Τι μου προτείνεις να διαβάσω για την ΕΣΣΔ;

Μετά από τη σχετικά θετική υποδοχή που έτυχε από τη βάση του μπλοκ η προηγούμενη αντίστοιχη προσπάθεια, η κε του μπλοκ αποφάσισε να αξιοποιήσει την ευκαιρία της χτεσινής επετείου και να επαναλάβει το εγχείρημα, αυτή τη φορά με θεματική τη σοβιετική ένωση. Θα προσπαθήσω λοιπόν να ταξινομήσω με ορισμένα κριτήρια κάποιες κλασικές –ή και λιγότερο συνηθισμένες- προτάσεις για να φτιάξουμε έναν ενδεικτικό κατάλογο, που μπορεί να εμπλουτιστεί στα σχόλια με τις δικές σας κριτικές και προτιμήσεις.

Μια βασική κατηγορία από την οποία μπορούμε να ξεκινήσουμε είναι τα έργα των ίδιων των ηγετών της σοβιετικής ένωσης. Από τους τόμους των απάντων του λένιν, θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τη συλλογή κειμένων «για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση», όπου αναλύονται διάφορα ειδικά ζητήματα θεωρητικής και πρακτικής φύσης, που προκύπτουν από τη σοβιετική πείρα των πρώτων χρόνων. Πολύ χρήσιμες είναι κι οι υποδείξεις του λένιν στα τελευταία του έργα (πχ το κάλλιο λιγότερα αλλά καλύτερα), μετά το πρώτο εγκεφαλικό που υπέστη, αρκεί να διαβάσει κανείς προσεκτικά, κάτω από τη σκουριά που επισυσσώρευσαν κάποιες κατοπινές αναγνώσεις τους –πχ στα χρόνια της περεστρόικα για να δικαιολογήσουν το ιδεολόγημα του σοσιαλισμού της αγοράς, μέσω της αναφοράς του βλαδίμηρου στη νεπ.

Από το έργο του στάλιν, το έργο που ξεχωρίζει είναι η μπροσούρα του για τα οικονομικά ζητήματα στην εσσδ. Το βιβλιαράκι αυτό είναι μια αξιόλογη θεωρητική δουλειά, που παρουσιάζει με απλό τρόπο σύνθετα ζητήματα πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού (όπως τη μερική ισχύ και το ρυθμιστικό ρόλο του νόμου της αξίας) και έχει επιπρόσθετο ενδιαφέρον αν συνυπολογίσει κανείς πως αποτελεί τη βάση και της πρόσφατης προγραμματικής επεξεργασίας του κκε για το σοσιαλισμό –αν και δεν ταυτίζεται πλήρως με την ανάλυση του στάλιν για τις εμπορευματικές σχέσεις.

Από εκεί και πέρα η παραγωγή βιβλίων και θεωρητικού έργου γενικότερα είναι απογοητευτική και ενδεικτική για το επίπεδο της εκάστοτε ηγεσίας.

Το πιο γνωστό γραπτό έργο του νικήτα είναι αναμφίβολα η μυστική έκθεση στο εικοστό συνέδριο του κκσε, που κυκλοφόρησε πρώτα στις ηνωμένες πολιτείες κι από εκεί το έφερε και στην ελλάδα ο μετεμφυλιακός τύπος της εποχής. Το βραβευμένο συγγραφικό ταλέντο του λεονίντ μπρέζνιεφ τέθηκε σε αμφισβήτηση όχι μόνο ως προς την αξία του αλλά και ως προς το γνήσιο της υπογραφής του στη «μικρή γη» -υπονοώντας πως (του) το έγραψαν άλλοι. Ο αντρόποφ εξ όσων γνωρίζω δεν πρέπει να μας έχει αφήσει κάποιο δείγμα γραφής (στην κυριολεξία) ενώ απ’ τον τσερνιένκο έχει κυκλοφορήσει από τη σύγχρονη εποχή ένα πολιτικό άρλεκιν με κάποιες σημαντικές ομιλίες του.

