Οι δίκες της μόσχας (μέρος δεύτερο)

Ένα βασικό ερώτημα όσων στέκονται κριτικά απέναντι στις δίκες της μόσχας, αφορά τη σκοπιμότητά τους. Ήταν αναγκαία η εκκαθάριση των παλιών ηγετών της αντιπολίτευσης; Ήταν επικίνδυνοι για τη σοβιετική εξουσία, εφόσον είχαν ηττηθεί πολιτικά και δεν είχαν ερείσματα στην κοινωνία; Ειδικά από τη στιγμή που το σοβιετικό σύνταγμα του 36’ διακήρυσσε ότι είχαν τεθεί οι βάσεις του σοσιαλισμού κι είχαν νικηθεί τα τελευταία υπολείμματα των εκμεταλλευτριών τάξεων.

Τι απαντά η άλλη πλευρά; Οι ηγέτες τις αντιπολίτευσης συνδέονταν με σαμποτάζ κι ομάδες που ήθελαν να ανατρέψουν τη σοβιετική ηγεσία. Στις τελευταίες περιλαμβάνουν τον τρότσκι για τη θέση του περί αντιγραφειοκρατικής επανάστασης κατά της θερμιδοριανής γραφειοκρατίας. Πώς θα είχε όμως πιθανότητες επιτυχίας στην πράξη μια τέτοια κίνηση; Κατά βάση αξιοποιώντας μια πολιτική κρίση εν όψει ή εν μέσω του επερχόμενου πολέμου.

Σε ένα διευρυμένο στρατιωτικό συμβούλιο τον ιούνη του 37’ ο στάλιν έλεγε: ο τρότσκι οργάνωσε μια ομάδα την οποία άμεσα εκπαίδευε και δίδασκε: δώστε πληροφορίες στους γερμανούς για να μπορέσουν να πιστέψουν ότι εγώ ο τρότσκι έχω τους ανθρώπους μου. Κάντε δολιοφθορές και καταστροφές έτσι ώστε οι ιάπωνες κι οι γερμανοί να πιστέψουν ότι εγώ ο τρότσκι έχω δύναμη.

Ο κάμενεφ στην απολογία του αναφέρει μεταξύ άλλων: Η τρομοκρατική συνωμοσία οργανώθηκε και καθοδηγήθηκε από εμένα, τον ζινόβιεφ και τον τρότσκι. Είχα πειστεί ότι η πολιτική του κόμματος, η πολιτική της ηγεσίας του είχε θριαμβεύσει, με τη μοναδική έννοια που μπορεί να θριαμβεύσει μια πολιτική στην χώρα του σοσιαλισμού, με την αναγνώρισή της από τις μάζες των εργαζομένων. Η επένδυσή μας σε μια πιθανή διάσπαση του κόμματος αποδείχτηκε επίσης ανεδαφική. Στηριχτήκαμε στη δεξιά ομάδα των ρίκοφ, μπουχάριν και τόμσκι. Η απομάκρυνση αυτής της ομάδας από την ηγεσία και το γεγονός ότι χρεοκόπησαν στα μάτια των εργαζόμενων μαζών, μας στέρησε κι από αυτό το τελευταίο χαρτί. Δε μπορούσαμε πλέον να υπολογίζουμε σε κάποια εσωτερική δυσκολία για να πετύχουμε την ανατροπή της ηγεσίας, που είχε οδηγήσει την χώρα μέσα από εξαιρετικά δύσκολους δρόμους, στην εκβιομηχάνιση και την κολεκτιβοποίηση.

Απέμεναν δύο δρόμοι: ή να θέσουμε, έντιμα κι ολοκληρωτικά, τέλος στον αγώνα μας ενάντια στο κόμμα ή να συνεχίσουμε αυτό τον αγώνα, χωρίς όμως καμιά ελπίδα να κερδίσουμε οποιαδήποτε μαζική υποστήριξη, χωρίς πολιτική πλατφόρμα, χωρίς συνθήματα. Να τον συνεχίσουμε με την έννοια της ατομικής τρομοκρατίας. Επιλέξαμε το δεύτερο δρόμο.

