Σε μία μόνο χώρα

Αυτή η γνωστή ιστορία των αστικών κομμάτων εξουσίας, που όταν βρίσκονται στην κυβέρνηση «κλέβουν» το πρόγραμμα του αντιπάλου τους, γιατί στην πραγματικότητα δεν έχουν ουσιαστικές διαφορές -και η σοσιαλδημοκρατία ειδικά δεν έχει καν λόγο διακριτής ύπαρξης στην παρούσα φάση ανάπτυξης του καπιταλισμού- έχει θεωρητικά το αντίστοιχό της στο κομμουνιστικό κίνημα, κατά μία έννοια και κατά μία πολύ συγκεκριμένη κι αμφίβολη εκδοχή: αυτή του τροτσκιστικού ρεύματος. Λεν δηλ οι τροτσκιστές πως οι θέσεις του απρίλη που καθόρισαν τη στρατηγική των μπολσεβίκων το 17’, αναιρούσαν την προηγούμενη λενινιστική φόρμουλα της «δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς» -που δεν ταυτιζόταν με τη δικτατορία του προλεταριάτου (δτπ) και τη σοσιαλιστική επανάσταση- και δικαίωναν αναδρομικά την εκτίμηση του τρότσκι και τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης. Η οποία ξεκινούσε ως αστική, αλλά η δυναμική της βάθαινε προοδευτικά κι εξελισσόταν σε σοσιαλιστική, ενώ ολοκληρωνόταν μόνο σε διεθνές-παγκόσμιο επίπεδο κι όχι στην κλίμακα μιας χώρας –και μάλιστα τόσο οικονομικά καθυστερημένης, όσο η μισοφεουδαρχική ρωσία της εποχής του τσάρου.

Το ζήτημα αυτό επανήλθε στο επίκεντρο της συζήτησης και της θεωρητικής διαπάλης σχεδόν μια δεκαετία αργότερα, που οι μπολσεβίκοι έψαχναν με ποιον τρόπο θα προχωρήσουν μετά την ήττα του επαναστατικού κύματος και τη σχετική-μερική σταθεροποίηση του καπιταλισμού στην υπόλοιπη ευρώπη. Και ο σφος με το μουστάκι έριξε το σύνθημα του «σοσιαλισμού σε μία χώρα», όπου οι τροτσκιστές κόλλησαν έντεχνα το επίρρημα «μόνο», για να καταδείξουν τη διαφωνία τους και το παράλογο τάχα της πρότασης. Κι εδώ αρχίζει ένα άλλο παράδοξο, που αφορά αποκλειστικά τις δικές τους θέσεις.

Αφενός γιατί, ενώ θεωρούσαν το σύνθημα αυτό προδοτικό προς την ουσία του μαρξισμού και μενσεβίκικο (θα δούμε παρακάτω γιατί), παρηγορούσαν τον εαυτό τους πως η σοβιετική ηγεσία αντέγραφε πολλές θέσεις τους κι επηρεαζόταν από το δικό τους πρόγραμμα –το οποίο δε θεωρούσαν πάντως προδοτικό και μενσεβίκικο. Η ιδέα αυτή αποτυπώνεται πχ στην οργουελική αλληγορία της φάρμας των ζώων (δηλ της σοβιετικής ένωσης) όπου το γουρουνάκι χιονάτος (στάλιν) καρπώνεται όλη τη δόξα για τα σχέδια ενός ανεμόμυλου, αν θυμάμαι καλά (δηλ της εκβιομηχάνισης ή/και της κολεκτιβοποίησης), μολονότι η αρχική ιδέα ανήκε σε άλλο γουρουνάκι, το (ναπο)λέοντα, που όμως εκδιώχτηκε από τη φάρμα.

{Δε θα μας απασχολήσει διεξοδικά εδώ το ζήτημα, ούτε ο αντίστοιχος ισχυρισμός για τις θέσεις του απρίλη, που χρήζει ωστόσο απάντησης. Μπορούμε καταρχάς να περιοριστούμε σε ένα αρκετά γνωστό αφορισμό, που απαντά συνοπτικά στις τροτσκιστικές δοξασίες –αν υποτεθεί πως έχουν κάποια βάση οι προγραμματικές ομοιότητες που επισημαίνουν. Αν λοιπόν, υποθετικά, είχε επικρατήσει η τροτσκιστική λογική, αντί της πολιτικής του στάλιν (που δεν αντιστοιχεί σε πάντως κάποιο είδος –ισμού), είναι σχεδόν βέβαιο πως η επανάσταση θα περνούσε από τις ίδιες στενωπούς (άνοδος του φασισμού, ιμπεριαλιστική περικύκλωση, περικύκλωση των πόλεων από την ύπαιθρο και την αγροτική καθυστέρηση) και θ’ αναγκαζόταν πιθανότατα να χρησιμοποιήσει παρόμοιες μεθόδους (εκκαθαρίσεις, βίαια κολεκτιβοποίησης, τακτικά πειράματα και παλινδρομήσεις της κομιντέρν) χωρίς να είναι όμως καθόλου βέβαιο ότι θα πετύχαινε τα ίδια σπουδαία αποτελέσματα. Με δυο λόγια δηλ θα είχαμε όλα τα «κακά», δυσάρεστα επεισόδια αυτής της διαδρομής, χωρίς να έχουμε απαραίτητα τα θετικά επακόλουθα και τους καρπούς που έδωσαν. Κλείνει η παρένθεση}.