Για να φτάσουμε στον γκόρμπι…

Το ελληνικό κοινό είχε την ευτυχία να δει σημαντικά έργα του γκορμπατσόφ να κυκλοφορούν στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις λιβάνη –μόνο που τότε υπήρχε γενικώς το ακαταλόγιστο και δεν του έγινε κριτική από το κόμμα για αυτή την κίνηση. Έτσι, εκτός από τη ρηξικέλευθη σοσιαλδημοκρατική νέα σκέψη του μιχάλη για την πολιτική της περεστρόικα στο ομώνυμο βιβλίο του, είδαμε λίγα χρόνια αργότερα το οριστικό πολιτικό του στριπτίζ, στο «πραξικόπημα του αυγούστου», όπου ο μόλις συγκαλυμμένος πανηγυρικός τόνος του συνδυάζεται με μια πολύ πρόχειρη, τσαπατσούλικη γραφή, σε μια προσπάθεια του μιχαήλ να προλάβει μια τελευταία αρπαχτή, πριν πεταχτεί στο περιθώριο ως στυμμένη λεμονόκουπα.

Δεν έχω υπόψη μου κάποια συνολική ιστορία της σοβιετικής ένωσης, που να γράφτηκε μετά τις ανατροπές και τη διάλυσή της. Έτσι εκτός από τα επίσημα σοβιετικά εγχειρίδια ιστορίας της χώρας και του κόμματος των μπολσεβίκων, τα πιο γνωστά ίσως έργα είναι του άγγλου καρ και η δίτομη ιστορία της σοβιετικής ένωσης του γάλλου κομμουνιστή ελενστάιν –που φέρει όμως αναπόφευκτα τη σφραγίδα του ανερχόμενου ρεβιζιονισμού της εποχής της και μια νότα πρώιμου ευρωκομμουνισμού (ο ελενστάιν έχει στο ενεργητικό του και τη μελέτη για το "φαινόμενο του σταλινισμού". Αυτό που είναι πιο βολικό από μεθοδολογική άποψη είναι να πάρουμε τμηματικά κάποιες περιόδους της σοβιετικής ιστορίας και να τις εξετάσουμε ξεχωριστά, μαζί με τα βιβλία που φωτίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καθεμιάς.

Το καλύτερο ρεπορτάζ για την επανάσταση του οκτώβρη είναι καταγραμμένο στο βιβλίο του αμερικανού τζόνι ριντ «οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο». Όσοι όμως πιστεύουν πως το πράγμα άρχισε να στραβώνει ήδη από την ενδέκατη μέρα και πετάνε στα σκουπίδια της ιστορίας τα επόμενα εβδομήντα χρόνια (τις εμμονές μας περιμαζεύουνε τα σκουπιδιάρικα, όπως λέει ο στίχος από το ανεμολόγιο), μπορούν να διαβάσουν κάποιο από τα βιβλία του maurice brinton από αναρχική σκοπιά, για να δουν πώς επαναλαμβάνονται διαχρονικά, ήδη από την πρώτη περίοδο, κάποιες κατηγορίες, που έχει επικρατήσει με κάποιο άγραφο εθιμικό δίκαιο να αποδίδονται αποκλειστικά στον τρισκατάρατο σφο με το μουστάκι (συγκεντρωτισμός, εκκαθαρίσεις, τρομοκρατία, κτλ).

Μια ενδιαφέρουσα σύνοψη των ιστορικών γεγονότων της εποχής μπορεί να βρει κανείς και στην πρόσφατη έκδοση της σύγχρονης εποχής «οκτώβρης 1917, η πορεία των μπολσεβίκων προς τη νίκη» με επιμέλεια της ιδεολογικής επιτροπής της κετουκε. Από τροτσκιστική σκοπιά υπάρχει η «ιστορία της οκτωβριανής επανάστασης» γραμμένη από τον ίδιο τον τρότσκι (που έχει γενέθλια την ίδια μέρα με την επανάσταση του 17') αλλά αυτά θα τα δούμε αναλυτικά σε άλλη κατηγορία στο δεύτερο μέρος

Ανοίγουμε λογοτεχνική παρένθεση για να προχωρήσουμε στα πρώτα χρόνια ύπαρξης της σοβιετικής ένωσης. Ο πολύτομος ήρεμος ντον του μιχαήλ σολόχοφ σκιαγραφεί τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου και τη στάση της φυλής των κοζάκων –που ήταν παραδοσιακά στο πλευρό του τσάρου και πολέμησε με τους λευκούς στην πλειοψηφία της. Η ξεχερσωμένη γη του ίδιου συγγραφέα είναι η καλύτερη αποτύπωση των δυσκολιών του ηρωικού αγώνα της κολεκτιβοποίησης στην ύπαιθρο. Το κλασικό (κι εν μέρει αυτοβιογραφικό) «πώς δενότανε το ατσάλι» του νικολάι οστρόφσκι δίνει μια πολύ δυνατή απεικόνιση των πρώτων χρόνων της οικοδόμησης, μέχρι τα πρώτα πεντάχρονα πλάνα και το σταχανοβίτικο κίνημα, κάνοντας πολλές νεαρές συντρόφισσες να ψάχνουν ένα σύγχρονο πάβελ κορτσάγιν στη ζωή τους.