Επομένως η αντιμετώπισή τους δεν ήταν πολιτική, αλλά διοικητική (σύλληψη, δίκες κτλ). Ωστόσο η τελευταία παράγραφος, όπου ο κάμενεφ εξηγεί ποια ήταν τα κίνητρά τους, δεν είναι ιδιαίτερα πειστική.
Οδηγηθήκαμε σε αυτό το δρόμο καθοδηγούμενοι από το χωρίς όρια μίσος μας εναντίον των καθοδηγητών του κόμματος και του κράτους και από τη δίψα μας για εξουσία, με την οποία ήμασταν τόσο στενά συνδεδεμένοι κι απ’ την οποία απομακρυνθήκαμε κατά την πορεία της ιστορικής εξέλιξης.

Ο στάλιν αντιλαμβάνεται αυτή την πτυχή και δίνει μια άλλη διάσταση στα γεγονότα.
Η πράβντα στα άρθρα της για τη δίκη των ζηνοβιεφικών και των τροτσκιστών απέτυχε παταγωδώς. Δεν έδωσε ούτε ένα άρθρο που να εξηγεί μαρξιστικά τη διαδικασία της πτώσης αυτών των καθαρμάτων, το κοινωνικοπολιτικό τους πρόσωπο, την πραγματική τους πλατφόρμα. Όλα τα επικέντρωσε στο προσωπικό στοιχείο, στο ότι υπάρχουν άνθρωποι κακοί, που επιθυμούν να καταλάβουν την εξουσία κι άνθρωποι καλοί που βρίσκονται στην εξουσία. Με αυτή τη σούπα από κουτόχορτα τάισε την κοινή γνώμη.

Έπρεπε να ειπωθεί στα άρθρα ότι η πάλη ενάντια στον στάλιν, τον βοροσίλοφ, το ζντάνοφ, τον κοσιόρ κι άλλους είναι πάλη ενάντια στα σοβιέτ, την κολεκτιβοποίηση, την εκβιομηχάνιση, συνεπώς πάλη για την επανόρθωση του καπιταλισμού στην εσσδ. Ο στάλιν κι οι άλλοι καθοδηγητές δεν είναι απομονωμένα πρόσωπα, αλλά προσωποποίηση όλων των επιτυχιών του σοσιαλισμού στην εσσδ, της ανόδου του πολιτισμού, συνεπώς των προσπαθειών της εργατικής τάξης, της αγροτιάς και της εργαζόμενης διανόησης για το τσάκισμα του καπιταλισμού.

Έπρεπε να ειπωθεί ότι όποιος παλεύει ενάντια στους καθοδηγητές του κόμματος και της κυβέρνησης της εσσδ, είναι υπέρ της ήττας του σοσιαλισμού και της παλινόρθωσης του καπιταλισμού. Ότι η συζήτηση για έλλειψη πλατφόρμας των ζινοβιεφικών και τροτσκιστών αποτελεί απάτη από την πλευρά αυτών των καθαρμάτων κι αυταπάτη των συντρόφων μας. Αυτά τα καθάρματα είχαν πλατφόρμα. Η ουσία της πλατφόρμας τους ήταν η ήττα του σοσιαλισμού στην εσσδ κι η καπιταλιστική παλινόρθωση. Να μιλήσουν ανοιχτά γι’ αυτήν τους ήταν ασύμφορο. Από εδώ προκύπτει η εκδοχή για έλλειψη πλατφόρμας που έγινε αποδεκτή από τους εύπιστους, τσαπατσούληδες συντρόφους μας.

Έπρεπε τέλος να ειπωθεί ότι η πτώση αυτών των καθαρμάτων μέχρι το επίπεδο των λευκοφρουρών και των φασιστών προκύπτει λογικά από το προπατορικό τους αμάρτημα ως αντιπολιτευόμενων στο παρελθόν.
Αν κάποιους σφους αναγνώστες τους ξενίζει η βιβλική αναφορά, ας λάβουν υπόψη τους ότι κι η αντιπολίτευση είχε παρόμοιες. Όπως για παράδειγμα το άρθρο του τρότσκι «ο κάιν τζουγκασβίλι οδηγείται μέχρι τέλους», που παρατίθεται στο τέλος του αφιερώματος της ελευθεροτυπίας.

Ας επιστρέψουμε όμως στην ανάλυση του προπατορικού αμαρτήματος.
Ο λένιν από το 10ο συνέδριο του κόμματος ακόμη, έλεγε ότι οι φράξιες στο σοβιετικό καθεστώς, εάν επιμένουν στα λάθη τους κατά τον αγώνα τους ενάντια στο κόμμα, θα κατρακυλήσουν οπωσδήποτε μέχρι τους λευκοφρουρούς, θα ενωθούν με τους εχθρούς της σοβιετικής εξουσίας. Αυτή η θέση του λένιν επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά, δυστυχώς όμως δεν αξιοποιήθηκε από την πράβντα.

