Τι μου προτείνεις να διαβάσω για τη σοβιετία;

Στο πρώτο μέρος είχαμε ξεκινήσει με τα έργα των ηγετών της σοβιετικής ένωσης. Ένα άλλο κριτήριο ταξινόμησης των βιβλιοπροτάσεων είναι να πάρουμε τις θέσεις κομμάτων, πολιτικών οργανώσεων και διεθνών φιλοσοφικών ρευμάτων σχετικά με την κοινωνική φύση της σοβιετικής ένωσης και την ερμηνεία των εξελίξεων που οδήγησαν στη διάλυσή της.

Το κουκουέ είχε κάνει μια πρώτη επεξεργασία στην πανελλαδική συνδιάσκεψη του 95’ (τα υλικά της οποίας κυκλοφόρησαν σε ξεχωριστή μπροσούρα) και τη συμπλήρωσε στα δύο τελευταία συνέδριά του με την απόφαση του 18^ου στο πρώτο θέμα για το σοσιαλισμό (που επίσης κυκλοφόρησε σε ειδική μπροσούρα) και την προγραμματική επεξεργασία του 19^ου με την αντίληψη του κόμματος για τη σοσιαλιστική κοινωνία. Η τελευταία περιέχει αρκετές επισημάνσεις για τα όργανα και τον χαρακτήρα της σοβιετικής εξουσίας, ωστόσο εκκρεμεί (αν έχω καταλάβει καλά) η συνέχιση και το δεύτερο μέρος της μελέτης που ξεκίνησε στο 18^ο συνέδριο και θα εστιάζει στο πολιτικό εποικοδόμημα.

Παράλληλα με αυτά μπορούν να διαβαστούν:

Οι τρεις εκλαϊκευτικές μπροσούρες του κσ της κνε στη σειρά «αλήθειες και ψέματα για το σοσιαλισμό» που εστιάζουν κατά σειρά στην οικονομία, τη σοβιετική εξουσία και την παραχάραξη της ιστορίας κι έχουν διατηρήσει το στιλ γραφής και σελιδοποίησης του οδηγητή.

Η αρθογραφία της κομεπ, όπου μπορεί να δει κανείς πώς διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε στον χρόνο η αντίληψη του κόμματος, καθώς και τις διεθνείς αναφορές του που την επηρέασαν –με ορόσημο τις εισηγήσεις στα πλαίσια θεματικής διημερίδας που ‘χε οργανώσει το κόμμα πριν από το 18^ο συνέδριο

Και τα πρώτα βήματα διαμόρφωσης αυτής της αντίληψης κατά τη δεκαετία του 90, με τη σειρά «προβλήματα σοσιαλισμού», στα πλαίσια της οποίας είχαν εκδοθεί μεταξύ άλλων «οι σημειώσεις από τη φυλακή» του έριχ χόνεκερ και το συλλογικό «σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση» με συλλογή κειμένων κι εισηγήσεων, όπου μπορεί να βρει κανείς δυο κείμενα του γερμανού ιστορικού κουρτ γκοσβάιλερ και μια ανάλυσή του για τα πολλά στρώματα του κρεμμυδιού γκορμπατσόφ και τη σοσιαλδημοκρατική καρδιά του. Τη μετάφραση από τα γερμανικά έχει κάνει αν θυμάμαι καλά ο θανάσης βόρειος (ψευδώνυμο) που, όπως λένε οι πηγές της κε του μπλοκ, ζει και βασιλεύει στα εκατό και πλέον χρόνια του!

