Πι-πι και σεξουαλική ελευθερία

Τις προάλλες, ένας σφος αναγνώστης (τον οποίο ευχαριστώ με την ευκαιρία) μοιράστηκε σε μια κλειστή, διαδικτυακή ομήγυρη μια πρόσφατη ανακάλυψή του. Ένα άρθρο του νεαρού Κνίτη Πι-Πι (κατά κόσμον Πέτρος Παπακωνσταντίνου), το μακρινό κι οργουελικό 1984 στην Επιστημονική Σκέψη (το περιοδικό επιστημονικής ύλης που έβγαζε το κόμμα στη δεκαετία με τις βάτες), για τις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων στον καπιταλισμό.

Δεν ξέρω αν μπορούμε να μιλάμε για το σχίσμα μεταξύ πρώιμου και ύστερου Πι-Πι κι αν ο ίδιος συνεχίζει να έχει σήμερα τις ίδιες απόψεις, πάντως η προσέγγισή του έχει ένα ενδιαφέρον κι εφάπτεται ζητημάτων που ανέκυψαν στην πρόσφατη συζήτηση περί σχέσεων, οικογένειας και προτύπων. Γι' αυτό και κρίνω σκόπιμο να αντιγράψω και να αναδημοσιεύσω το πρώτο μέρος του άρθρου. Καλή ανάγνωση και καλή χρονιά.

Sweet Sixteen! (20)16

Πλευρές των διαπροσωπικών σχέσεων στον καπιταλισμό

1. Καπιταλισμός και σχέσεις των δύο φύλων

Αφετηριακή θέση της υλιστικής θεώρησης του ζητήματος είναι το ότι "οι προσωπικές σχέσεις ξεπηδάνε καθαρά από τις σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής" (Μαρξ, Γκρουντρίσε). Οι όροι της υλικής παραγωγής είναι οι αποφασιστικοί παράγοντες, που, σε τελευταία ανάλυση, καθορίζουν τους κοινωνικούς θεσμούς, συνολικά τα φαινόμενα του εποικοδομήματος, τις αντιλήψεις των ανθρώπων.

Μ' αυτήν την έννοια "η σωτηρία του ανθρώπου δεν είναι αφαίρεση που υπάρχει μέσα στο μεμονωμένο άτομο. Στην πραγματικότητά της είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων".

Ο μαρξισμός υπογραμμίζει ότι το είδος των σεξουαλικών σχέσεων, αλλά και οι ηθικές αντιλήψεις για αυτές, μεταβάλλονται ιστορικά και εξαρτώνται απ' τις κοινωνικές σχέσεις που έχουν πυρήνα τους τις σχέσεις παραγωγής. Επόμενα αλλάζει η ίδια η "φύση" της σεξουαλικότητας του ανθρώπου, και, μάλιστα, αυτή η αλλαγή αντανακλά το δοσμένο, κάθε φορά, επίπεδο της ιστορικής προόδου σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό.

Οι απόψεις αυτές επιβεβαιώνονται από τη μελέτη του είδους των σεξουαλικών σχέσεων και της οικογένειας στους διάφορους κοινωνικούς σχηματισμούς, απ' τις πρωτόγονες κοινωνίες ως τα σήμερα. Από αυτήν την άποψη, πρωταρχική σημασία έχει το έργο του Φ. Ένγκελς Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, που στηρίχθηκε στο πλούσιο υλικό των επιστημονικών ερευνών του ανθρωπολόγου Μόργκαν.

Εδώ αναφέρουμε μόνο ότι η μονογαμική οικογένεια καθόλου δεν ήταν η αιώνια μορφή οικογένειας. Αντίθετα, η μονογαμία επικράτησε μόνο μέσα από μια μακρόχρονη ιστορική εξέλιξη, μόνο μετά από μια ορισμένη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, στην πορεία περάσματος από το "καθεστώς των γενών" στη δουλοκτητική κοινωνία. Επικράτησε δηλαδή εξαιτίας συγκεκριμένων κοινωνικών νόμων. Τονίζουμε ακόμα ότι η μονογαμία εμφανίζεται ιστορικά όχι σαν ισότιμη ένωση των δύο φύλων, αλλά σαν υποταγή της γυναίκας στον άνδρα, που η εξέλιξη των παραγωγικών σχέσεων τον έχει φέρει σε πλεονεκτική θέση.