Το πρώτο που μου ήρθε συνειρμικά, όσο έγραφα το κείμενο, ήταν ένα κομμάτι από το λόγο της αλέκας, στην εκδήλωση της κυριακής για την επον, προς τιμήν του νίκου πλουμπίδη.
Δεν είναι παραδεκτό να ταυτίζονται οι διαφορετικές απόψεις με την ταύτιση του συμφωνούντος ή διαφωνούντος, ανάλογα με την περίπτωση, με τον ταξικό εχθρό. Αυτού του τύπου η διαπάλη όχι μόνο δε βγάζει πουθενά, όχι μόνο μπορεί να οδηγήσει σε φοβερή αδικία, αλλά συγκαλύπτει το πολιτικό περιεχόμενο των διαφορετικών απόψεων, την υποκαθιστά με προσωπικές διαμάχες και άδικες κατηγορίες που δύσκολα διορθώνονται έγκαιρα, ιδιαίτερα σε δύσκολες συνθήκες σαν την περίοδο που αναφερόμαστε.
Ο σύντροφος με το μουστάκι δεν ανάγει τίποτα στο προσωπικό, θεωρεί όμως ότι οι διαφορετικές απόψεις που συγκροτούνται σε φράξιες κι επιμένουν στα λάθη τους, φτάνουν αναπόφευκτα στο σημείο να ταυτιστούν με τον ταξικό εχθρό. Και λέει ότι αυτή ήταν κι η άποψη του λένιν στο 10ο συνέδριο των μπολσεβίκων, όπου απαγορεύτηκαν οι φράξιες.

Δεν ξέρω αν είπε αυτό ακριβώς ο λένιν αλλά αν όλα ξεκινάν από κάποιο προπατορικό αμάρτημα η πολιτική πλευρά των δικών γίνεται πρωτεόυσα. Ο πρωτόπλαστος μπουχάριν στην ολομέλεια του δεκέμβρη του 36’ που αναφέραμε στο πρώτο μέρος, θίγει αυτό ακριβώς το σημείο.

Οι κατηγορίες που απευθύνθηκαν εναντίον μου στην ολομέλεια μου φαίνονται απλώς τερατώδεις. Αλλά θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή και σε άλλες πλευρές του ζητήματος. Τι προκύπτει; Σύμφωνα με την εξήγηση του καγκανόβιτς προκύπτει ότι η ολομέλεια θέτει το ζήτημα όχι νομικά, αλλά πολιτικά. Από την πορεία της συζήτησης προκύπτει ότι γίνεται λόγος για γενική πολιτική εκτίμηση κάποιων κατηγορούμενων ή υπόπτων κι αργότερα, μετά την απόφαση της ολομέλειας, θα ακολουθήσουν κατ’ αντιπαράσταση εξετάσεις, αναλυτική έρευνα των γεγονότων κ.ά.

Τι σημαίνει πολιτική εκτίμηση από αυτή την άποψη; Εκφράζεται με προτάσεις που έχουν χαρακτήρα απόφασης: να καθαιρεθεί από την κε, να διαγραφτεί από το κόμμα, να παραπεμφθεί σε δίκη κ.ά. Αυτό αποτελεί απόφαση της ανώτατης κομματικής βαθμίδας. Τι απομένει τότε στην παραπέρα ανάκριση; Ξεκάθαρο! Να επιβεβαιώσει με κάθε τρόπο την υποχρεωτική απόφαση. Υποχρεωτική για τον ανακριτή, υποχρεωτική για τον εισαγγελέα, υποχρεωτική για τους δικαστές (αν η υπόθεση φτάσει στο δικαστήριο), υποχρεωτική όσο κι αν φαίνεται παράδοξο και για τον ίδιο τον κατηγορούμενο, αν είναι ακόμη μέλος του κόμματος. Δε μπορεί η ανάκριση να αθωώσει κάποιον που έχει καταδικάσει το ανώτατο κομματικό σώμα.

