Η φάρμα των ζώων

Τα γούστα είναι υποκειμενικά και μπορεί ασφαλώς να ποικίλουν. Για μένα πάντως η «φάρμα των ζώων» του τζορτζ όργουελ είναι ίσως η εξυπνότερη αλληγορία που έχει γραφτεί ποτέ ή τουλάχιστον που έχω διαβάσει. Τόσο έξυπνη που σχεδόν ξεχνάς (ή βάζεις σε δεύτερη μοίρα) τον αντικομμουνιστικό της χαρακτήρα, δηλ τον αντισοβιετισμό που τη διακρίνει και τον αντισταλινισμό, που, όπως έχει πει κι ο κάππος, είναι ντροπαλός αντικομμουνισμός στην ουσία του. Δε γίνεται όμως να το ξεχάσεις και να το βγάλεις τελείως από την οπτική σου, γιατί αφαιρείς έτσι αξία από την οργουελική σύλληψη και τις μικρές ιδιοφυείς λεπτομέρειες, που κάνουν τη διαφορά. Και μπορούν να διαβαστούν αυτοτελώς, αλλά μένουν χωρίς λογική εξήγηση έξω από αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο.

Η φάρμα των ζώων είναι η σοβιετική ένωση, η πανίδα της οποίας μυείται στις αρχές του ανιμαλισμού (μαρξισμός) από το γέρο μέιτζορ το γουρούνι και προχωρά στην επανάσταση για να αποτινάξει το ζυγό της ανθρώπινης εκμετάλλευσης και του φάρμερ τζόουνς. Ο γερο-μέιτζορ είναι ένα γέρικο σοφό γουρούνι, που οραματίζεται μια διαφορετική «κοινωνία» και τη δημοκρατία των ζώων, που θα απολαμβάνουν ελεύθερα πια τον πλούτο που παράγουν. Το γουρούνι αυτό είναι κάτι μεταξύ του μαρξ και του λένιν (μετά την επανάσταση θάβεται σε ένα είδος μαυσωλείου). Κι ίσως το όνομά του, σε αντιδιαστολή με την ονομασία της φάρμας μέινορ, να συμβολίζει τη διαφοροποίηση και τη διαμάχη μεταξύ μπολσεβίκων και μενσεβίκων (αν και αυτό είναι απλώς μια δική μου εικασία, πιθανότατα τραβηγμένη από τα μαλλιά).

Αυτό που είναι σίγουρο είναι η ταυτότητα των δύο νεότερων κάπρων, του ναπολέοντα και του χιονάτου, που αποκτούν ηγετική θέση με τη νίκη της επανάστασης, αλλά διαφωνούν μεταξύ τους σε όλα σχεδόν τα ζητήματα τακτική και στρατηγικής, συμβολίζοντας τη διαμάχη μεταξύ στάλιν και τρότσκι. Το ναπολέων παραπέμπει ευθέως στο μικρό όνομα του τρότσκι με τη γνωστή ροπή στις γραφειοκρατικές μεθόδους. Αλλά ο όργουελ το κρατά για το στάλιν, πιθανότατα για να δείξει την επικράτηση του συντηρητικού, «σταλινικού θερμιδώρ» (όπως το χαρακτήριζε ο τρότσκι κατ’ αναλογία με τη γαλλική επανάσταση) και τη σταδιακή αναίρεση των κατακτήσεων της επανάστασης.

Ο χιονάτος-τρότσκι, ως επικεφαλής επίτροπος του κόκκινου στρατού, έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην απόκρουση της επίθεσης των ανθρώπων, που επιχειρούν να ανακαταλάβουν τη φάρμα, κι επεξεργάζεται ένα σχέδιο για την κατασκευή ενός ανεμόμυλου (εκβιομηχάνιση) και την ευημερία των ζώων της φάρμας. Αλλά η σύγκρουσή του με το ναπολέοντα οξύνεται και τελικά εκδιώκεται από τα τρομερά σκυλιά του τελευταίου, που επικρατεί χάρη σε ένα μίγμα δύναμης (με τα σκυλιά που δεν αφήνουν σε κανέναν πολλά περιθώρια για διαφωνίες) και πειθούς, από άλλα προνομιούχα γουρούνια, σαν το σκουίλερ, που μπερδεύει τα άλλα ζώα με ακλόνητα επιχειρήματα, αναπηδήσεις και περίτεχνα στριφογυρίσματα της ουράς του, που τα τουμπάρουν.

