Ένα φάντασμα πλανάται

...πλάνην οικτρά

Αυτή είναι μια γνωστή φράση των κλασικών από το κομμουνιστικό μανιφέστο. Κι αυτός είναι ο τίτλος που διάλεξε για το βιβλίο του ο Ευτύχης Μπιτσάκης, λίγο καιρό αφού η Σοβιετία ανελήφθη εις ουρανούς, όπου δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει την έφοδό της, κι ο (ανώριμος) κομμουνισμός, δηλ ο σοσιαλισμός, ήταν πια ένα φάντασμα που πλανιόταν πάνω από την καπιταλιστική δύση και στοίχειωνε την ιστορική μνήμη των αστών.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι ακριβώς ο χρόνος έκδοσής του, το ευρωσωτήριο 1992, μόλις μερικούς μήνες μετά την τελευταία πράξη της ΕΣΣΔ, ενώ το πτώμα της ήταν ακόμα ζεστό, αν και ήδη διαμελισμένο, κι όχι αργά το σούρουπο, που έρχεται το πουλί της σοφίας να φωτίσει τη σκέψη μας. Είναι διακριτή η βιασύνη του Μπιτσάκη να προλάβει τον απόηχο των γεγονότων, για να απαντήσει στις αγωνίες και τα ερωτήματα του κόσμου που τα παρακολουθούσε αμήχανος ή να κάνει καλές πωλήσεις.

Αυτό αποτυπώνεται και στο περιεχόμενο του βιβλίου, που είναι περισσότερο ένα χρονικό-αλμανάκ στο μεγαλύτερο μέρος του και παρουσιάζει μεγαλύτερο δημοσιογραφικό-ιστορικό ενδιαφέρον για μερικές λεπτομέρειες και την πολύ καλή αποδελτίωση του τύπου της εποχής που προσφέρει (πχ μια συλλεκτική συνέντευξη του Μιχάλη Ράπτη-Πάμπλο στο Πριν, το 91'), παρά για το θεωρητικό κομμάτι και τις ερμηνείες που μας δίνει.

Το βιβλίο είναι σχετικά ογκώδες, αλλά γεμάτο επαναλήψεις, αντιφάσεις (τυπικής λογικής), αστικά κλισέ κι εύκολους αφορισμούς. Για παράδειγμα, ενώ συχνά-πυκνά κατακεραυνώνει τη συνωμοτική αντίληψη της ιστορίας και το νεοσταλινικό ιερατείο -sic- δηλ το ΚΚΕ, που την ασπάζεται, ο ίδιος αναφέρεται πολλές φορές στην προδομένη επανάσταση (όπως κι ο Τρότσκι, τον οποίο έχει σε μεγάλη εκτίμηση) και στον επαίσχυντο Γκόρμπι, που πρόδωσε (όχι την υπόθεση του σοσιαλισμού γενικά, αλλά) την Περεστρόικα, η οποία οδηγήθηκε σε αποτυχία!!

Το πιο εντυπωσιακό σε όλα αυτά, δεν είναι η ρηχή, επιφανειακή ματιά (που μπορεί να δικαιολογηθεί εν μέρει από τη μικρή χρονική απόσταση από τα γεγονότα), αλλά ότι το βιβλίο επανεκδόθηκε σχεδόν αυτούσιο, είκοσι χρόνια μετά, από το ΚΨΜ, κι ο συγγραφέας δεν ένιωσε την ανάγκη να τοποθετηθεί αυτοκριτικά για κάποιες εκτιμήσεις του, να προβεί σε ουσιαστικές διορθώσεις ή συμπληρώσεις και να προσθέσει κάτι περισσότερο. Αντιθέτως καταφέρεται αυτάρεσκα ενάντια στα ιερατεία και τις ηγεσίες της Αριστεράς (του Ναρ συμπεριλαμβανομένου, καθώς σε μία από τις σπάνιες σωστές θέσεις του για το σοσιαλισμό, παραλλήλισε -λέει- τη θεωρία του Μπιτσάκη με τον κρατικό σοσιαλισμό του Μπίσμαρκ) που δεν ανοίγουν αυτή τη συζήτηση για τα αίτια της διάλυσης και δεν έχουν σκύψει στα γεγονότα για να τα μελετήσουν.

