Περί δομικής κρίσης

Μπαίνοντας στα χωράφια της πολιτικής οικονομίας, έχω πάντα το φόβο πως τσαλαβουτώ σε πελάγη ημιμάθειας. Το οποίο ισχύει πιθανότατα για όλα τα πεδία, εφόσον η γνώση ποτέ δε σταματά και εξελίσσεται. Αλλά ας μείνουμε σε αυτά που (νομίζουμε πως) γνωρίζουμε.

Ένα από τα πρώτα βασικά πράγματα που μαθαίνει ένας αρχάριος στη μαρξιστική πολιτική οικονομία, είναι ο νομοτελειακός κύκλος των καπιταλιστικών κρίσεων υπερσυσσώρευσης, που εμφανίζονται κάθε τόσο κι απαξιώνουν ένα μέρος των υπερσυσσωρευμένων κεφαλαίων, για να μπορέσουν τα εναπομείναντα κι ισχυρότερα να συνεχίσουν τη διαδικασία διευρυμένης αναπαραγωγής τους.

Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για τη συχνότητα εμφάνισης των κρίσεων και τη δυνατότητα να προβλέψουμε τον ακριβή χρόνο εκδήλωσής της, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την πρώτη, γενική εκτίμηση του Μαρξ (περίπου μία κρίση ανά δεκαετία) και τη θεωρία των κύκλων του Κοντράτιεφ. Αυτό που πρέπει να κρατήσει κανείς είναι ότι η ανάπτυξη είναι στιγμή του κρισιακού κύκλου, που προετοιμάζει την επόμενη φάση ύφεσης. Και ότι οι δύο αυτές στιγμές έχουν σε μεγάλο βαθμό συγκεραστεί, σε μια προσπάθεια των αρχών να μετριάσουν τις συνέπειες της κρίσης, η οποία μακροπρόθεσμα καταλήγει μάλλον στο αντίθετο αποτέλεσμα. Δηλ σε μια παρατεταμένη ύφεση, που την ακολουθεί ή μάλλον τη διακόπτει μια σύντομη περίοδος πρόσκαιρης κι αναιμικής ανάπτυξης.

Από τα παραπάνω προκύπτει ο κυκλικός κι επαναλαμβανόμενος χαρακτήρας των κρίσεων στον καπιταλισμό. Υπάρχει ωστόσο μια προσέγγιση, που χωρίς να αναιρεί αυτή την ανάλυση, κάνει λόγο για δομική κρίση του συστήματος και θεωρεί πως είναι λάθος να μιλάμε σήμερα για μια τυπική, κυκλική καπιταλιστική κρίση. Κάποιες εξωκοινοβουλευτικές οργανώσεις μάλιστα θεωρούσαν πως έχουν πιάσει τον Πάπα από το αλάθητό του, και τόνιζαν το βάθος αυτής της δομικής κρίσης, επαναλαμβάνοντας μονότονα (και κυκλικά, σαν κρίση) πως το ΚΚΕ βλέπει τη σύγχρονη κρίση στατικά, ως μία από τα ίδια, επανάληψη των όσων ήδη γνωρίζαμε από τις γραφές, κτλ.

Και τι είναι τότε, αφού δεν είναι κυκλική κρίση; Μήπως είναι η τελική κρίση του συστήματος, δεύτε τον τελευταίο ασπασμό και πρέπει να την αξιοποιήσουμε για την επαναστατική υπόθεση; Κι επίσης: Από πού βγαίνει ότι η δομική κρίση δεν είναι κυκλική; Και ποιος λέει πως ο κυκλικός χαρακτήρας της κρίσης δεν είναι ταυτόχρονα και δομικός, ότι δεν απορρέει δηλαδή αναπόφευκτα από τα δομικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος (πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους, κτλ); Αυτό το σημείο, ομολογώ πως πάντα με μπέρδευε.

Μέχρι που σχετικά πρόσφατα κατάφερα να βγάλω μια άκρη (έτσι πιστεύω τουλάχιστον) με κάτι που δεν είμαι σίγουρος κατά πόσο εκφράζει θεωρητικά όλους όσους κάνουν λόγο για δομική κρίση και δεν είναι απαραίτητα σωστό, βγάζει όμως κάποιο νόημα και είναι μια θέση με την οποία μπορεί να αντιπαρατεθεί κανείς.

Μια θέση που εκφράζεται μεταξύ άλλων από το Μαυρουδέα, που σε γενικές γραμμές υποστηρίζει ότι η κρίση του 29' ήταν τόσο βαθιά, που σηματοδότησε συνολικές αλλαγές στην αρχιτεκτονική δομή του συστήματος, τη στροφή προς το new deal και προς κεϊνσιανές, αναδιανεμητικές πολιτικές. Αντιστοίχως, η πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 70' έβαλε τέλος στη 'χρυσή τριακονταετία' του μεταπολεμικού κεϊνσιανισμού και όρισε χρονικά τη στροφή προς το νεοφιλελεύθερο μοντέλο, που κυριάρχησε μετά την επικράτηση της αντεπανάστασης και τις ανατροπές στις σοσιαλιστικές χώρες. Με τον ίδιο τρόπο λοιπόν, η σημερινή δομική κρίση που εκδηλώθηκε αρχικά το 08' στις ΗΠΑ, σηματοδοτεί μια αντίστοιχη αλλαγή στο πρότυπο καπιταλιστικό υπόδειγμα, που τα βασικά χαρακτηριστικά του δεν έχουν αναφανεί πλήρως ακόμα.