Από εκεί και πέρα. Το εγχώριο τροτσκιστικό ρεύμα έχει μείνει στην ασφάλεια του των επεξεργασιών των αδελφών κομμάτων από το εξωτερικό. Από την εγχώρια παραγωγή μπορώ να θυμηθώ μόνο μια συλλογή κειμένων του σεκ με τίτλο «πώς χάθηκε η ρώσικη επανάσταση» (που κι αυτή συμπαραγωγή με το βρετανικό σεκ είναι) από την οποία μου έχει μείνει χαρακτηριστικά μια γελοιογραφία του ιωάννου από το ελληνικό κοινοβούλιο των ύστερων ογδόντα, που οι πολιτικοί αρχηγοί υμνούσαν το φαινόμενο γκόρμπι.

Μητσοτάκης: -Γιατί όπως λέει κι ο κ. γκορμπατσόφ…

Παπανδρέου: -Δε θα μας πείτε εσείς τι λέει ο φίλος γκορμπατσόφ.

Χαρίλαος: -Κάτω τα χέρια σας από το σύντροφο γκορμπατσόφ.

Το εγχώριο μ-λ ρεύμα ήταν μάλλον πιο παραγωγικό επί του θέματος. Από τις δικές του εκδόσεις ξεχωρίζω τη μπροσούρα «οι εξελίξεις στις χώρες του ανατολικού συνασπισμού» που γράφτηκε στα τέλη της δεκαετίας με τις βάτες κι είναι αρκετά διεισδυτική για την εποχή της –εκεί είχα διαβάσει πρώτη φορά και για τη διάκριση-αντίθεση οικονομικών και πολιτικών στελεχών εντός του στρώματος της γραφειοκρατίας (ή νέας αστικής τάξης κατά τη μαοϊκή ανάλυση). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια ανάλυση της κοε με τίτλο «ρεβιζιονισμός, παλινόρθωση και νέα τάξη πραγμάτων», όπου μιλάει για την κατεύθυνση στο προτσές της οικοδόμησης και το βελάκι που άλλαξε κατεύθυνση (περίπου όπως στο μπάσκετ, μετά το τζάμπολ).

Αυτή νομίζω πως είναι κι η μόνη ολοκληρωμένη ανάλυση που μπορεί να βρει κανείς από τον χώρο του σημερινού σύριζα. Ίσως να έχουν βγάλει κάτι κι οι τροτσκιστές της δεα ή οι θέσεις του μηλιού, που δε συνιστούν όμως πολιτική συνιστώσα. Γενικά η παραγωγή της λεγόμενης νέας αριστεράς είναι απογοητευτική και φανερώνει από αδιαφορία μέχρι ρηχότητα (και βασικά πιθανόν το ένα εξαιτίας του άλλου). Αυτό ισχύει εν μέρει και για οργανώσεις κι ανάδελφα ρεύματα του εξωκοινοβουλίου σαν το ναρ, το οποίο δανείζεται κι αναμιγνύει στοιχεία από άλλες θεωρήσεις (αναρχική, τροτσκιστική και μια ιδέα από το βιβλίο του κάππου), έχοντας μείνει βασικά στην προ 15ετίας επεξεργασία του πρώτου συνεδρίου του, την οποία επανέκδωσε αυτούσια σχετικά πρόσφατα.

Ενδιάμεσα είχε οργανώσει και ένα τριήμερο εκδηλώσεων αφιερωμένο στα 90χρονα του οκτώβρη, αλλά αυτό το είχε κάνει ακόμα κι ο συνασπισμός {χωρίς να είναι πολύ προφανές γιατί τιμούσε την επικράτηση των μπολσεβίκων, όντας γνήσιος πολιτικός απόγονος των μενσεβίκων. Θα μπορούσε να κάνει κάλλιστα όμως ένα αφιέρωμα στην επανάσταση του φλεβάρη και την πτώση της χούντας του τσάρου –που είναι πάντα επίκαιρη- για να βγαίνει νόημα}. Παρόμοια αφιερώματα για τον οκτώβρη έχουν γίνει κατά καιρούς στο διαδίκτυο και τον έντυπο περιοδικό τύπο, αλλά δεν κρίνω σκόπιμο να επεκταθούμε σε αυτή την κατηγορία. Αναφέρω ενδεικτικά το πρόσφατο αφιέρωμα του περιοδικού «μαρξιστική σκέψη», που –χωρίς να με βρίσκει σύμφωνο στην πολιτική του κατεύθυνση- παραθέτει μεταφρασμένα στα ελληνικά πολλά ενδιαφέροντα κείμενα και ντοκουμέντα από τους πρωταγωνιστές της εποχής.

