Όταν χτυπήσεις δυο φορές

Επειδή εσείς το ζητήσατε..

(άρθρο συνεργάτη της κε του μπλοκ για τον αλέκο παναγούλη)

Κάθε μικρό παιδί ακούει μεγαλώνοντας διάφορα παραμύθια κι ιστορίες με τρομερούς ήρωες, για να φάει όλο το φαγητό του και να πέσει για ύπνο· ή μάλλον για να ταΐσει νοερά το υποσυνείδητό του με υλικό για τις βραδινές του ονειροπολήσεις. Η δική μας γενιά (λίγο πάνω ή λίγο κάτω από τα τριάντα) πρόλαβε ακόμα ζωντανούς αρκετούς βετεράνους αντάρτες και γαλουχήθηκε με ιστορίες για/από τον ελασίτη ή αντιστασιακό παππού και τον μπαμπούλα ταγματασφαλίτη.

Στο δικό μου σπίτι οι ιστορίες ήταν κάπως διαφορετικές και πρωτότυπες, με έναν άγνωστο στους πολλούς ήρωα, τον αλέκο παναγούλη κι ένα παραμύθι, που είχε σχεδόν τα πάντα, εκτός από αίσιο κι ευχάριστο φινάλε. Ένας μυθικός ήρωας που τα έβαζε με όλους τους κακούς και κυρίως με το γελοίο τους αρχηγό, το γεώργιο παπαδόπουλο, υπέφερε και άντεξε όλα τα βασανιστήρια, για να ‘ρθει μετά η κάθαρση και το τραγικό (όσο και ύποπτο) τέλος.

Έτσι, κάθε πρωτομαγιά για το σπίτι μας δεν ήταν μόνο εργατική, ούτε πηγαίναμε ποτέ να πιάσουμε το μάη στην εξοχή, γιατί για τους γονείς μου υπήρχε ένα πολύ σημαντικό χρέος: να παραστούν στο μνημόσυνο αυτού του ήρωα. Ενώ εγώ με τη σειρά μου ένιωθα ένα ηθικό πλεονέκτημα από τα άλλα παιδάκια στο σχολείο, γιατί γνώριζα πχ ποιος έχει γράψει τους στίχους από το «πάλης ξεκίνημα».

Μεγαλώνοντας βέβαια, καθώς αρχίζεις να καταλαβαίνεις κάποια πράγματα και να αποκτάς σαφή πολιτική άποψη, βάζεις τον παναγούλη στην πραγματική του διάσταση κι αντιλαμβάνεσαι τα όριά του. Τι ήταν ο αλέκος παναγούλης; Ένας κατά βάση κεντρώος πολιτικός, στέλεχος της εδην, της νεολαίας της ένωσης κέντρου και στενός συνεργάτης του γεώργιου παπανδρέου, με συμμετοχή και δράση στη δεκαετία του 60’.

Η οικογένειά του ήταν μάλλον μεσοαστική με ισχυρή παρουσία του στρατιωτικού στοιχείου, αλλά με δημοκρατική παράδοση. Ο μεγάλος του αδελφός πχ ήταν αξιωματικός του ελληνικού στρατού, που αυτομόλησε στην τουρκία σε κάποια στρατιωτική άσκηση και ενώ προσπαθούσε να επιστρέψει στην ευρώπη, τον έπιασαν οι ισραηλινοί, που τον έστειλαν πίσω στην ελλάδα με ένα πλοίο –από το οποίο εξαφανίστηκε μυστηριωδώς (πιθανόν να αυτοκτόνησε ή να τον.. αυτοκτόνησαν). Όταν μάλιστα οι αρχές συνέλαβαν τον αλέκο παναγούλη, για μερικές ώρες ή και μέρες πίστευαν ότι είχαν στα χέρια τους το μεγάλο του αδερφό, το γιώργο.

Η επιβολή της δικτατορίας βρίσκει τον παναγούλη φαντάρο στο στρατό, απ’ όπου το έσκασε, γιατί δεν άντεχε να υπηρετεί την χούντα των συνταγματαρχών. Βλέποντας πως δεν υπήρχε οργανωμένο κίνημα αντίστασης κι αντιδικτατορικής δράσης (καθώς μιλάμε για το 67’ ακόμα) αποφασίζει την ίδρυση μιας οργάνωσης με αρχικό στόχο τη δολοφονία του παπαδόπουλου, γιατί θεωρούσε πως δεν υπήρχε διάδοχη κατάσταση και οι εξελίξεις θα οδηγούσαν στην κατάρρευση της χούντας. Έρχεται σε επαφή με μέλη της κυβέρνησης της κύπρου, για να μαζέψει χρήματα και τα απαραίτητα υλικά κι επέρχεται η πρώτη ρήξη με τον ανδρέα παπανδρέου, που ήθελε πρακτικά να τον καπελώσει με το πακ και του απέστειλε ένα συμβολικό ποσό ενίσχυσης, που ο παναγούλης το θεώρησε κοροϊδία.