Η συγκεκριμένη περιοδολόγηση των καπιταλιστικών κρίσεων παρουσιάζει ενδιαφέρον κι ορισμένα ερμηνευτικά πλεονεκτήματα, Υπάρχει όμως και αντίλογος. Καταρχάς το διαφορετικό υπόδειγμα του καπιταλιστικού τρόπου ανάπτυξης οφείλεται πρωτίστως, κατά τη γνώμη μου, στον εκάστοτε διεθνή συσχετισμό και τις διαφορετικές ιστορικές συνθήκες που υπαγορεύουν τα χαρακτηριστικά του. Η κεϊνσιανιστική εποχή δεν ήταν μια εποχή ήπιου καπιταλισμού, αλλά η άμυνα του ιμπεριαλιστικού στρατοπέδου ενάντια στο αντίπαλο σοβιετικό δέος και την ισχύ του επαναστατικού κινήματος στις χώρες του δυτικού κόσμου. Οι γενικές τακτικές της άρχουσας τάξης, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, είναι χοντρικά μιλώντας το καρότο και το μαστίγιο. Εφόσον η αστική τάξη δε νιώθει να απειλείται, δεν υπάρχει κανείς λόγος να επιμείνει στο πρώτο και καταφεύγει στο δεύτερο, περικόπτοντας τους μισθούς και τις παραχωρήσεις που αναγκάστηκε να κάνει κατά τη διάρκεια του σύντομου εικοστού αιώνα. Αυτό καθορίζει την υπαρξιακή κρίση της σοσιαλδημοκρατίας, αλλά και τα πενιχρά όρια των διάφορων αναβιώσεών της, από τον ελληνικό Σύριζα και τους Podemos στην Ισπανία, ως τον επικεφαλής των Εργατικών στην Αγγλία και την υποψηφιότητα του δημοκρατικού Σάντερς στις ΗΠΑ.

Πρέπει επίσης να συνυπολογίσουμε πως η ανάλυση του Μαυρουδέα συνδέεται πιθανότατα με την ανάλυση περί ολοκληρωτικού καπιταλισμού, δηλ ενός νέου σταδίου καπιταλιστικής ανάπτυξης μετά τον ιμπεριαλισμό, που αναιρεί την κλασική ανάλυση του Λένιν στη σχετική μπροσούρα του για τον ιμπεριαλισμό (ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, και τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό ως το τελευταίο εκείνο σκαλοπατάκι πριν το άλμα στη σοσιαλιστική κοινωνία). Αν υποθέσουμε βέβαια ότι αυτή η επεξεργασία υπάρχει τουλάχιστον εδώ και είκοσι χρόνια, δεν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι έχει ήδη παλιώσει, ότι υπάρχουν νέες τάσεις και διεργασίες που την καθιστούν αναχρονιστική και ότι πρέπει να αναζητήσουμε ένα νέο-νέο στάδιο, που διαδέχεται τον ολοκληρωτικό καπιταλισμό; Γιατί να σταματήσουμε εκεί την αναθεώρηση (επαναθεμελίωση) του Λένιν;

Ας συμφωνήσουμε όμως ότι το πιο σημαντικό δεν είναι μια 'βυζαντινολογία' (που μόνο τέτοια δεν είναι πάντως) για το φύλο των αγγέλων και το στάδιο ανάπτυξης του σύγχρονου καπιταλισμού, αλλά η ουσία του πράγματος και τα βασικά γνωρίσματα που καθορίζουν την εξέλιξή του, οι νέες τάσεις που εμφανίζονται ή που ωριμάζουν στο εσωτερικό του, κτλ. Και σε αυτό το πεδίο υπάρχουν πολλά να επισημανθούν, καθώς πλάι στην τάση ολοκλήρωσης των καπιταλιστικών οικονομιών και τον αναβαθμισμένο ρόλο των διακρατικών, ιμπεριαλιστικών οργανισμών, μπορεί να συμπεριλάβει κανείς την εκτίμηση του κόμματος για το συγχρονισμένο χαρακτήρα αυτής της κρίσης, μια σημείωση σ' ένα άρθρο του Μαργαρίτη για τις οξυμένες αντιθέσεις που οδηγούν ουσιαστικά στη διάλυση των κρατών που βρίσκονταν στον "άξονα του κακού" (Ιράκ, Λιβύη και πρόσφατα Ουκρανία, Συρία). Ακόμα και την (προς συζήτηση) εκτίμηση του Θοδωρή, σε ένα σημερινό ενδιαφέρον άρθρο του, ότι πρώτη φορά η κρίση χτύπησε την καρδιά του καπιταλιστικού συστήματος, δηλ το χρηματοπιστωτικό τομέα.

Είναι προφανές κι αυτονόητο πως πρέπει να παρακολουθούμε διαρκώς τις οικονομικές εξελίξεις στο αντίπαλο, ταξικό στρατόπεδο. Αναρωτιέμαι όμως -κι εδώ σκοντάφτω ξανά στα της δομικής κρίσης- ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και ποια πρακτικά καθήκοντα απορρέουν από μια τέτοια συγκυρία. Για την ακρίβεια, ποια διαφορετικά πρακτικά καθήκοντα υπαγορεύει, τι νέο, διαφορετικό κομίζει αυτή η ανάλυση στο πεδίο της πράξης, ως προέκταση της θεωρητικής επεξεργασίας της; Και γιατί δε μοιράζονται τις γνώσεις τους μαζί μας, για να φωτίσουν όσους βλέπουν παντού και πάντα μία από τα ίδια;

Περισσότερα για αυτό όμως, σε κάποιο από τα επόμενα σημειώματα.