Ο Ένγκελς γράφει σχετικά:

Η μονογαμία [...] εμφανίζεται σαν υποδούλωση του ενός φύλου από το άλλο, σαν κήρυξη πολέμου ανάμεσα στα δύο φύλα, πολέμου άγνωστου σ' όλη την προϊστορία (...) Η πρώτη ταξική αντίθεση που εμφανίζεται στην ιστορία συμπέφτει με την ανάπτυξη του ανταγωνισμού του άντρα και της γυναίκας στη μονογαμία και η πρώτη ταξική καταπίεση με την καταπίεση του γυναικείου φύλου από το ανδρικό. Η μονογαμία ήταν μια μεγάλη ιστορική πρόοδος, ταυτόχρονα όμως, πλάι στη δουλεία και τον ατομικό πλούτο, εγκαινίασε την εποχή που κρατά ως τα σήμερα και όπου κάθε πρόοδος είναι μαζί και μια σχετική πισωδρόμηση, όπου η προκοπή και η ανάπτυξη του ενός κατορθώνεται με τον πόνο και την καταπίεση του αλλουνού.

Ο καπιταλισμός αλλάζει τη συγκεκριμένη μορφή της μονογαμικής οικογένειας.
Αυτό όμως που βάζει στη θέση της, η αστική μονογαμική οικογένεια, εξακολουθεί να στηρίζεται στην ανισότιμη θέση της γυναίκας (που πήγαζε πριν απ' όλα από την οικονομική ανισοτιμία) και στο κληρονομικό δικαίωμα. Διατηρείται και παίρνει νέες διαστάσεις στον καπιταλισμό η πορνεία. Οι σεξουαλικές σχέσεις σφραγίζονται από την υποκρισία, το ψέμα, τον εγωισμό.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ναπολεόντειος Κώδικας αναφέρει: "Η φύση δημιούργησε τις γυναίκες για σκλάβες μας". Η ανύπαντρη μητέρα και το νόθο παιδί εξοστρακίζονται από την κοινωνία. Η γυναικεία μοιχεία τιμωρείται με φυλάκιση. Η παρθενιά αποτελεί "ανεκτίμητο" μέρος του κεφαλαίου της.

Η ταξικότητα στη σεξουαλική ηθική

Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο οι Μαρξ και Ένγκελς έγραφαν

Οι αστοί μας μένοντας ευχαριστημένοι που έχουν στη διάθεσή τους τις γυναίκες και τα κορίτσια των προλετάριων -χωρίς να κάνουμε κουβέντα για την επίσημη πορνεία- βρίσκουν μια ιδιαίτερη ευχαρίστηση να ξελογιάζουν ο ένας τη γυναίκα του άλλου. Ο αστικός γάμος στην πραγματικότητα είναι η κοινοκτημοσύνη των παντρεμένων γυναικών.

Εξάλλου ο Ένγκελς τόνιζε το πώς η αστική τάξη συντελεί άμεσα στην εξάπλωση της πορνείας.
Το πώς η "ενάρετη" μπουρζουαζία υπέθαλπε τις 40.000 περίπου γυναίκες "ελαφρών ηθών" των πεζοδρομίων του Λονδίνου, που είχαν διαφθαρεί πριν από κάποιον αστό και αναγκάζονταν να πουλάνε το κορμί τους στον τυχαίο περαστικό, για να εξασφαλίσουν ένα κομμάτι ψωμί.

Τα λόγια του Ένγκελς ηχούν σαν αμείλικτο κατηγορητήριο απέναντι στη σύγχρονη αστική τάξη. Ο αστικός Τύπος καθημερινά προβάλλει κραυγαλέα και σκανδαλοθηρικά τις περιπτώσεις βίας, εγκληματικότητας, της σεξουαλικής διαφθοράς που παρουσιάζονται ορισμένες φορές και σε ανθρώπους που ανήκουν σε λαϊκά στρώματα. Αποσιωπά ότι αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων ζει σε απαράδεκτες συνθήκες, με την ανεργία, τις ασφυκτικές στερήσεις, τα πιεστικά αδιέξοδα που τους "σπρώχνουν" στο περιθώριο, σε αντικοινωνικές ενέργειες, ότι τα "προϊόντα μαζικής κατανάλωσης" της ιμπεριαλιστικής υποκουλτούρας καλλιεργούν τη βία, τη διαφθορά. Αποσιωπά δηλ όλα αυτά για τα οποία θα έπρεπε να καθίσει στο εδώλιο του κατηγορούμενου πριν απ' όλα ο ίδιος ο κόσμος της εκμετάλλευσης.