Το αριστουργηματικό «παιδαγωγικό ποίημα» του μακάρενκο, μπορεί να μην ανήκει στη σφαίρα της λογοτεχνίας και της φαντασίας αλλά περιγράφει με μοναδικό τρόπο τη μυθιστορηματικού μεγαλείου μεταμόρφωση ενός αναμορφωτηρίου ‘χαμένων’ παιδικών ψυχών σε πρότυπη εκπαιδευτική και παραγωγική μονάδα-κολεκτίβα.

Στον αντίποδα των παραπάνω προτάσεων στέκει το βιβλίο του βίκτορα σερζ «αναμνήσεις ενός επαναστάτη», που παρουσιάζουν την πρώτη σοβιετική δεκαετία ως μια πορεία σταδιακού εκφυλισμού της επανάστασης και διάψευσης των ελπίδων που γέννησε ο οκτώβρης. Αλλά το χειρότερο σημείο ίσως του βιβλίου είναι η πολύ κακή μετάφρασή του στα ελληνικά.

Τα παραπάνω έργα μας εισάγουν στην περίοδο του συντρόφου με το μουστάκι, για τον οποίο έχουν γραφτεί πάρα πολλά, ίσως περισσότερα απ’ ό,τι για όλες τις άλλες περιόδους μαζί. Απ’ τις βιογραφίες του στάλιν ξεχωρίζει ίσως αυτή του τροτσκίζοντα ισαάκ ντόιτσερ, που είναι σαφώς πιο αντικειμενική από την αντίστοιχη τρίτομη βιογραφία που έγραψε ο τρότσκι και κατέληγε στο αήττητο συμπέρασμα πως ο στάλιν ήταν ο δολοφόνος του λένιν, γιατί είδε λέει το μίσος στα κίτρινα μάτια του ασιάτη.

Από τη δική μας σκοπιά, το πιο γνωστό έργο στο ελληνικό κοινό (που είχε μπει στο στόχαστρο και του ρούση στον προσυνεδριακό του 18^ου) είναι το «μια άλλη ματιά στο στάλιν» του βέλγου λούντο μάρτενς, που όταν είχε κυκλοφορήσει προ εικοσαετίας στην χώρα μας, σηματοδοτούσε μια αρκετά σημαντική αλλαγή στην ιστορική μας θεώρηση, μετά τον ντροπαλό αντισταλινισμό κατά τη δεκαετία με τις βάτες, που αποτυπώθηκε και σε έργα όπως το «θρίαμβος και τραγωδία» του βολγογκόνοφ, που κυκλοφόρησε εκείνα τα χρόνια.

Από την ελληνική βιβλιογραφία προσωπικά ξεχωρίζω την μπροσούρα του σαμαρά από το πίσω μ-λ «η ιστορία διδάσκει κι εμπνέει, 1917-53», που όπως γίνεται φανερό και στον τίτλο καταπιάνεται με την (πρώτη) περίοδο της οικοδόμησης, πριν τη μοιραία στροφή του 56’ στην.. ταμπουρέλο.

Για το μεγάλο πατριωτικό πόλεμο κατά των μαζί, εκτός από την ομώνυμη έκδοση της σύγχρονης εποχής από τη δεκαετία με τις βάτες, μπορεί να διαβάσει κανείς το «ποιος βοήθησε τον χίτλερ» του ιβάν μάισκυ, του πάλαι ποτέ μενσεβίκου, που έγινε σοβιετικός πρέσβης τα χρόνια που ξέσπασε ο β’ παγκόσμιος. Ενώ στο λογοτεχνικό πεδίο συναντάμε το χρονικό της αντρειοσύνης με τα άρθρα και τις ανταποκρίσεις του ιλία έρενμπουργκ στον τύπο εκείνης της περιόδου, καθώς και το μυθιστόρημα του μπεκ «η δημοσιά του βολοκολάμσκ», αμφότερα από το δικό μας εκδοτικό.

