Η σοσιαλδημοκρατική παρέκκλιση στο κόμμα μας

Θα μπορούσε να είναι άρθρο του χαριτάκη για την κατάσταση στο ναρ, αλλά τότε θα μιλούσε για ρεύμα. Στην πραγματικότητα είναι η εισήγηση κι ο τελικός λόγος του στάλιν από τα υλικά της 15ης συνδιάσκεψης του κόμματος των μπολσεβίκων το νοέμβρη του 26, που κυκλοφόρησαν σε ξεχωριστή μπροσούρα. Κι η παρέκκλιση στην οποία αναφέρεται είναι η ενωμένη αντιπολίτευση της τρόικας τρότσκι, ζηνόβιεφ, κάμενεφ, ένα χρόνο πριν τα δεκάχρονα της οκτωβριανής επανάστασης και την πορεία της αντιπολίτευσης πίσω από την επίσημη παρέλαση που σηματοδότησε την οριστική ρήξη με τους τροτσκιστές και την έναρξη λήψης διοικητικών μέτρων εναντίον τους.

Τι συμπεράσματα βγάζει κανείς αν το διαβάσει; Πολλά κι ενδιαφέροντα.
Καταρχήν, υπάρχει η περίπτωση να σταθεί στο στιλ δουλειάς του συντρόφου με το μουστάκι, όπως αυτό αποτυπώνεται στο γραπτό του. Όπως πχ στο παρακάτω απόσπασμα, όπου ο στάλιν ακούγεται σαν πρόδρομος καταστασιακός απ’ το μάη του 68’.

Πώς θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς σήμερα την κατάσταση του συνασπισμού της αντιπολίτευσης; Την κατάσταση αυτή θα μπορούσε κανείς να την χαρακτηρίσει σαν κατάσταση βαθμιαίας διάλυσης του συνασπισμού, σαν κατάσταση βαθμιαίας απόσπασης από το συνασπισμό των στοιχείων που τον συνθέτουν, σαν κατάσταση αποσύνθεσης του συνασπισμού. Μόνο έτσι μπορεί να χαρακτηρίσει κανείς τη σημερινή κατάσταση του συνασπισμού της αντιπολίτευσης.
Αντωνυμίες γενικώς δεν παίζουν, μόνο άρθρα (και καταστατικό). Λέμε τα πάντα με το όνομά τους.

Ένα κλασικό κι επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι αυτό των λεγόμενων αντι-ρητορικών ερωτήσεων, όπου η απάντηση είναι αυτονόητα αρνητική. Μπορούμε άραγε σύντροφοι να πούμε ότι… (αγωνία στους συντρόφους, κρυφή ελπίδα στους αντιφρονούντες). Όχι, δε μπορούμε να το πούμε αυτό. Κι είναι φορές που δεν το επεξηγεί παρακάτω κι αυτή η άρνηση είναι το βασικό επιχείρημα. Ας παίξει το σχετικό απόσπασμα.

Ήταν άραγε σωστό αυτό που αναφέρεται εδώ, σε αυτή την περικοπή (sic), στις συνθήκες του προμονοπωλιακού καπιταλισμού, ήταν σωστό αυτό για κείνη την περίοδο που το ‘γραψε ο ένγκελς; Ναι, ήταν σωστό. Είναι άραγε σωστή αυτή η θέση σήμερα, στις νέες συνθήκες του μονοπωλιακού καπιταλισμού και της προλεταριακής επανάστασης; Όχι, δεν είναι σωστή πια. Καθαρά και ξάστερα.

Ή ακόμα μπορεί να σταθεί στα ενδιάμεσα σχόλια του πρακτικογράφου που συμπληρώνει παρενθετικά σε ρόλο αφηγητή: (γέλια, φωνές, χάχανα, αποθέωση).
Παράδειγμα: δεν αμφιβάλλω ότι η συνδιάσκεψη θα εκπληρώσει με τιμή αυτό της το έργο. (θυελλώδη, παρατεταμένα χειροκροτήματα: Όλοι οι αντιπρόσωποι σηκώνονται όρθιοι. Επευφημίες).

Όλα αυτά έχουν ενσωματωμένη μια βαθιά αίσθηση σοσιαλιστικού σουρεαλισμού, της προλεταριακής εκδοχής του καλτ, που καθιστούν –προσωπική άποψη- ακόμα πιο λατρεμένα κι ευχάριστα αυτά τα αναγνώσματα.