Για να επιστρέψουμε όμως στο ναρ, μπορούμε να σταθούμε στο βιβλίο του ευτύχη μπιτσάκη «ένα φάντασμα πλανάται», που γράφτηκε αμέσως μετά τις ανατροπές και κυκλοφόρησε πρόσφατα σε νέα έκδοση από το κψμ. Δυστυχώς το περιεχόμενο είναι απογοητευτικό, θυμίζοντας σε κάποια σημεία αλμανάκ καταγραφής γεγονότων, που αναπαράγει αρκετά αστικά στερεότυπα. Μια πιο συνοπτική και ουσιαστική προσέγγιση του μπιτσάκη περί «κρατικού σοσιαλισμού» (που δεν εκφράζει το ρεύμα του) μπορεί να βρει κανείς σε ένα παλιότερο άρθρο του για τον χαρακτήρα των κοινωνιών σοβιετικού τύπου, που ίσως αποτελέσει αντικείμενο κριτικής σε κάποια μελλοντική ανάρτηση.

Τα παραπάνω μας εισάγουν στο κεφάλαιο των διάφορων θεωριών σχετικά με την κοινωνική φύση της σοβιετικής ένωσης και το σοσιαλισμό που γνωρίσαμε –αν και δε θα συμφωνήσουν όλοι με αυτό το τελευταίο, δηλ τον όρο σοσιαλισμός.

Μια γνωστή θεωρία είναι η ανάλυση του τρότσκι περί εκφυλισμένου γραφειοκρατικού κράτους που διατηρεί ωστόσο τον εργατικό του χαρακτήρα που την αναπτύσσει στην «προδομένη επανάσταση». Ένα παρακλάδι του τροτσκισμού (που συγγενεύει με το σημερινό σεκ και τη δεα) διαφωνώντας με αυτή την εκτίμηση (που συνδεόταν με τα πρακτικά καθήκοντα στον επικείμενο πόλεμο) άσκησε πιο αιχμηρή κριτική στη μετεξέλιξη της σοβιετικής εξουσίας, που εκφράστηκε θεωρητικά στη μελέτη του τόνι κλιφ για τον ‘κρατικό καπιταλισμό’ στη ρωσία, με το συγγραφέα να επιχειρεί να τεκμηριώσει την ύπαρξη και πραγματοποίηση υπεραξίας (που θα πιστοποιούσε την καπιταλιστική φύση της εσσδ) στις διεθνείς εμπορευματικές σχέσεις της και τον τομέα της πολεμικής βιομηχανίας!

Ένα μικρότερο τμήμα της τέταρτης διεθνούς αποστάτησε πλήρως από τον τροτσκισμό και το μαρξισμό εν γένει και προχώρησε σε άλλα θεωρητικά μονοπάτια, με τον μπάρναμ να συγγράφει την «επανάσταση των διευθυντών», σύμφωνα με την οποία τα δύο ανταγωνιζόμενα κοινωνικά συστήματα (καπιταλισμός και σοσιαλισμός) συγκλίνουν σε ένα καινούριο οικονομικό μοντέλο που τα υπερβαίνει και στο οποίο άρχουσα τάξη θα είναι όσοι ασχολούνται με τη διεύθυνση και τον προγραμματισμό της παραγωγής.