Για τις δίκες της μόσχας, εκτός από την περιβόητη μαρτυρία του αμερικάνου πρέσβη ντέιβις, υπάρχει –πάντα σε λογοτεχνικό επίπεδο- το «μηδέν και το άπειρο» του άρθουρ καίσλερ, με βασικό πρόσωπο έναν κομισάριο που ενσαρκώνει πιθανότατα τον μπουχάριν από την πραγματική ζωή. Στην ίδια κατηγορία μπορούν να συμπεριληφθούν πολλά αντικομμουνιστικά βιβλία, που θα εξεταστούν αναλυτικά στο δεύτερο μέρος.

Εύκολο κι ευχάριστο ανάγνωσμα είναι και το ρώσικο ημερολόγιο του στάινμπεκ, που κατάφερε να ταξιδέψει στη σοβιετία στο μεσοδιάστημα μεταξύ του δεύτερου παγκοσμίου και του ‘ψυχρού πολέμου' και μετέφερε αντικειμενικά τις εντυπώσεις του στους συμπατριώτες του, χωρίς ωστόσο να δικαιώνει τη φήμη του στρατευμένου λογοτέχνη, όπως θα υπέθετε ο αναγνώστης των σταφυλιών της οργής. Παρόμοιες σκηνές με αυτές που περιγράφει ο στάινμπεκ, περιέχει και το βιβλίο του μπάμπη ιωάννου για την εσσδ «1968-93, με το χέρι στην καρδιά» που στην πραγματικότητα περιορίζονται κυρίως στην πρώτη πενταετία –ενώ πολλοί σφοι δεν ενθουσιάστηκαν ακριβώς με την πρόζα και το ταλέντο του συγγραφέα.

Προσπερνάμε τροχάδην τα γκρίζα μπρεζνιεφικά χρόνια και τις ενδορεβιζιοντικές ανακατατάξεις, για να περάσουμε στη δεκαετία με τις βάτες, όπου ξεχωρίζουμε καταρχάς δυο ελληνικά βιβλία. Την εργασία του νεαρού πασόκου τότε εργατολόγου αλέξη μητρόπουλου για την αυτοδιαχείριση στην εσσδ επί αντρόποφ (που έκανε και τη σχετική μεταρρύθμιση). Και τις συνεντεύξεις σοβιετικών αξιωματούχων που πήρε ο ανδρουλάκης επί τσερνιένκο και τις συγκέντρωσε στην μπροσούρα «ο σοσιαλισμός στο κατώφλι του 2000». Διαβάζοντας κανείς πχ τη συνέντευξη του αγκαμπεκιάν (υπεύθυνος οικονομικών επί περεστρόικα) και τις τάσεις που διαφαίνονταν ήδη στο βιβλίο, καταλαβαίνει γιατί τελικά η εσσδ ήταν απλώς στο κατώφλι της περεστρόικα και δεν έφτασε ποτέ στο μιλένιουμ.

Αξίζει να διαβαστεί επίσης και το βιβλίο «η νίκη» του σβάιτσερ για τα πλούσια στοιχεία που δίνει σχετικά με την τακτική των ηπα επί ρίγκαν, προκειμένου να εξαντλήσουν οικονομικά την εσσδ και να αποκτήσουν σαφές στρατηγικό πλεονέκτημα. Πιστεύω ότι το βιβλίο μπορεί να αλλάξει την αντίληψη του αναγνώστη για αρκετά ζητήματα που σήμερα του φαίνονται σχεδόν θεωρίες συνωμοσίας (σχετικά με τους χρηματοδότες της αλληλεγγύης στην πολωνία, το φυσικό αέριο, τα παιχνίδια του οπεκ με την τιμή του πετρελαίου, και τον πόλεμο των άστρων.

Κι έτσι φτάνουμε στην περεστρόικα, με το «τα παιδιά του αρμπάτ» να αναφέρονται στις… μαύρες κηλίδες του σταλινικού παρελθόντος και να είναι το εμβληματικό λογοτεχνικό έργο της εποχής. Από τις διάφορες αναλύσεις που έχουν γραφτεί στον καιρό της περεστρόικα για αυτήν, ξεχωρίσει ίσως το βιβλίο «η δυναμική γκορμπατσόφ» από ένα στέλεχος-δημοσιογράφο του γαλλικού κκ, με αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία.

Από σοβιετικά στελέχη της εποχής μπορεί να διαβάσει κανείς το «αίνιγμα γκορμπατσόφ» του τίμιου οπορτουνιστή γίγαντα γεγκόρ λιγκατσόφ, που προσφάτως βγήκε από τα αριστερά στην πολιτική πλατφόρμα του κκρο.