Όποιος μείνει σε αυτό το επίπεδο ανάγνωσης όμως, χάνει την ουσία. Ο μη επιδερμικός αναγνώστης θα δει πίσω από τις γραμμές ότι ο στάλιν, μακριά από την καρικατούρα του άξεστου ασιάτη με το μέτριο, θεωρητικό επίπεδο που παρουσιάζει ο τρότσκι στη βιογραφία του μεγάλου του αντιπάλου, κατανοεί πολύ καλά τη συγκυρία, την προσεγγίζει με οξυδέρκεια και αναλυτική ικανότητα που βασίζεται στο μαρξισμό –όχι λιγότερο από ό,τι οι αναλύσεις των επικριτών του.

Παράλληλα μπαίνουν μια σειρά σοβαρά ζητήματα. Το βασικό σημείο τριβής με την αντιπολίτευση είναι η θεωρία για το σοσιαλισμό σε μία χώρα, σε αντιπαράθεση με τη διαρκή επανάσταση του τρότσκι που στα 1915 έλεγε ότι αρχίζουμε τον αγώνα πάνω σε εθνική βάση, έχοντας την απόλυτη πεποίθηση ότι ο αγώνας μας θα δώσει ώθηση στον αγώνα των άλλων χωρών. Αν όμως αυτό δεν γίνει είναι μάταιο να πιστεύουμε –το αποδείχνουν η ιστορική πείρα κι η θεωρητική σκέψη- ότι λχ μια επαναστατική ρωσία θα μπορούσε να αντέξει μπροστά σε μια συντηρητική ευρώπη.

Ο στάλιν χρησιμοποιεί λεπτή ειρωνεία εναντίον αυτής της θέσης. Μπορείς να ξεκινήσεις γνωρίζοντας ότι δε θα φτάσεις ποτέ, να ξεκινήσεις να χτίζεις χωρίς να τελειώσεις το χτίσιμο.
Χρησιμοποιεί εύστοχα παλιότερα κείμενα των μελών της τριανδρίας για να δείξει την ασυνέπειά τους και να τους καταστήσει αναξιόπιστους καιροσκόπους, στερημένους από κάθε κύρος. Ο ζηνόβιεφ χαρακτήριζε τον τροτσκισμό μικροαστική παρέκκλιση κι ο τρότσκι μιλούσε για τα αντεπαναστατικά γνωρίσματα του μπολσεβικισμού που –σε αντίθεση με τους μενσεβίκους- εγκυμονούσαν τεράστιο κίνδυνο μόνο σε περίπτωση επαναστατικής νίκης (αλλά αυτό δε συνέβη γιατί εγκατέλειψαν το σύνθημα της δημοκρατικής δικτατορίας και χάρη στο λένιν επανεξοπλίστηκαν ιδεολογικά την άνοιξη του 17).
Κουβαλώντας ο τελευταίος κι ένα μισο-μενσεβίκικο παρελθόν, δεν υποστήριξε καν με θέρμη σε αυτή τη φάση τη θεωρία του για τη διαρκή επανάσταση (την ξανάπιασε και την υπεράσπισε εκ των υστέρων, όταν βρισκόταν ήδη στην εξορία).

Αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι ότι σε βάθος χρόνου κι ο ίδιος ο στάλιν έχει τέτοιες μεταστροφές. Αρχικά πχ συμμαχεί με το μπουχάριν (που είχε πει το περίφημο κουλάκοι πλουτίστε) στα πλαίσια μιας μετριοπαθούς συνέχειας της νεπ και μιλάει για τη συνδυασμένη ανάπτυξη βιομηχανίας κι αγροτικής οικονομίας. Παράλληλα κατηγορεί τους αντίπαλούς του ότι βλέπουν την αγροτιά ως εχθρό και την ύπαιθρο ως αποικία (η θεωρία του πρεομπραζένσκι για την πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση σε βάρος των προσοσιαλιστικών μορφών οικονομίας). Ωστόσο, μέχρι το τέλος της δεκαετίας αρχίζει η στροφή στην κολεκτιβοποίηση, που δε φαίνεται να διαφέρει πολύ από όσα έλεγε η αντιπολίτευση.

