Κοινωνικοποίηση και σοσιαλισμός

Θα υπάρχουν ΚΤΕΛ στον κομμουνισμό; Και πώς αντιλαμβανόμαστε την κοινωνικοποίησή τους και τη λειτουργία τους σε αυτό το πλαίσιο;
Θα υπάρχουν γυράδικα, ψησταριές με σουβλάκια και καλαμάκια -που για εμάς θα είναι πουρουφάν και για τον Αθηναίο σύμμαχο κάτι άλλο;
Θα τρώμε χοιρινό κρέας και αγριογούρουνα, όπως στο χωρίο του Οβελίξ, ή θα γίνουμε όλοι vegan που θα σέβονται τα δικαιώματα και την προσωπικότητα των ζώων;
Θα υπάρχουν κότερα, κρουαζιερόπλοια, βίτσια και διαστροφές, τζόγος, λιμουζίνες, σαμπάνιες, προϊόντα πολυτελείας, που σπαταλούν πόρους;
Κι οι ερωτήσεις μπορεί να συνεχίζονται επ' αόριστον, διατυπώνοντας φαινομενικά αστείες απορίες, που είναι όμως πολύ σοβαρές, όσο αδυνατούμε βασικά να τις απαντήσουμε.

Ας μείνουμε όμως στο θέμα της κοινωνικοποίησης. Τι είναι αυτό που τη διαφοροποιεί ουσιαστικά από την κρατικοποίηση; Γιατί μιλάμε για κοινωνικοποίηση των μονοπωλίων στη βιομηχανία και σε άλλους παραγωγικούς τομείς, αλλά επιλέγουμε τη μεταβατική μορφή του συνεταιρισμού για τη γη και τους αγρότες; Οι εμπορικές σχέσεις επιβιώνουν μόνο στην ύπαιθρο ή υπάρχουν στις βιομηχανίες και τις επιχειρήσεις που απαλλοτριώνονται από το κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου;

Μια πρώτη, σχηματική κι ίσως λίγο απλοϊκή απάντηση είναι πως το κράτος παίρνει στην κατοχή του τα μέσα παραγωγής, στο όνομα της κοινωνίας συνολικά. Όσο παραμένει λοιπόν -έστω και με άλλη μορφή-περιεχόμενο- η διάκριση μεταξύ κοινωνίας και κράτους, όπου το δεύτερο υπάρχει σα δύναμη πάνω από την πρώτη, για να οργανώνει την παραγωγή της, επιβάλλοντας τους όρους της κυρίαρχης τάξης, θα υπάρχει απόσταση (τυπική ή ουσιαστική) μεταξύ κοινωνικοποίησης και κρατικοποίησης (που είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή προϋπόθεση για να φτάσουμε στην πρώτη). Απόσταση που θα εκμηδενιστεί μόνο με την άρση αυτής της αντίθεσης, με την κατάργηση του κράτους, που σταδιακά καθίσταται περιττό κι απονεκρώνεται,

Αυτό κάποιοι σοβιετικοί (πχ Βαζιούλιν) το ονόμαζαν τυπική κοινωνικοποίηση (σε διάκριση με την ουσιαστική) και το εξαρτούν από τους όρους παραγωγής και την αντίθεση μεταξύ των προωθημένων, κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάμεων, που δεν είναι ανεπτυγμένες σε αντίστοιχο βαθμό -για να καταστήσουν ουσιαστική την κοινωνικοποίηση. Τη θεωρούν μάλιστα ως τη βασική αντίθεση της σοσιαλιστικής κοινωνίας, όπου το σημαντικό είναι πως και οι δύο πόλοι της εντοπίζονται στη σφαίρα της παραγωγής κι όχι πχ της διανομής (στον καθένα ανάλογα με...).

Ο Ρούσης γράφει κάτι παρόμοιο στο βιβλίο του "ο Μαρξ γεννήθηκε νωρίς", καθώς δανείζεται μια βασική ιδέα του Μαρξ για τον καπιταλισμό (περί τυπικής κι ουσιαστικής υπαγωγής) και την εφαρμόζει στη μετάβαση στον κομμουνισμό, κάνοντας λόγο για τυπική κι ουσιαστική υπαγωγή της παραγωγής στον κομμουνισμό ( κατ' αυτόν το ιστορικό παράδειγμα της ΕΣΣΔ να ανήκει στην πρώτη περίπτωση). Πρόκειται για μια δημιουργική αντιγραφή, με έμφαση όμως στο δεύτερο σκέλος (την αντιγραφή) παρά στο πρώτο (της δημιουργίας) που είναι κάπως αδόκιμο και προβληματικό.

Γιατί υπάρχει όμως αυτή η διάκριση; Τι είναι αυτό που μας εμποδίζει να κοινωνικοποιήσουμε άμεσα (εδώ και τώρα που θα έλεγε μια ψυχή ή με ένα νόμο κι ένα άρθρο, όπως θα πρόσθετε ένα κακέκτυπό της) όλα τα μέσα παραγωγής; Η απάντηση δε βρίσκεται στην έλλειψη της απαραίτητης βούλησης ή σε κάποια ρεφορμιστική αμφιταλάντευση, αλλά στα ίδια τα μέσα παραγωγής, το βαθμό ανάπτυξής τους, τον κοινωνικό τους χαρακτήρα και το χαρακτήρα της εργασίας που συνδέεται με αυτά.