Αφετέρου γιατί η ρωσία δεν ήταν μια οποιαδήποτε χώρα, αλλά ένα αχανές κράτος που καταλάμβανε το 1/6 του κόσμου, έχοντας πλούσιες πρώτες ύλες και τρομερές παραγωγικές δυνατότητες, που τις ξεδίπλωσε πλήρως μεταπολεμικά, χάρη και στη στρατηγική των μπολσεβίκων στα χρόνια που ήταν επικεφαλής ο σφος με το μουστάκι. Στην πραγματικότητα, η δυσπιστία των τροτσκιστών για τη δυνατότητα υλοποίησης του συνθήματος, τους έφερνε από άλλο δρόμο πολύ κοντά στην αντίστοιχη λογική και στάση των μενσεβίκων, που θεωρούσαν πως η ρωσία ήταν ανέτοιμη για προλεταριακή επανάσταση και το σοσιαλισμό (κι ας κατηγορούσαν οι τροτσκιστές το στάλιν για σύγκλιση με το μενσεβικισμό και το σοσιαλσωβινισμό τους, επειδή περιόριζε την επανάσταση σε εθνική κλίμακα και δε βασιζόταν στην προοπτική εκδήλωσης της παγκόσμιας επανάστασης).

Όταν όμως αυτή η κριτική αφορά τη ρωσία κι όχι μια οποιαδήποτε χώρα, μπορούμε να θυμηθούμε την πετυχημένη σχετική ειρωνεία του λαϊκού στρώματος (που κοροϊδεύει όλη την κοινωνία, με τη μούφα επανεκκίνηση του μπλοκ του, και μαζί με αυτήν και τους τροτσκιστές) και τη ρελάνς του από (κάτω κι) αριστερά με το σύνθημα: δε γίνεται σοσιαλισμός σε ένα μόνο σύμπαν…

Η θεωρία του σοσιαλισμού σε μια χώρα βασίζεται στην ανάλυση του λένιν για την ανισόμετρη ανάπτυξη του καπιταλισμού και το σπάσιμο της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας στον πιο αδύναμο κρίκο της. Ο σοσιαλισμός μπορεί δηλ να νικήσει αρχικά σε μια χώρα ή σε μια ομάδα χωρών.

Οι τροτσκιστές αποδέχονται αυτό το σημείο της ανάλυσης, αλλά διαχωρίζουν την αρχική από την τελική νίκη του σοσιαλισμού. Η σοσιαλιστική επανάσταση δηλ μπορεί να νικήσει αρχικά σε κάποιες χώρες, αλλά ολοκληρώνεται μόνο σε παγκόσμιο, διεθνές επίπεδο.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο κομμουνισμός μπορεί να νικήσει μόνο σε παγκόσμια κλίμακα, κάτι που είναι απόλυτα σωστό αλλά αποτελεί μια ελάχιστα χρήσιμη κοινοτοπία (παρά μια μεταγενέστερη ατυχή αναφορά του στάλιν σε κομμουνιστικό κράτος, που θα δούμε και παρακάτω). Η τελική νίκη του σοσιαλισμού, δηλ ο κομμουνισμός, μπορεί να επιτευχθεί μόνο σε βάθος χρόνου, μετά από την επικράτηση της επανάστασης στις πιο σημαντικές κι ανεπτυγμένες χώρες του δυτικό κόσμου και με την εξάλειψη των τάξεων. Το θέμα όμως είναι τι ορίζουμε και τι εννοούμε ως νίκη του σοσιαλισμού.

Ο στάλιν είχε μιλήσει σωστά το 30’ για νίκη του σοσιαλισμού και κατάργηση της βάσης των ταξικών διαφορών μετά την ολοκλήρωση της κολεκτιβοποίησης, το πέρασμα της γης στους συνεταιρισμούς και την ουσιαστική εξάλειψη της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Η νίκη αυτή δεν ήταν οριστική, όπως αποδείχτηκε μελλοντικά με την παλινόρθωση, σηματοδοτούσε όμως την επικράτηση ανώριμων κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και τη βάση για την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Όπως λεγόταν εκείνη την εποχή, θα ήταν παράλογο να μη θέσουμε τα θεμέλια ενός σπιτιού, επειδή δε θα μπορούσαμε ακόμα να εξασφαλίσουμε την τοποθέτηση της στέγης.