Η ομάδα του συγκροτείται από άτομα κεντρώας ουσιαστικά προέλευσης, υπεράνω πάσης υποψίας, που κανένας δε φανταζόταν πως μπορούνε –όχι να σκοτώσουν κάποιον, αλλά ακόμα και- να δρουν συνωμοτικά. Η απόπειρα απέτυχε εξαιτίας ενός τυχαίου περιστατικού με ένα ερωτικό ζευγαράκι που βρέθηκε στο επίμαχο σημείο την πιο ακατάλληλη στιγμή. Συνελήφθησαν όλοι όσοι συμμετείχαν στην ομάδα (καθώς η έλλειψη συνωμοτικής πείρας κι η αποτυχία της βασικής ενέργειας προκάλεσε στα μέλη της αμηχανία, απογοήτευση και το γρήγορο σπάσιμο ενός εξ αυτών, που έτυχε να συλληφθεί από τους πρώτους) και υπέστησαν φριχτά βασανιστήρια. Ο παναγούλης απέδρασε δυο φορές από τη φυλακή, για να του δοθεί τελικά χάρη το 73’. Αξίζει να κρατήσουμε την χρονική σημειολογία της απόφασης της καταδίκης για τον παναγούλη (σε θάνατο) και τα μέλη της ομάδας του στις 17 νοέμβρη του 68’ –χώρια η σημειολογία με τη μέρα του θανάτου του, την πρωτομαγιά του 76’, που είπαμε και εισαγωγικά.

Στη μεταπολίτευση ο παναγούλης δεν ακολουθεί το ρεύμα του πασοκ και παραμένει στην ένωση κέντρου-νέες δυνάμεις, όπου εκλέγεται βουλευτής –ο τελευταίος σε ψήφους. Είναι από τους πρώτους που καταλαβαίνουν το ποιόν του ανδρέα, τον θεωρεί λαοπλάνο και του επιτίθεται. Πεθαίνει σε ένα αυτοκινητιστικό κάτω από περίεργες συνθήκες (που θυμίζουν άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις, όπως αυτή του στρατηγού σαράφη) κι ενώ είχε μαζέψει αρκετά στοιχεία για το ρόλο πολλών «περήφανων, δημοκρατών» κατά τη διάρκεια της επταετίας και τη σύνδεσή τους με την χούντα. Στην κηδεία του συγκεντρώθηκε πλήθος λαού σε μια περίοδο, που οι μαζικές εκδηλώσεις βρίσκονταν πιθανότατα στο αποκορύφωμά τους. Μετά το θάνατό του, πολλοί είναι αυτοί που εκμεταλλεύονται το όνομά του, για να χτίσουν την προσωπική τους καριέρα.

Τι ήταν από πολιτικής άποψης ο παναγούλης; Ήταν οπωσδήποτε ηρωικός και με αίσθηση του καθήκοντος (παρομοίαζε συχνά τον εαυτό του με τους τυραννοκτόνους του πεισίστρατου), χωρίς όμως να έχει ή να δίνει μια καθαρή προοπτική στον αγώνα του. Με τα σημερινά δεδομένα θα λέγαμε μάλλον ότι δεν ξέφευγε από τα αστικοδημοκρατικά πλαίσια, έχοντας πολιτικές ψευδαισθήσεις για σωστή λειτουργία της δημοκρατίας. Για την χούντα θεωρούσε πως αν πετύχαινε η απόπειρα κι οι δευτερεύουσες δράσεις εκείνης της ημέρας, θα κατάφερνε να ξεσηκωθεί ο λαός και να καταρρεύσει το καθεστώς. Θα μπορούσαμε δηλαδή να τον κατατάξουμε ίσως στον χώρο του λεγόμενου ένοπλου ρεφορμισμού, με τη διαφορά πως ήταν σαφέστατα έντιμος, ηρωικός και ρομαντικός.