Ο μίλοβαν τζίλας, -κορυφαίο στέλεχος του γιουγκοσλάβικου κκ, προτού πέσει στη δυσμένεια του τίτο, φυλακιστεί και καταφύγει στη δύση- αναπτύσσει μια παρόμοια θεωρία στη «νέα τάξη» του. Αν και προσωπικά προτιμώ το λιγότερο θεωρητικό πλην ιντριγκαδόρικο ‘συνομιλίες με το στάλιν’, όπου περιγράφει ένα διεφθαρμένο πολιτμπιρό που επιδιδόταν σε ολονύχτια κραιπάλη και αποτοξινωνόταν μια φορά την εβδομάδα με χυμούς φρούτων και λαχανικά· ενώ ήταν απολύτως αδύνατο να αποφύγει κανείς το αλκοόλ, εφόσον έπεφταν βροχή οι προπόσεις στο στάλιν, στον τίτο, στην ακατάλυτη φιλία των δύο λαών, στον… στον… Ε και πώς να αρνηθείς; Μήπως δεν είσαι κατά βάθος με τη φιλία των δύο λαών –άλλο αν τελικά δεν αποδείχτηκε ακριβώς ακατάλυτη;

Στο ίδιο περίπου μήκος κύματος κινείται το βιβλίο για τη «νομενκλατούρα» του μιχαήλ βοσλένσκυ, σοβιετικού αξιωματούχου, που κατέφυγε επίσης στη δύση και δίνει από «πρώτο χέρι» στοιχεία για τη διαφορά μισθών και το νεποτισμό των στελεχών που συνθέτουν τη νομενκλατούρα, χωρίς αξιόλογο θεωρητικό υπόβαθρο.

Υπάρχει επίσης το δίτομο έργο του μπετελέμ για τους ταξικούς αγώνες στην εσσδ κατά την περίοδο 1917-30, που έχει μαοϊκές επιρροές κι επικρίνει τους σοβιετικούς για οικονομισμό, υπερτίμηση των παραγωγικών δυνάμεων κι υποτίμηση της ταξικής πάλης.

Από την ελληνική βιβλιογραφία ξεχωρίζει η μελέτη του κώστα κάππου (που έλεγε ότι κατέληξε σε διαφορετικά θεωρητικά συμπεράσματα απ’ αυτά που πίστευε πριν την ξεκινήσει) για την κριτική του σοβιετικού σχηματισμού, όπου κάνει λόγο για ιστορικά ανέκδοτη κοινωνική μορφή και διακρίνει τη δτπ (δικτατορία του προλεταριάτου) ως ξεχωριστή φάση από το σοσιαλισμό· μια εκτίμηση που σε αυτό το σημείο θυμίζει αρκετά την επεξεργασία της κοα ανασύνταξη, όπως μπορεί να τη δει κανείς κυρίως στο βιβλίο του μπατίκα «η μαρξιστική θεωρία της επαναστατικής μετάβασης στο σοσιαλισμό –κομμουνισμό».

Σε πολλές από τις παραπάνω θεωρίες απαντά κριτικά το βιβλίο του παυλίδη για «το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στην εσσδ», που στο δεύτερο μέρος του αναπτύσσει τη θέση της σχολής της λογικής της ιστορίας (ΛτΙ) περί πρώιμου σοσιαλισμού με τυπική κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής στη σοβιετική ένωση.

Εδώ ολοκληρώνεται, πριν πάρει πολύ μεγάλη έκταση, και το δεύτερο μέρος των βιβλιοπροτάσεων για την οκτωβριανή επανάσταση. Αφήνω εν γνώσει μου εκτός αρκετές κατηγορίες και προτάσεις που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν και να αποτελέσουν ένα τρίτο διαφορετικό κείμενο. Τα κρατάμε κάβα για του χρόνου κι επιφυλάσσομαι να τα πιάσω σε κάποια μελλοντική ανάρτηση. Εσείς μπορείτε βέβαια να εμπλουτίσετε τον ενδεικτικό κατάλογο με τις δικές σας προτάσεις και παρατηρήσεις.