Το συνέδριο που συγκλόνισε τον κόσμο

Σαν σήμερα, στις 25 φλεβάρη, πριν από εξήντα περίπου χρόνια, ολοκληρώνονται οι εργασίες του εικοστού συνεδρίου του κκσε με τη μυστική έκθεση που διαβάζει ο νικήτας χρουτσόφ προς το σώμα για το ζήτημα της προσωπολατρίας και τις επιζήμιες συνέπειές της.

Θα μπορούσε να καταπιαστεί κανείς ίσως με τις λεπτομέρειες και τη σημειολογία τους: τη μέρα έναρξης του συνεδρίου που συνέπεσε με το βαλεντίνο και την ημέρα των ερωτευμένων (με ποιον άραγε;), τη διάρκεια του συνεδρίου (12 ημέρες) και τη σύγκριση με τα καθ’ ημάς και τις συντομευμένες διαδικασίες, το επικείμενο εικοστό συνέδριο του κκε, κοκ. Αλλά το ζουμί βρίσκεται σε αυτή τη μυστική έκθεση που μες στους επόμενους μήνες διέρρευσε στο λάμπρο σταυρόπουλο της εποχής και τις αμερικάνικες υπηρεσίες –λεπτομέρεια που θα αρκούσε από μόνη της να μας δείξει την πολιτική κατεύθυνση και τους στόχους της έκθεσης- και γνώρισε έκτοτε πολλές επανεκδόσεις-μεταφράσεις· αλλά στη σοβιετία δημοσιεύτηκε μόλις επί περεστρόικα, το σωτήριο έτος 89’, παράλληλα με την ελληνική έκδοση από το «θεμέλιο». Ενώ σηματοδότησε μια κοσμοϊστορική πολιτική στροφή, που πέρασε στην ιστορία ως «αποσταλινοποίηση» και επεκτάθηκε και στα άλλα αδελφά κκ και φυσικά στο κκε, με την καθαίρεση του ζαχαριάδη από την κετουκε και τη μετέπειτα διαγραφή του –εξέλιξη που είχε διαφανεί ήδη από το σεπτέμβρη του 55’, με τα γεγονότα της τασκένδης και το ρόλο που έπαιξαν οι σοβιετικές αρχές.

Στο κείμενο της μυστικής έκθεσης, μπορεί να βρει κανείς όλα σχεδόν τα επιχειρήματα και τα ιδεολογήματα που μας.. συντροφεύουν μέχρι σήμερα κι αναπαράγονται ευρέως στα πλαίσια της αντισοβιετικής προπαγάνδας. Ο στάλιν έμενε κλεισμένος στο γραφείο του και γνώριζε τη σοβιετική ύπαιθρο μόνο από τα σχετικά φιλμ της εποχής· ολιγώρησε στις αρχές της ναζιστικής επίθεσης, τον ιούνη του 41’· εκτόπισε άδικα ολόκληρους λαούς και πληθυσμούς· δεν είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στα χρόνια της επανάστασης και κανείς δεν τον γνώριζε ως το 24’· ενώ φυσικά συναντάμε και την περιβόητη διαθήκη του λένιν. Παρατίθενται επίσης τα στοιχεία για το 17^ο συνέδριο των νικητών και την εξόντωση των 2/3 περίπου των μελών της κε και των αντιπροσώπων. Ενώ παράλληλα αξιοποιούνται κι υπαρκτά, αντικειμενικά ζητήματα, όπως το μεγάλο κενό διάστημα (13 χρόνια) ανάμεσα στη διεξαγωγή του 18^ου και του 19^ου συνεδρίου του κκσε, το 1952.