Με άλλα λόγια, η δική του συμβολή είναι θετική και πολύτιμη, γιατί μένει σε όσα είχε γράψει το 90', ενώ το ΚΚΕ πχ που έχει ασχοληθεί επισταμένα σε μια συνδιάσκεψη κι ένα συνέδριο με το θέμα των ανατροπών και του σοσιαλισμού, όχι. Τουλάχιστον ο Μπιτσάκης έχει την προνοητικότητα να αφαιρέσει από αυτή τη "βελτιωμένη έκδοση" το κεφάλαιο όπου αναφερόταν κριτικά στην ηγεσία του ΚΚΕ (ευτυχώς όμως έχω κρατημένη την πρώτη έκδοση και την κατάλληλη στιγμή θα αξιοποιηθεί).

Ανάμεσα στα πολλά κι όχι πάντα μαρξιστικά που αραδιάζει ο Ε.Μ. βρίσκουμε το χαρακτηρισμό της σοβιετίας ως "πυραμιδικής κοινωνίας υπαλλήλων", ό,τι και αν σημαίνει αυτό για ένα μαρξιστή, που όσο παρήγαν, τόσο φτώχαιναν.
Αναφέρεται σε ανελεύθερα, αυταρχικά καθεστώτα ("χωρίς ελευθερία και χωρίς βούτυρο στο ψωμί..." όπως λέει ένα παράθεμα), που έπεσαν κάτω από το βάρος λαϊκών εξεγέρσεων!
Κάνει λόγο για κόκκινο τρομοκρατία, γκούλαγκ και ψυχιατρεία, ένα φοβερό κύκλο αίματος, ενώ αναπαράγει σχεδόν αυτούσια τη ναζιστική εκδοχή για το Κατίν και τα θύματα της... σταλινικής αντεπανάστασης (sic).
Θεωρεί πως το ΚΚ Τσεχοσλοβακίας αντιμετώπιζε το 68' και την Άνοιξη της Πράγας από τη σκοπιά της σοσιαλιστικής προοπτικής, που δεν το άφησαν να πραγματώσει.

Στα πλαίσια της... επαναθεμελίωσης, λέει πως πρέπει να ξαναδούμε όλη τη μαρξιστική θεωρία για το σοσιαλιστικό κράτος καθώς και τις αναλύσεις των κλασικών του αναρχισμού!
Στο ίδιο πνεύμα, σημειώνει τα εξής για τους δικούς μας κλασικούς.

Στο έργο τους, εκτός από κενά ή περιθωριακές αναλύσεις, θα βρούμε στοιχεία οικονομισμού, μηχανιστικού ντετερμινισμού, αστικού επιστημονισμού, αστικών καταλοίπων σχετικά με την έννοια της προόδου, ουτοπικές απόψεις για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, για ταύτιση της κομμουνιστικής κοινωνίας με κάποια κοινωνία της αφθονίας, κλπ.

Οι επαφές του με τον Αλτουσέρ δεν του επιτρέπουν να ξεπέσει στο θανάσιμο αμάρτημα του οικονομισμού (που είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των αστικών προσεγγίσεων) κι έτσι θεωρεί την (εργατική) δημοκρατία ως προϋπόθεση αλλά και μοχλό προώθησης της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής, σημειώνοντας αισιόδοξα πως όπου εφαρμόστηκε η αυτοδιαχείριση, σημειώθηκε άνοδος της παραγωγικότητας.

Κι αφού επιστρατεύσει τα ανέκδοτα περί ανέκδοτου κοινωνικού σχηματισμού, μας δίνει το τελειωτικό χτύπημα με τον ορισμό της βασικής αντίθεσης της σοβιετικής κοινωνίας, που ξεφεύγει από τη σφαίρα της παραγωγής κι αναφέρεται στο εποικοδόμημα.

