν και τυπικά

Παρόλα αυτά –και δεν είμαι σίγουρος αν χρειάζεται νοηματικά ο εναντιωματικός σύνδεσμος- το μόνο που έκανε η αυτοδιαχείριση ήταν το πρώτο βήμα για την αυτονόμηση των επιχειρήσεων και των παραγωγικών μονάδων, κι η σταδιακή προσέγγιση προς το μοντέλο της οικονομίας της αγοράς. Κι αυτό είναι πολύ διδακτικό –αν κάποιοι θέλουν να διδαχτούν οτιδήποτε από τη σοβιετική πείρα, πριν την πετάξουν ελαφρά τη καρδία, στον κάλαθο των αχρήστων της ιστορίας- για το πώς πρέπει να αντιλαμβάνονται οι κομμουνιστές τις σχέσεις παραγωγής: τη διεύθυνση, την αυτοδιαχείριση, και την πρωταρχική σημασία του κεντρικού σχεδιασμού.

Αυτό που μένει να εξετάσουμε στον επίλογο είναι το βασανιστικό ερώτημα αν το σοβιετικό παραμύθι μπορούσε να έχει αίσιο φινάλε, αντί για το τέλος της ιστορίας που του έγραψε ο φουκουγιάμα: ζήσανε αυτοί τις ανατροπές κι εμείς χειρότερα. Γιατί την ιστορία –όπως και το τέλος της- την γράφουν πάντα οι νικητές.

Επ’ αυτού υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις.

Υπάρχει καταρχάς η σκέψη-υπόθεση ότι αν οι σοβιετικοί είχαν κρατήσει λίγο ακόμα, το καπιταλιστικό μπλοκ θα οδηγούνταν από τις εγγενείς αντιφάσεις του –που τις βλέπουμε σήμερα σε πλήρη όξυνση- σε μια βαθιά κρίση και θα αποδυναμωνόταν σημαντικά. Ή εναλλακτικά θα προλάβαινε η εσσδ να αξιοποιήσει τα πλούσια κοιτάσματα φυσικού αερίου που υπήρχαν στο υπέδαφος της σοβιετικής επικράτειας και θα αποκτούσε σημαντικό πλεονέκτημα –πολύ χρήσιμα στοιχεία σχετικά με αυτό το ζήτημα μπορεί να αντλήσει κανείς από το βιβλίο του πίτερ σβάιτσερ η νίκη, εκδόσεις παπαζήση, που αναλύει μεταξύ άλλων τη στρατηγική και το σαμποτάζ των ηπα ενάντια σε αυτήν την προοπτική.

Υπάρχει βέβαια κι η άποψη ότι ακόμα κι αν η εσσδ αποκτούσε κάποιο πλεονέκτημα στον ανταγωνισμό με τους δυτικούς, δε θα απέφευγε την εξέλιξη της περεστρόικα, γιατί η πορεία της προς την παλινόρθωση ήταν προδιαγεγραμμένη και η μόνη εναλλακτική που υπήρχε θα ήταν μια πιο ομαλή μετάβαση στην οικονομία της αγοράς, κατά το κινέζικο πρότυπο. Υπάρχει όμως κι ο αντίλογος ότι οι σοσιαλιστικές δομές στην εσσδ ήταν πολύ βαθιές ώστε α. να διαλυθούν εύκολα και ομαλά, χωρίς μια ανοιχτή αντεπανάσταση, και β. να θεωρήσουμε τη μοίρα του σοβιετικού εγχειρήματος προδιαγραμμένη.

Κι υπάρχει τέλος η σοφή επισήμανση του μαρξ ότι κανένα κοινωνικό σύστημα δεν «αποσύρεται» από το ιστορικό προσκήνιο, προτού αναπτυχθούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις που μπορούν να «χωρέσουν» στα πλαίσιά του. Κάποιοι παίρνουν αυτό το απόσπασμα και το χρησιμοποιούν εναντίον της σοβιετίας: ο υπαρκτός «κατέρρευσε» κι αντικαταστάθηκε, σαν ιστορική οικονομική αναγκαιότητα, γιατί αδυνατούσε να αναπτύξει τα μέσα παραγωγής.

Στην πραγματικότητα όμως η σοβιετική ένωση κατάφερε να φτάσει μέσα σε μισό αιώνα από το αλέτρι του μεσαίωνα στο διάστημα και να γίνει υπερδύναμη. Κι η αλλαγή που συντελέστηκε πατούσε μεν σε υπαρκτά προβλήματα του υπαρκτού, αλλά δεν είχε σχέση με κάποια εγγενή τάχα αδυναμία του να κινήσει την παραγωγή.

Οι ανατροπές βασίστηκαν στη στροφή προς τις εμπορευματικές σχέσεις και το δρόμο που επέλεξε η σοβιετική ηγεσία για να αντιμετωπίσει αυτά ακριβώς τα προβλήματα. Στο τέλος αυτής της διαδρομής βρισκόταν η οικονομία της αγοράς κι η παλινόρθωση. Κι ίσως στα χρόνια του αντρόποφ να ήταν ήδη αργά για να αντιστραφεί..