Για την ιστορία σημειώνω πως στα χρόνια του νικήτα, το επόμενο συνέδριο έγινε δύο χρόνια μετά κι ακολούθησε τρία χρόνια αργότερα το 22^ο (στο οποίο μπήκαν πιο ανοιχτά διάφορες «μεταρρυθμίσεις», που δεν προκάλεσαν όμως την ίδια αίσθηση με το ξεκίνημα της στροφής, το 56’), ενώ τα επόμενα συνέδρια διεξαγόντουσαν ανά πενταετία (μέχρι και τον οκτώβρη του 64’ που εξαναγκάστηκε σε παραίτηση ο νικήτας, δεν είχε δρομολογηθεί η διεξαγωγή του 23^ου συνεδρίου). Αντιστοίχως στο κκε επί κολιγιάννη, διοργανώθηκε ένα μόλις συνέδριο, το 61’, 16 χρόνια μετά το 7^ο συνέδριο του κκε.

Μεγαλύτερη σημασία πάντως από αυτή καθαυτή την έκθεση και τα επιχειρήματά της είχε η πολιτική στροφή που σηματοδότησε –και η οποία εκφράστηκε, όπως είπαμε, πιο καθαρά στο 22^ο συνέδριο, μετά κι από τον παραγκωνισμό της αντιπολίτευσης (μολότοφ, κ.ά). Ο μεταφραστής της ελληνικής έκδοσης, λ. μαυροειδής, χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα στον πρόλογό του ως πρώτη περεστρόικα την περίοδο χρουτσόφ, που πέρασε στη διεθνή, πολιτική ιστορία σαν εμπνευστής της ιδέας της «ειρηνικής συνύπαρξης». Και προσθέτει πως η προσπάθεια εκείνη δεν πήγε χαμένη·  καθώς ξαναζεί σήμερα (δηλ εν έτει 89’) σε νέες και αληθινά επαναστατικές διαστάσεις στη δεύτερη και μεγαλύτερη περεστρόικα του γκορμπατσόφ. Ο οποίος καταλόγιζε στο νικήτα δύο βασικές αδυναμίες: ότι πήγε να περάσει τις μεταρρυθμίσεις του με τη βοήθεια του παλιού, πολιτικού μηχανισμού κι ότι δεν τις υποστήριξε με μια πλατιά ανάπτυξη διαδικασιών εκδημοκρατισμού.

Στην πραγματικότητα βέβαια, ο νικήτας προχωρούσε απλώς βήμα-βήμα στο ξήλωμα του πουλόβερ και δεν ένιωθε ακόμα έτοιμος να πάει παρακάτω, εκεί που έφτασε ο γκόρμπι, ως πνευματικό του παιδί. Αυτό εξηγεί μια σειρά λεκτικά και πολιτικά δάνεια από την… παλιά εποχή, πχ την επίθεση στους τροτσκιστές, τη δεξιά μπουχαρινική πτέρυγα και τις θέσεις τους, όπως και την προοδευτική προώθηση του ξηλώματος με όχημα το σχήμα της προσωπολατρίας, που άφησε άθικτες τις υπόλοιπες δομές του «σταλινικού συστήματος», κατά τις φιλικές «επικρίσεις» των αναθεωρητών.

Όπως εξηγεί και στον πρόλογό του ο μαυροειδής: η πιθανότερη ερμηνεία της «κρυπτογραφικής» καταγραφής των εγκλημάτων του Στάλιν ως καθεστώς «προσωπολατρίας», είναι μάλλον το ότι ο Χρουτσόφ θέλησε και με τον τρόπο αυτό να περάσει με τις λιγότερες δυνατές αντιδράσεις το αντισταλινικό μήνυμα της έκθεσης στο ακροατήριό του (…) Είναι ολοφάνερη η προσπάθεια του χρουτσόφ να κάνει το κείμενό του όσο το δυνατό πιο ανεκτό για τους απροετοίμαστους την ώρα εκείνη κομματικούς ακροατές του. Έτσι άλλωστε πρέπει μάλλον να εξηγήσουμε και το γεγονός ότι το κείμενο της έκθεσης βρίθει εκφράσεων και διατυπώσεων-κλισέ, μακρών και συχνά πλατειαστικών, με τη χρησιμοποίηση της φραστικής ρουτίνας που κυριαρχούσε τότε αδιαίρετα στον κομματικό λόγο.