Η διαφορά μπορεί να υπάρχει στα μέσα. Η αντιπολίτευση διαφώνησε με τα μέσα και τους ρυθμούς της κολεκτιβοποίησης, αν και υποστήριζε ως θέση τη δικτατορία του προλεταριάτου πάνω στην αγροτιά.
Μπορεί όμως (η διαφορά) να αφορά και την χρονική συγκυρία. Ίσως ήταν νωρίς να ανοίξει το 26’ αυτό το μέτωπο, ενώ οι συνθήκες το 29’ –εν μέσω καπιταλιστικής κρίσης- να το ευνοούσαν ή και να το επέβαλαν.

Μία πολύ λεπτή γραμμή χωρίζει την τακτική ευελιξία από τον πολιτικό καιροσκοπισμό –συνήθως στην κομμουνιστική διάλεκτο, το λέμε κάπως αλλιώς. Και τη γραμμή αυτή κατά κανόνα την ορίζουν οι νικητές. Αλλά μετά τις ανατροπές οι τροτσκιστές νιώθουν εκ των υστέρων ηθικοί νικητές. Κι ούτως ή άλλως πάντα έβρισκαν ευήκοο κοινό για τις ιστορίες τους στη δύση.

Άλλο παράδειγμα. Ο στάλιν διαχωρίζει εισηγητικά τη νίκη του σοσιαλισμού σε μια χώρα με την τελική νίκη. Μα αυτό είναι σύγχυση σύντροφοι. Μήπως το κόμμα είπε καμιά φορά ότι η πλέρια νίκη του σοσιαλισμού στην χώρα μας είναι δυνατή για το προλεταριάτο μιας μόνης χώρας;
Δέκα χρόνια μετά, με την ψήφιση του νέου συντάγματος, η σοβιετική ηγεσία υποστήριζε ότι έχουν κατανικηθεί πλήρως τα υπολείμματα των καταπιεστών, έχουν τεθεί οι βάσεις του σοσιαλισμού (ως εδώ καλά) και δεν υπάρχει περίπτωση παλινόρθωσης.

Αλλά το βασικό θέμα της ανάρτησης είναι άλλο και μπορεί να συμπυκνωθεί στον ιντριγκαδόρικο τίτλο, όταν ο στάλιν συνάντησε τον κώστα κάππο και την κοα ανασύνταξη.
Ποιο είναι το κοινό στοιχείο που τους ενώνει; Η άποψη ότι η δικτατορία του προλεταριάτου δεν ταυτίζεται με το σοσιαλισμό, αλλά είναι πέρασμα στο σοσιαλισμό, η μεταβατική πολιτική μορφή που οδηγεί σε αυτόν.

Είναι γνωστό ότι πάνω σε αυτό το θέμα ο μαρξ εξέφρασε την ιδέα ότι η δικτατορία του προλεταριάτου (…) αποτελεί αναγκαίο στάδιο εξέλιξης προς το σοσιαλισμό. Αυτό αποτυπώνεται και στις θέσεις του μπολσεβίκικου κόμματος. Το κόμμα ξεκινάει από την άποψη ότι η επανάστασή μας είναι επανάσταση σοσιαλιστική, (…) βάση για την ανάπτυξη του παγκόσμιου κινήματος (…) και εγκαινιάζει τη μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό στην εσσδ (δικτατορία του προλεταριάτου).

Αναφέρεται επίσης εισηγητικά, η θέση των κλασικών για τη δυνατότητα ειρηνικού περάσματος στο σοσιαλισμό, με μορφή συμφωνίας ανάμεσα στο προλεταριάτο και την κεφαλαιοκρατία (!), σε χώρες με αδύναμο μιλιταρισμό και υπαλληλοκρατία, όπως οι ηπα κι η αγγλία. Θέση που μπορεί να ήταν σωστή τον 19ο αιώνα, λέει ο στάλιν, αλλά αποκλείεται ως δυνατότητα στην εποχή του ιμπεριαλισμού.

Παρόλα αυτά, όπως έχουμε δει σε παλιότερο κείμενο (για το ημερολόγιο του ντιμιτρόφ) ο στάλιν μεταπολεμικά θεωρεί τη δικτατορία του προλεταριάτου ειδικό τρόπο περάσματος των σοβιετικών στο σοσιαλισμό και προκρίνει τη μορφή της λαϊκής δημοκρατίας ως πιο κατάλληλη μορφή περάσματος για τις χώρες που αποσπάστηκαν από την ιμπεριαλιστική αλυσίδα μετά το βήτα παγκόσμιο πόλεμο.