Σε τι οδηγεί αυτό; Αυτό μπορεί να οδηγήσει πρώτον σε τραγικά λάθη και δεύτερον, σε φοβερές δυσκολίες υπεράσπισης του εαυτού μου. Ακόμη και στην ίδια την ολομέλεια η κατάσταση ήταν η εξής: υλικά έχουν όλοι στα χέρια τους, εκτός από τους κατηγορούμενους. Ο κατηγορούμενος στέκεται έκπληκτος από τις ξαφνικές, ιδιαίτερα τερατώδεις κατηγορίες, που του απευθύνονται για πρώτη φορά. Υπό το γνωστό από πριν δεδομένο κλίμα όλοι δηλώνουν: είμαι πεισμένος, δεν υπάρχει αμφιβολία κ.ά. Στον κατηγορούμενο λένε κατά πρόσωπο: δε σε πιστεύουμε, κάθε λέξη σου πρέπει να την ελέγξουμε. Από την άλλη πλευρά όμως, τα λόγια των κατηγόρων γίνονται απολύτως δεκτά. Συνεπώς η υπεράσπιση είναι πραγματικά πολύ δύσκολη. Βέβαια μες στη γενική ατμόσφαιρα των ημερών μας κανείς δεν τολμά να μιλήσει υπέρ του κατηγορούμένου. Και μετά; Στα επόμενα στάδια, μετά την κομματική απόφαση, αυτή η υπεράσπιση θα είναι σχεδόν αδύνατη.

Η κε του μπλοκ θεωρεί τους αναγνώστες της μεγάλα παιδιά που δεν περιμένουν τη δική της γνώμη για να βγάλουν συμπεράσματα. Παρόλα αυτά θα έλεγε σχηματικά τα εξής. Οι σοβιετικοί κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν μια κατάσταση που έμοιαζε με γόρδιο δεσμό και τον έλυσαν με το σπαθί. Το πιο σημαντικό είναι ότι κατάφεραν να τον λύσουν. Κι αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι ότι τον κόμπο τον βρήκαν, δεν τον διάλεξαν, ούτε ευθύνονται για τη δημιουργία του.

Η κριτική που γίνεται παίρνει ως σημείο αναφοράς την αντιμετώπιση του κόμπου στα χρόνια του λένιν. Αφενός όμως ούτε εκείνα τα χρόνια ήταν χωρίς αίμα και διοικητικά μέτρα. Αφετέρου ο λένιν ήταν η εξαίρεση. Ένα κεφάλι από όλους τους υπόλοιπους που αποτελούσαν τον κανόνα.

Κλείνουμε την ανάρτηση με έναν παράπλευρο συνειρμό κι ένα απόσπασμα από την απολογία του ράντεκ (στο δεύτερο κύμα των δικών) που αναλύει το σχέδιο του αντιπολιτευτικού κέντρου για την παλινόρθωση του καπιταλισμού.

Ενώ μέχρι τότε ο τρότσκι εκεί κι εμείς εδώ, μιλούσαμε για οικονομική οπισθοχώρηση στη βάση του σοβιετικού κράτους όμως, σε αυτή την επιστολή υποδεικνυόταν ριζική στροφή. Πρώτον ο τρότσκι θεωρούσε ότι αποτέλεσμα της ήττας της εσσδ θα είναι αναπόφευκτα οι εδαφικές παραχωρήσεις. Ανέφερε μάλιστα συγκεκριμένα την ουκρανία. Δεύτερον γινόταν λόγος για διαμελισμός της εσσδ. Τρίτον από οικονομική άποψη προέβλεπε τις παρακάτω συνέπειες της ήττας: όχι μόνο εκχώρηση δικαιώματος εκμετάλλευσης βασικών για τα ιμπεριαλιστικά κράτη βιομηχανικών μονάδων, αλλά και παράδοση, πώληση σε ιδιώτες καπιταλιστές, βασικών οικονομικών μονάδων που οι ίδιοι θα καθορίσουν, ομολογιακά δάνεια (…). Στον τομέα της αγροτικής πολιτικής έθεσε ξεκάθαρα το ζήτημα της διάλυσης των κολχόζ και της παραχώρησης των τρακτέρ και των άλλων αγροτικών μηχανημάτων στα χέρια των ατομικών παραγωγών για την αναγέννηση ενός νέου κουλάκικου στρώματος.

Ανεξάρτητα από το ποιος ήταν τελικά ο εμπνευστής του, η ομοιότητα με την πορεία επικράτησης της αντεπανάστασης είναι εντυπωσιακή. Μόνο το διαμελισμό με τις βαλτικές που δεν προέβλεψε. Ίσως γιατί το 36’ δεν ήταν δικές μας ακόμα (τις ξαναπήραν οι σοβιετικοί το 39’ με το σύμφωνο μολότοφ-ρίμπεντροπ).