Ας δούμε ένα λατρεμένο παράδειγμα, με την χρήση του σταλινικού σχήματος της αρνητικής ρητορικής ερώτησης: Μπορεί τάχα να πούμε πως ο Λένιν δεν αποφάσιζε τη λήψη αυστηρότατων μέτρων σε βάρος εχθρών της επανάστασης, όταν τούτο ήταν πραγματικά αναγκαίο; Όχι! Αυτό δεν μπορεί να το πει κανείς.

Αρκετά κωμικά είναι και τα σημεία που ο λόγος του χρουτσόφ ολισθαίνει προς το είδος του πολιτικού άρλεκιν: ο Στάλιν ήταν άνθρωπος εξαιρετικά καχύποπτος, διακατεχόταν από μια νοσηρή δυσπιστία, πράγμα για το οποίο πειστήκαμε δουλεύοντας μαζί του. Ήταν ικανός να κοιτάξει έναν άνθρωπο και να του πει: «Γιατί ξεφεύγει σήμερα το μάτι σου;»

Ή επίσης για την υπόθεση των γιατρών: Ύστερα από τη διαβίβαση του πρωτόκολλου ο Στάλιν μας είπε:

-Είσαστε τυφλοί σα νεογέννητα γατάκια. Τι θα γίνει χωρίς εμένα; Η χώρα θα χαθεί. Γιατί εσείς δεν είσαστε ικανοί να αναγνωρίσετε τους εχθρούς.

Αλλά ακόμα και τα παραδείγματα προσωπολατρίας που παραθέτει, πχ η αναφορά στην ιστορία του μπολσεβίκικου κόμματος για τη «σταλινική πολεμική μαστοριά», κτλ.

Η μετέπειτα πορεία του νικήτα είναι σε όλους γνωστή. Τον θυμόμαστε πιο πολύ για το γραφικό περιστατικό με το παπούτσι στα έδρανα του οηε, την εξίσου γραφική δέσμευσή του για την είσοδο στο στάδιο του κομμουνισμού εντός εικοσαετίας και τους χειρισμούς του στο θέμα των πυραύλων στην κούβα –όχι όμως και για το τείχος του βερολίνου, που από κάποιο «ιστορικό καπρίτσιο» έλαχε στο ιστορικό του τέκνο, γκόρμπι, να πάρει την ευθύνη για το γκρέμισμά του. Κι έμεινε στην ιστορία ως ο μόνος σοβιετικός ηγέτης, που υποχρεώθηκε σε παραίτηση, αν και τον ξεπέρασε και σε αυτό ακόμα ο γκόρμπι, καθώς έγινε ο μόνος ηγέτης παγκοσμίως που υπέγραψε τη διάλυση της χώρας του.

Τα ουσιαστικά ζητήματα που μένουν προς διερεύνηση, κατά τη γνώμη μου, είναι τα λάθη και τα αντικειμενικά προβλήματα στα οποία πάτησε η οπορτουνιστική στροφή του εικοστού συνεδρίου. Για να δώσω υπαινικτικά μόνο ένα παράδειγμα, η στροφή σε λύσεις και συνταγές με αγοραία κριτήρια (μέσα πάντα από διαπάλη, που αντανακλούσε ίσως και διαφορετικά κοινωνικά συμφέροντα) βασιζόταν ως ένα βαθμό (όχι αποφασιστικό) και στις υπερβολές ή τα αδιέξοδα της αντίθετης αντίληψης. Μπορεί δηλ να ερμηνευτεί ως ένα βαθμό ως πειραματισμός κι απόπειρα να βρεθεί λύση σε υπαρκτά ζητήματα που αντιμετώπιζε το σοβιετικό σύστημα.

Αλλά αυτό είναι προφανώς το θέμα μιας άλλης ανάρτησης.