Σε αυτή τη βάση αναπτύχθηκε μια νέα, παράγωγη αντίθεση, που θα γινόταν με το χρόνο κυριαρχική: η αντίθεση κόμματος-κράτους και κοινωνίας. Δηλαδή, το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης και οι διεθνείς συνθήκες δεν επέτρεψαν να αρθεί η αναντιστοιχία των τυπικών μορφών σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας με τις υπάρχουσες παραγωγικές δυνάμεις. Το γεγονός αυτό οδήγησε βαθμιαία στην ιδιοποίηση, από το κόμμα-κράτος, βασικών λειτουργιών που κανονικά θα ανήκαν στην κοινωνία. (...) Η βαθύτερη αιτία της κρίσης ήταν συνεπώς η όξυνση της αντίθεσης κόμματος-κράτους και κοινωνίας που πήγαζε από τη μη ουσιαστική κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και την ατροφία των θεσμών της εργατικής δημοκρατίας.

Σε αυτά τα πλαίσια εισάγει-προτείνει τον όρο "κρατικός σοσιαλισμός" (λες και μπορεί να υπάρξει σοσιαλισμός χωρίς κράτος), όχι γιατί πιστεύει πως υπήρξε ο δεύτερος, αλλά τονίζοντας το στοιχείο του κρατισμού (sic) -όρος που θυμίζει τα τηλεοπτικά κηρύγματα των τηλεοπτικών ειδησεογραφικών δελτίων, μόνο που εδώ αναφέρεται σε συνθήκες σοσιαλισμού.

Αν θα επιμέναμε, λοιπόν, να χαρακτηρίσουμε με μια έννοια τις κοινωνίες σοβιετικού τύπου, θα έπρεπε η έννοια αυτή να εκφράζει το χαρακτήρα των παραγωγικών σχέσεων και τη θεμελιώδη εσωτερική αντίθεση αυτών των κοινωνιών. Νομίζω λοιπόν ότι η έννοια κρατικός σοσιαλισμός θα μπορούσε να εκφράσει τα κύρια χαρακτηριστικά αυτών των κοινωνιών: την ανατροπή της αστικής τάξης, την ύπαρξη στοιχείων εργατικού κράτους και ταυτόχρονα την επιβολή του κράτους στην κοινωνία και την ανακοπή της πορείας κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής.

Σε μεταγενέστερα κείμενά του, ο ΕΜ παίρνοντας πιθανότατα υπόψη και κάποιες κριτικές στο βιβλίο του, καταφέρνει να στρογγυλέψει αρκετά προβληματικά σημεία και να παρουσιάσει μια προσέγγιση με περισσότερες μαρξιστικές αξιώσεις, που θα άξιζε ίσως να παρουσιαστεί κριτικά. Αλλά σε αυτήν την πρώτη προσέγγιση, καταφέρνει απλά να αποδείξει πως η αναθεώρηση που ενδύεται το μανδύα της επαναθεμελίωσης (για να ξεθεμελιώσει τις βάσεις του μαρξισμού) στέκεται θεωρητικά πιο κάτω κι από τη χειρότερη εκδοχή του στείρου, απολογητικού μαρξισμού, που έκλεισε τη θεωρία σε μικρές, κατανοητές φόρμουλες και στην αποστέωση, μακριά από τους ζωντανούς χυμούς της.

Κλείνοντας, οφείλω μια διόρθωση για ένα δικό μου λάθος και μια αποκατάσταση της αλήθειας, καθώς ο (λανθασμένος) όρος "σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής", που χρέωσα σε προηγούμενο κείμενο στο μαοϊκό Τσιριγώτη, δεν απαντάται στο δικό του βιβλιαράκι για την Π.Ε. στην Κίνα, αλλά στο βιβλίο του πολύ Ευτύχη Μπιτσάκη...