Ο ναπολέων (που έχει ιδιαίτερη πέραση στα πρόβατα της φάρμας) οικειοποιείται σταδιακά τα σχέδια του χιονάτου για τον ανεμόμυλο και παρουσιάζει τον εαυτό του ως τον πραγματικό εμπνευστή της αρχικής ιδέας. Παράλληλα υποτιμά τεχνηέντως τη συμμετοχή του χιονάτου στα γεγονότα της επανάστασης και την υπεράσπισή της, και με το πέρασμα του χρόνου, όσο ξεθωριάζει η μνήμη, διασπείρει φήμες για τη συνεργασία του με τις όμορες, εχθρικές φάρμες των ανθρώπων, πείθοντας τα ζώα να φορτώνουν κάθε πιθανή αποτυχία στη δουλειά τους, σε δικό του σαμποτάζ και τους κρυφούς συνεργάτες τους στο εσωτερικό της φάρμας, η αναζήτηση των οποίων καταλήγει σε κυνήγι μαγισσών και μαζικές εκκαθαρίσεις.

Η καθημερινότητα των ζώων επιδεινώνεται και γίνεται ιδιαίτερα σκληρή, αλλά οι επίσημες στατιστικές αποδεικνύουν την ευημερία τους, ενώ το ακλόνητο επιχείρημα που κόβει κάθε περαιτέρω προβληματισμό και συζήτηση είναι πως κανείς ασφαλώς δε θα προτιμούσε μια επιστροφή στο προηγούμενο καθεστώς της ανθρώπινης εκμετάλλευσης. Η ηγετική κλίκα των γουρουνιών γύρω από το ναπολέοντα όμως, αυξάνει προοδευτικά τα προνόμιά της, καταστρατηγεί κάθε ρητή απαγόρευση-θέση του ανιμαλισμού (πχ για τις εμπορικές σχέσεις με τους ανθρώπους) κι αναπροσαρμόζει ευέλικτα τους κανόνες στις καινούριες της συνήθειες, εκμεταλλευόμενη και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των περισσότερων ζώων, που έχουν αδύνατη μνήμη και δεν ξέρουν καλά-καλά να διαβάζουν.

Στο ενδιάμεσο ο όργουελ παρουσιάζει την ανίερη συμμαχία με μια γειτονική φάρμα, που τελικά δεν τηρείται από την πλευρά των ανθρώπων (σύμφωνο μολότοφ-ρίμπεντροπ), τις δίκες της φάρμας (κατ’ αναλογία αυτών της μόσχας) με την εκκαθάριση άλλων διαφωνούντων κάπρων, την «απονέκρωση» των συνελεύσεων και των σοβιέτ, την αντικατάσταση του ύμνου των ζώων της αγγλίας (δηλ της διεθνούς) από τον εθνικό ύμνο της φάρμας (εσσδ), την αναβίωση της παλιάς ονομασίας της φάρμας (ρωσία αντί για σοβιετική ένωση), τον μωυσή, το μαύρο κοράκι (με νύχια γαμψά), που συμβολίζει το ιερατείο, μιλώντας για τον παράδεισο του ζαχαρόβουνου και επιστρέφει στη φάρμα, ενώ είχε φύγει μετά τη νίκη της επανάστασης, τη λογική «σκοτώνουν τα άλογα όταν γεράσουν», όπως στην περίπτωση του μπόξερ, που ήταν το πιο δυνατό κι εργατικό ζώο της φάρμας κι είχε ως σύνθημα ζωής τη φράση «θα δουλέψω πιο σκληρά» και συμπληρωματικά «ο ναπολέων έχει πάντα δίκιο».

Στο τέλος, τα γουρούνια έχουν εξανθρωπιστεί (αστικοποιηθεί) πλήρως, υιοθετώντας όλες τις παλιές, ανθρώπινες συνήθειες (μέχρι και να περπατάν στα δύο πόδια). Κι όταν υποδέχονται τους ανθρώπους της σύμμαχης φάρμας στον πόλεμο (τον οποίο ο όργουελ δεν περιγράφει με νότες συγκρατημένου έστω ηρωισμού, αλλά φροντίζει να αναπαραγάγει ακόμα και τη φήμη για το μέθυσο κι απαισιόδοξο στάλιν), οι τελευταίοι θαυμάζουν το κάτεργο και την υποδειγματική εκμετάλλευση των ζώων της, ενώ τα γουρούνια αποκτούν ανθρώπινα προγούλια και γίνονται πανομοιότυπα με τους ανθρώπους-εκμεταλλευτές. Μια αριστοτεχνική αντιστροφή του όργουελ, που χρησιμοποιεί τη δύναμη της εικόνας για να αποδείξει πως η σοβιετική ηγεσία έχει εξομοιωθεί στην πραγματικότητα με τα καπιταλιστικά γουρούνια. Αλλά δε φαίνεται να μισεί τόσο έντονα τους τελευταίους, όταν αφήνει πχ να εννοηθεί πως αν ο τζόουνς ήταν πιο προσεκτικός και τάιζε τακτικά τα ζώα του, αυτά μπορεί να μην αγανακτούσαν, φτάνοντας στην εξέγερση εναντίον του.