Ανοίγω πολλά μαζί, χωρίς να τα αναλύω, για να δείξω ότι μια κριτική προσέγγιση, ή μια κριτική υπεράσπιση του συντρόφου με το μουστάκι, πρέπει να προχωρά πέρα απ’ την –απαραίτητη- πολεμική στην πτωματολογία και τον χυδαίο αντικομουνισμό και να καταπιαστεί και με τέτοια ζητήματα.
Αυτό είναι ένα βασικό ζητούμενο για το δεύτερο μέρος των θέσεων του κόμματος που θα εστιάσουν στο πολιτικό κομμάτι. Αν και το επόμενο διάστημα, ό,τι χρόνος περισσεύει από την καθημερινή δράση για θεωρητική δουλειά, θα πηγαίνει κυρίως στο δεύτερο τόμο του δοκιμίου ιστορίας του κόμματος.

Αντί επιλόγου ένα ακόμα σημείο. Ο ζηνόβιεφ φέρνει ως επιχείρημα ένα απόσπασμα του ένγκελς από τις αρχές του κομμουνισμού που αναφέρεται σε ένα πρόγραμμα που θα πραγματοποιήσει η παγκόσμια επανάσταση. Ο στάλιν απαντάει ότι η εσσδ το έχει πραγματοποιήσει κατά τα εννέα δέκατα κι ότι στην εποχή τους οι κλασικοί δε μπορούσαν να συλλάβουν την έννοια του αδύναμου κρίκου γιατί ο καπιταλισμός βρισκόταν στο προμονοπωλιακό στάδιο κι η ανισομετρία δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένη όσο στον ιμπεριαλισμό (επιχείρημα που ο τρότσκι επιχειρεί να αποκρούσει σε μεταγενέστερα έργα του).

Τι γράφει όμως ο ένγκελς στις αρχές του κομμουνισμού;
Μεταξύ άλλων μπορούμε να δούμε και τα εξής: βαθμιαία κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, δημοκρατικό καθεστώς με την άμεση ή έμμεση πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου, προοδευτική φορολογία, βαθμιαίες απαλλοτριώσεις, δήμευση περιουσίας πολιτικών φυγάδων. Συγκεντροποίηση του πιστωτικού συστήματος και της χρηματαγοράς στα χέρια του κράτους μέσω της εθνικής τράπεζας με κρατικά κεφάλαια. Εθνικοποίηση της γης και των βασικών κλάδων της βιομηχανίας.

Αυτά είναι μερικά σημεία από το πρόγραμμα που καλείται να πραγματοποιήσει η παγκόσμια επανάσταση.
Δυστυχώς δεν υπήρχαν τότε ευρώ και δημόσιο χρέος για να δούμε τι θέση θα έπαιρνε ο ένγκελς. Ακόμα κι έτσι όμως ο έμπειρος αναγνώστης θα πρόσεξε τις σατανικές ομοιότητες με μερικές προτάσεις των αριστερών οικονομολόγων.
Ο ένγκελς μιλάει βέβαια για μια νικηφόρο επανάσταση όπου το προλεταριάτο έχει πάρει την εξουσία στα χέρια του. Ας μην αφήσουμε όμως μια τόσο μικρή λεπτομέρεια να μας χαλάσει έναν τόσο όμορφο παραλληλισμό.

Σε κάποιο σημείο ο στάλιν λέει: βέβαια αν ζούσε ο ένγκελς, δε θα γατζωνόταν από την παλιά διατύπωση, αλλά αντίθετα, θα χαιρέτιζε ολόψυχα την επανάστασή μας λέγοντας: στο διάβολο όλες οι παλιές διατυπώσεις, ζήτω η νικηφόρα επανάσταση της εσσδ! (Χειροκροτήματα).

Ας βροντοφωνάξουμε κι εμείς λοιπόν: στο διάβολο όλες οι παλιές θεωρίες και τα προγράμματα. Ζήτω οι αριστεροί οικονομολόγοι και το νέο εαμ! (Χειροκροτήματα, παύση πληρωμών, έξοδος από το ευρώ, κρατικοποίηση τραπεζών, σοσιαλισμός/κομμουνισμός, αποθέωση, ανδριάντας στον καζάκη).