Αυτός είναι ο βασικός λόγος που στη γη προκρίνεται ο συνεταιρισμός, με το Στάλιν να εντοπίζει στην ύπαιθρο την επιβίωση εμπορευματικών σχέσεων στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης (πέρα από το εξωτερικό εμπόριο και τις όποιες συναλλαγές με άλλες καπιταλιστικές χώρες). Θεωρούσε δηλ εμπορευματικές τις ανταλλαγές προϊόντων και τις σχέσεις μεταξύ του κοινωνικοποιημένου βιομηχανικού τομέα και του μη κοινωνικοποιημένου αγροτικού τομέα της οικονομίας.

Η κοινωνικοποίηση δεν είναι μια απλή απαλλοτρίωση. Δεν έχει κανένα νόημα να κοινωνικοποιήσει η σοσιαλιστική εξουσία την ιδιοκτησία φτωχών αγροτών (ένα χωραφάκι και μερικά ζωντανά). Επίσης η αγροτική παραγωγή περιέχει μια σειρά αστάθμητους παράγοντες που δεν υπόκεινται εύκολα στον οικονομικό προγραμματισμό, αλλά υπονομεύουν και δυσχεραίνουν τον (κεντρικό) σχεδιασμό (πχ οι απρόβλεπτες καιρικές συνθήκες.

Η κοινωνικοποίηση συμβαδίζει με την ανάπτυξη, με τη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση -δηλ με τα μονοπώλια ως το τελευταίο σκαλοπατάκι της υλικής προετοιμασίας για το σοσιαλισμό- και με την αυτοματοποίηση που ενισχύει τον κεντρικό σχεδιασμό και ενοποιεί τη διεύθυνση των παραγωγικών μονάδων, απλοποιώντας την και καθιστώντας την περιττή σε βάθος χρόνου.

Με αυτήν την έννοια, θα μπορούσαμε να σταθούμε κριτικά απέναντι στην εκτίμηση των σοβιετικών για το αν και σε ποιο βαθμό ήταν πλήρως κι ουσιαστικά κοινωνικοποιημένος ο βιομηχανικός τομέας κι οι επιχειρήσεις που είχαν απαλλοτριωθεί από το εργατικό κράτος. Ένας τομέας στον οποίο ναι μεν συναντούσαμε μεγάλες παραγωγικές μονάδες και σπέρματα εφαρμοσμένης αυτοματοποίησης, αλλά συνυπήρχαν με τη χρήση χειρωνακτικής εργασίας, σε σημαντικό βαθμό, και τον κυρίαρχο ρόλο των μηχανών, δηλ της εκμηχανισμένης παραγωγής. Η οποία ναι μεν κατέστησε εφικτή και άμεσα ορατή την προοπτική του σοσιαλισμού και της διαφορετικής οργάνωσης των παραγωγικών σχέσεων, αλλά δεν αντιστοιχεί στην αυτοματοποίηση και τις απαιτήσεις της κομμουνιστικής προοπτικής.

Αν το ερμηνεύω καλά, αυτοματοποίηση σημαίνει μια τέτοια ανάπτυξη, που θα ενοποιεί το σχεδιασμό και τη δραστηριότητα όλων των παραγωγικών μονάδων σε ένα ενιαίο, οργανικά δεμένο σύνολο, με τον ίδιο τρόπο που ο εγκέφαλος κατευθύνει τις συντονισμένες κινήσεις του σώματος και τις εντολές σε κάθε όργανο, καθιστά αυτονόητη την ενιαία λειτουργία τους, που γίνεται ασυνείδητα, στη βάση της συνήθειας. Κι αυτό συμβαίνει χωρίς να χρειάζεται κάποιο μέτρο για τη μεταξύ τους συνεργασία, με τον ίδιο τρόπο που σε ένα οργανισμό, υπάρχει μεν ισοζύγιο, αλλά οι κινήσεις είναι αυτόματες και δε χρειάζεται κάποιο αποδεικτικό πχ για το οξυγόνο που παρέχουν οι πνεύμονες στο αίμα, ώστε να γίνουν οι καύσεις που απαιτούν οι κινήσεις, κτλ.

Αυτή η κατεύθυνση δίνει βάρος στην περαιτέρω συγκέντρωση της παραγωγής, ώστε όλες οι μονάδες της να λειτουργούν ως ένα σώμα, κι όχι στο μικροαστικό κατακερματισμό και την αναρχική ιδέα της αυτοδιαχείρισης-αυτοδιεύθυνσης, που διαιωνίζει τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό των ξεχωριστών επιχειρήσεων, που δεν υπάγονται στην ίδια διεύθυνση, στο ίδιο σχέδιο και υπηρετούν ανταγωνιστικά ιδιωτικά συμφέροντα.

Αυτά μπορεί να μην απαντούν άμεσα στον καταιγισμό των εισαγωγικών ερωτήσεων, που θυμίζουν τις επίμονες απορίες ενός παιδιού, χωρίς να είναι απαραίτητα παιδιάστικες (από μικρό κι από τρελό, εξάλλου...). Δίνουν όμως, πιστεύω, μια καλή βάση για την κατανόηση της κοινωνικοποίησης, σε ένα γενικό πλαίσιο, που χρειάζεται εξειδίκευση, κατά περίπτωση...