Ένα βιβλίο του σεβαρντνάτζε (που ήταν υπουργός εξωτερικών) με τίτλο που δεν έχω πρόχειρο, αλλά μιλάει σίγουρα για την ελευθερία.

Και την «άλλη άποψη» του γέλτσιν, πριν ακόμα αναρριχηθεί στην εξουσία –οπότε κυκλοφόρησε το βιβλίο «οι σημειώσεις του προέδρου». Σε αυτό το πρώτο ο γέλτσιν διηγείται (πιθανότατα από την κοιλιά του) το επεισόδιο με ένα διαγώνισμα που έπρεπε να περάσουν τα υποψήφια στελέχη για να δείξουν τη μαρξιστική τους κατάρτιση κι αυτός απάντησε στους εξεταστές κάτι που του ήρθε εκείνη τη στιγμή, για να κερδίσει τον έπαινό τους. (Πχ, -ο μαρξ το λέει αυτό στον τάδε τόμο, τάδε σελίδα. –Μπράβο σύντροφε, σωστά απάντησες).

Από την πλούσια ελληνική βιβλιογραφία θα σταθούμε σε μια ‘τριλογία’:

Τη μελέτη του αντισταλινικού ρούση «σοσιαλισμός και περεστρόικα», για την οποία ο ίδιος είχε γράψει παλιότερα στο μπλοκ του άθλιου ότι παρέλειψε επίτηδες το κεφάλαιο για τις διεθνείς σχέσεις, γιατί τον προβλημάτιζε η νέα σκέψη με τα οικουμενικά προβλήματα που προηγούνται των ταξικών.

Την καλτ ανάλυση του σάββα μιχαήλ «περεστρόικα και οικονομία», όπου βλέπει στην τελευταία την ενσάρκωση της αντιγραφειοκρατικής επανάστασης κατά του θερμιδώρ για την οποία έκανε λόγο ο τρότσκι.

Κι ένα ακόμα εγκώμιο προς την ανανέωση της περεστρόικα από τον πέτρο ανταίο με το ακόμα πιο φοβερό δίπολο στον τίτλο: περεστρόικα ή ολοκαύτωμα.

Θα κλείσουμε το πρώτο μέρος με μια σύντομη αναφορά στο ελληνικό στοιχείο της σοβιετίας, για το οποίο δίνει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία ο (πολυγραφότατος για το νεαρό της ηλικίας του) ιστορικός αναστάσης γκίκας στη μελέτη του «οι έλληνες στη διαδικασία οικοδόμησης σοσιαλισμού στην εσσδ». Ο κώστας μπόσης στο μυθιστόρημά του «το τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα» σκιαγραφεί πολύ καλά μερικούς χαρακτηριστικούς τύπους των ελλήνων της υπερορίας στην τασκένδη (από τον εργάτη με την αγροτική καταγωγή και την αντιφατική συνείδηση, μέχρι το φιλόδοξο πονηρό γραφειοκράτη) στα πρώτα χρόνια μετά τον εμφύλιο, χωρίς να επεκτείνεται όμως στα γνωστά γεγονότα του 55’ και όσα ακολούθησαν.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν κι οι (φανερά μεροληπτικές) εντυπώσεις του αστού έλληνα πρέσβη άγγελου βλάχου, όπως καταγράφονται στο βιβλίο «πράσινη μόσχα». Ενώ συλλεκτικό είναι και ένα βιβλιαράκι του πάνου γεραμάνη, αν θυμάμαι καλά, όπου διηγείται τις εμπειρίες του από ένα σπάνιο οδοιπορικό του ελληνοσοβιετικού συνδέσμου φιλίας στη σιβηρία και το μακρινό βλαδιβοστόκ –που ήταν κι εκεί πατρίδα με σοσιαλισμό. Αν δεν κάνω λάθος ο τίτλος του βιβλίου είναι ρεπορτάζ από τη σιβηρία.

Εντός των επόμενων ημερών (καλώς εχόντων των πραγμάτων) θα ολοκληρώσουμε το αφιέρωμα με το δεύτερο και τελευταίο μέρος, με κάποιες πιο θεωρητικές προτάσεις και τις συλλογικές επεξεργασίες διαφόρων πολιτικών χώρων για τα γεγονότα και την κοινωνική φύση της εσσδ. Συνεπώς ας το έχουν υπόψη τους, όσοι θελήσουν να αφήσουν σε αυτή την ανάρτηση κάποιο σχόλιο με δικές τους προτάσεις.