Ο στάλιν ωστόσο είχε εκτιμήσει λανθασμένα ότι οι ταξικές αντιθέσεις μπορεί να λυθούν σε τέτοιο βαθμό στο εσωτερικό της σοβιετικής κοινωνίας, ώστε να συνεχίσει να υφίσταται το κράτος μόνο για την προστασία από τον κίνδυνο της ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης, ενώ οι υπόλοιπες λειτουργίες του θα είχαν καταστεί περιττές και θα καταργούνταν.

Πέρα από το επίπεδο της θεωρητικής-ιδεολογικής διαπάλης, η επικράτηση του στάλιν και η συντριπτική πλειοψηφία που κέρδισε η πρότασή του μες στο κόμμα των μπολσεβίκων εξηγείται κι από έναν ακόμα λόγο: από την πρακτική διέξοδο, την προοπτική που έδινε στη σοβιετική ρωσία, σε μια περίοδο που οι επαναστατικές εξεγέρσεις στην υπόλοιπη ευρώπη είχαν ηττηθεί και φαινόταν να περνάμε σε μια περίοδο σχετικής σταθεροποίησης του καπιταλισμού, που δε θα κρατούσε πολύ μεν, αλλά θα άφηνε τους μπολσεβίκους χωρίς διεθνή στηρίγματα. Καμία άλλη πρόταση δεν ήταν ικανή να βγάλει την χώρα των σοβιέτ από το φαινομενικό αδιέξοδο της παθητικής αναμονής των επόμενων αδύναμων κρίκων, που θα έσπαγαν από την ιμπεριαλιστική αλυσίδα, δίνοντας ώθηση στη δική τους επανάσταση, να της δώσει όραμα κι έμπνευση, για να προχωρήσει.

Υπάρχει τέλος μια κατηγορία που βασίζει τη διαφωνία της με το σύνθημα όχι σε μια γενική εναντίωση στο σοβιετικό εγχείρημα, αλλά στην άποψη πως δεν ήταν σοσιαλιστικό, δεν υπήρχε ούτε αρχική, ούτε (πόσο μάλλον) τελική νίκη του σοσιαλισμού. Χαρακτηριστική αυτής της αντίληψης είναι η ανάλυση της κοα ανασύνταξη του μπατίκα, που θεωρεί το σοσιαλισμό διαφορετικό στάδιο που ακολουθεί (και δεν ταυτίζεται με) τη δικτατορία του προλεταριάτου. Και δεν τον περιγράφει ακριβώς ως ανώριμο κομμουνισμό, αλλά ως ένα είδος μικρού κομμουνισμού, με χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν σε μια αρκετά ώριμη φάση του και δύσκολα διακρίνει κανείς τις διαφορές τους με τα γνωρίσματα της κομμουνιστικής φάσης.

Οι τροτσκιστές έχοντας λίγο διαφορετικό σκεπτικό, θεωρούσαν πως ο σοσιαλισμός αντιστοιχεί σε έναν ανώτερο τρόπο παραγωγής (τον κομμουνιστικό, γιατί δεν μπορούμε να μιλάμε για σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής, τρόπο συνάρθρωσης δηλ των παραγωγικών δυνάμεων με τις παραγωγικές σχέσεις κι έφερναν ως αντεπιχείρημα (στη σοσιαλιστική φύση της σοβιετίας) τους υψηλότερους ποσοτικούς δείκτες των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών οικονομιών, που αποδείκνυαν την ανωτερότητά τους από τους αντίστοιχους δείκτες της σοβιετικής οικονομίας. Όπως γνωρίζουμε η εικόνα αυτή ανατράπηκε ριζικά τα επόμενα χρόνια, επιτρέποντας στην εσσδ να γίνει η πιο σημαντική βιομηχανική δύναμη στην ευρώπη, κατακτώντας ακόμα και σε παγκόσμιο επίπεδο την κορυφή σε αρκετούς τομείς.

Ανοίγει όμως μια μεγάλη συζήτηση για τα κριτήρια αυτής της σύγκρισης. Με ποιο σκεπτικό δε θεωρείται ανώτερος ένας τρόπος παραγωγής που έμεινε ανεπηρέαστος από το παγκόσμιο οικονομικό κραχ του 29’ και κατάφερε να εξαλείψει οριστικά την ανεργία ήδη από το 1930; Σε μια παλιότερη ανάρτηση είχαμε θίξει και το ζήτημα κατά πόσο πρέπει (και σε ποιο βαθμό είναι εκ των πραγμάτων υποχρεωμένο, ανεξάρτητα δηλ από τις προθέσεις του) το σοσιαλιστικό στρατόπεδο να ανταγωνίζεται τον καπιταλισμό, τρέχοντας προς την ίδια κατεύθυνση. Δεν είναι όμως της παρούσας να το αναπτύξουμε περισσότερο εδώ.

Μένει να δούμε συνοπτικά πώς τίθεται το ζήτημα του σοσιαλισμού σε μια χώρα στα σύγχρονα δεδομένα της σημερινής εποχής. Αλλά αυτό θα είναι αντικείμενο μιας επόμενης ανάρτησης.