Εξάλλου την περίοδο αυτή, οι αντιστάσεις στην χούντα ήταν έτσι κι αλλιώς κάπως μοναχικές –αυτή ήταν κι η βασική αίσθηση που έδινε πχ και η τρίτη ταινία της αλίντας δημητρίου για τα κορίτσια της βροχής. Και αν εξαιρέσουμε τους φοιτητές της νομικής και του πολυτεχνείου και κάποιες ακόμα μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως του παναγούλη κι άλλων αγωνιστών από το δικό μας χώρο, η εποχή δε γέννησε άλλους αυθεντικούς ήρωες.

Αυτό δικαιολογεί εν μέρει και διάφορες υπερβολές που γράφτηκαν κι ακούστηκαν για τον παναγούλη (πχ ο έλληνας τσε) και το πολυτεχνείο γενικότερα, αφού κάπως έπρεπε να καλυφτούν οι ενοχές κι οι τύψεις ενός λαού (και των συλλογικών του φορέων) που στη συντριπτική του πλειοψηφία ‘λούφαξε’ και περίμενε. Ο αλέκος παναγούλης ωστόσο δεν ήταν ήρωας μόνο γιατί αγωνίστηκε για τη δημοκρατία, αλλά επειδή έμπαινε στο μάτι της και τον σκότωσε το παρακράτος αυτής ακριβώς της αστικής δημοκρατίας –της καλύτερης δημοκρατίας που είχαμε ποτέ, όπως αυτοδιαφημίζεται.

Ποιες ήταν όμως οι σχέσεις του παναγούλη με το κόμμα; Ας τονίσουμε ξανά καταρχάς πως η οικογενειακή καταγωγή και το πολιτικό περιβάλλον του παναγούλη ήταν τέτοιο που δεν είχε καμία ουσιαστική επαφή με την αριστερά και τους κομμουνιστές. Για την αποτυχημένη απόπειρα της ομάδας του το κόμμα αρχικά θεώρησε πως πρόκειται για προβοκάτσια και έργο του ίδιου του δικτάτορα παπαδόπουλου, για να φανεί πως είναι άτρωτος τάχα από τους επίδοξος εκτελεστές του. Καταλαβαίνει κανείς εύκολα ωστόσο πώς θα φαινόταν αυτό στα μέλη της ομάδας, που έτρωγαν ξύλο στο κρατητήριο και κινδύνευαν να πάνε για εκτέλεση.

Παρόλα αυτά ο παναγούλης ήταν ένας βαθιά έντιμος και ρομαντικός αντιφασίστας, που δεν καλυπτόταν από τους υπάρχοντες πολιτικούς σχηματισμούς (δεδομένου και του προδιαγεγραμμένου τέλους της ένωσης κέντρου) κι είχε βαθιά κόντρα με το παπανδρεϊκό πασόκ. Συνεπώς κανείς δεν μπορεί να ξέρει πού θα κατέληγε πολιτικά.

Αν κάποιος αναγνώστης ενδιαφέρεται να βρει περισσότερα στοιχεία, μπορεί να διαβάσει τις «πρόβες θανάτου» του κώστα μαρδά –το καλύτερο μάλλον βιβλίο για το παναγούλη- και τα βιβλία της συντρόφου του οριάνα φαλάτσι (σε αυτήν ανήκει και ο χαρακτηρισμός ‘έλληνας τσε’) «γράμμα σε ένα παιδί που δε γεννήθηκε ποτέ» και την (κάπως εξιδανικευτική ίσως) βιογραφία «ένας άνδρας».

Ο τίτλος της ανάρτησης παραπέμπει στους στίχους που είχε αφιερώσει ο μίκης θεοδωράκης στον παναγούλη, που πέρα από τους στίχους στο ‘πάλης ξεκίνημα’ είχε γράψει αρκετά ακόμα ποιήματα. Το πιο συγκλονιστικό ποίημά του είναι ίσως «η μπογιά», που το έγραψε με το ίδιο του το αίμα, από τις πληγές που άνοιγαν στο σώμα του οι βασανιστές του. Αλλά στιγμή δε σκέφτηκαν στις φλέβες του να ψάξουν…

 Ζωντάνεψα τους τοίχους
φωνή τους έδωσα
πιο φιλική να γίνουν συντροφιά
Κι οι δεσμοφύλακες ζητούσαν να μάθουνε
πού βρήκα τη μπογιά
Οι τοίχοι του κελιού
το μυστικό το κράτησαν
κι οι μισθοφόροι ψάξανε παντού
Όμως μπογιά δε βρήκαν
Γιατί στιγμή δε σκέφτηκαν
στις φλέβες μου να ψάξουν