Παραλείψαμε αναγκαστικά (γιατί δε γίνεται να χωρέσουν όλα) μια σειρά ακόμα έξυπνους παραλληλισμούς. Πχ για τα αστικά κατάλοιπα της μόλυ, της φοράδας, που αναρωτιέται αν θα έχουν ζαχαρίτσα στην επανάσταση και λιποτακτεί τελικά στους ανθρώπους, που την εξαγοράζουν εύκολα με μερικές ζαχαρίτσες και λίγες όμορφες χρωματιστές κορδέλες. Και για την ενδιάμεση θέση των πτηνών (μικροαστών, αγροτών) σαν τις κότες, που ναι μεν έχουν δύο πόδια (ενώ ο αρχικός κανόνας λέει: τέσσερα πόδια καλό, δύο πόδια κακό), αλλά το αντικειμενικό τους συμφέρον είναι μαζί με τα ζώα, γιατί δεν έχουν χέρια. Ή ακόμα για το σήμα της οπλής με το κέρατο (που αντικαθιστά το σφυροδρέπανο), την ψηφοφορία για τα ποντίκια και τον προβληματισμό «όποιος δε δουλεύει, δεν τρώει», την πλήρη επικράτηση της δημοκρατίας των ζώων, που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί σε μία μόνο φάρμα, και μια σειρά άλλα.

Πολλοί ισχυρίζονται πάντως πως η ανάγνωση των έργων του όργουελ έχει αυτοτελή αξία και τρόπο ανάγνωσης-νόημα, ανεξάρτητα από το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκαν ή στο οποίο αναφέρονται, πχ ως διαχρονική καταγγελία των απανταχού ανελεύθερων καθεστώτων. Το πιστεύουν αυτό, πιθανότατα σε αντίθεση και με τον ίδιο τον όργουελ, που δεν πασχίζει ιδιαίτερα να κρυπτογραφήσει τα σημαινόμενα των αλληγοριών του –απεναντίας. Στο 1984 πω, ο εχθρός του μουστακαλή (κοίτα να δεις σύμπτωση) μεγάλου αδελφού, που εξαφανίζεται από φωτογραφίες, αρχεία κι ιστορικά ντοκουμέντα, λέγεται γκολντστάιν, αν θυμάμαι καλά, για να κάνει ρίμα με το επίθετο του λέοντα νταβίντοβιτς μπρονστάιν, γνωστού και με το ψευδώνυμο τρότσκι.

Εάν παρόλα αυτά μπορεί κανείς να δει τη φάρμα των ζώων ως μία έξυπνη προειδοποίηση για τον κίνδυνο εκφυλισμού και της ακύρωσης που διατρέχει μια επανάσταση, το απαισιόδοξο μήνυμα που αφήνει στο επόμενο έργο του, το 1984, ότι δηλ κάθε έντιμος αγωνιστής είναι αδύναμος κι ανυπεράσπιστος απέναντι στην εξουσία κι αργή ή γρήγορα προδίδει τα ιδανικά του και τους συντρόφους του, για να στραφεί στη λογική «ο σώζων εαυτόν σωθήτω» και να γλιτώσει τουλάχιστον τον εαυτό του, δεν αφήνει πολλά περιθώρια για παρερμηνείες.

Κι εδώ –όπως και πριν δηλ- αναρωτιέται κανείς αν μιλάει η απογοήτευση ενός παλιού αγωνιστή –που πολέμησε εθελοντικά και με τους δημοκρατικούς στον ισπανικό εμφύλιο- ή η πένα ενός έμμισθου πράκτορα των μυστικών υπηρεσιών της χώρας του, όπως αποδείχτηκε μετά το θάνατό του.