Την ίδια ώρα ένα πέπλο σιωπής υψώνεται γύρω από την κραυγαλέα διαφθορά της αστικής τάξης, ένα τεράστιο τείχος εξαγοράς, διακοσμημένης με ηθικόλογα φαρισαϊκά κηρύγματα. Κι εδώ δεν πρόκειται για κάποιες ξεχωριστές περιπτώσεις. Η διαφθορά είναι στοιχείο του τρόπου ζωής της αστικής τάξης που είναι παρασιτικός γιατί η ίδια είναι τάξη παρασιτική, αντιδραστική, αντίθετη με την κοινωνική πρόοδο. Γι' αυτό εχθρεύεται καθετί το δημιουργικό, προοδευτικό, αισιόδοξο, είναι φορέας φαινομένων αποσύνθεσης και παρακμής.

Αντίθετα, όπως σημείωνε ο Ένγκελς, στις καταπιεζόμενες τάξεις (και μιλώντας για καπιταλισμό, στο προλεταριάτο) κατεξοχήν βρίσκει κανείς ερωτικές σχέσεις που δε βασίζονται στον οικονομικό εξαναγκασμό του ενός πάνω στον άλλο, αλλά στην αμοιβαία κλίση.  Και αναπτύσσονται έστω και σαν στοιχεία -παρά τις τεράστιες οικονομικές αντιξοότητες που φέρνουν που φέρνουν χίλια-δυο προβλήματα στις σχέσεις- σχέσεις στηριγμένες στην αμοιβαιότητα, την αλληλεγγύη.

Καπιταλιστική κρίση και σεξουαλικότητα

Η όξυνση της γενικής κρίσης του καπιταλισμού συσσωρεύει καινούριες δυσκολίες που οδηγούν στην παραπέρα στρέβλωση της σεξουαλικής ζωής. Οι εκρηκτικές διαστάσεις που παίρνουν τα κοινωνικά προβλήματα της νεολαίας τείνουν να φορτίσουν αρνητικά τις σεξουαλικές σχέσεις. Κάτω και από την πίεση αυτών των προβλημάτων είναι δυνατό μερικές φορές να δημιουργείται μια τάση αναζήτησης "καταφύγιου" στη σεξουαλική ζωή απέναντι στις δραματικές -συχνά- αντιξοότητες της ζωής.

(...)

"Ελεύθερος έρωτας", "επανάσταση" ή υποταγή;

Πλάι στα υποκριτικά κηρύγματα αυστηρού σεξουαλικού ασκητισμού προβάλλονται από την προπαγάνδα της άρχουσας τάξης τα πρότυπα της "σεξουαλικής απελευθέρωσης" και "κατάργησης των ταμπού". Ο πουριτανισμός, η υποκρισία της "αγνότητας" και "εγκράτειας" ήταν το επίσημο δόγμα των αστών ηθικολόγων στην περίοδο της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφάλαιου. Ήταν η αντανάκλαση στο επίπεδο της σεξουαλικής ηθικής, της ανάγκης του κεφάλαιου για αυστηρή λιτότητα, και εγκράτεια που απαιτούσε η ανάπτυξη του καπιταλισμού. Φυσικά, η προβολή τέτιων αντιλήψεων καθόλου δεν εμπόδιζε την ανοιχτή ή κρυφή πορνεία, τη διαφθορά κλπ. Στη σημερινή φάση ανάπτυξης του καπιταλισμού, που υπάρχει όλο και πιο πολύ η τάση εμπορευματοποίησης των σεξουαλικών σχέσεων, τα αστικά πρότυπα της "σεξουαλικής απελευθέρωσης" ανάγουν τη σεξουαλική σχέση σε αντικείμενο κατανάλωσης, αποξενώνουν τις σχέσεις των δύο φύλων και, τελικά, όχι μόνο δεν καταπολεμούν αλλά αντίθετα επιτείνουν τις προκαταλήψεις κάθε είδους. Αυτό επιβεβαιώνεται από την ίδια την πραγματικότητα των καπιταλιστικών χωρών. Είναι χαρακτηριστικό το υλικό που δίνει ο Β. Χόλιτσερ στην μπροσούρα Σεξουαλικότητα και Επανάσταση, για τα αποτελέσματα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης των νέων στην ΟΔΓ. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά ότι η επίδειξη πορνογραφικού υλικού είναι για τους Δυτικογερμανούς μαθητές από τις πιο "αποδεκτές" ενώ η ερωτική σχέση των δύο φύλων είναι η πιο απορριπτέα!

Οι απόψεις για "ελεύθερο έρωτα" καταπολεμήθηκαν απ' το Μαρξ ήδη από το 1842 σε άρθρα του στην Εφημερίδα του Ρήνου και το 1844 στα Χειρόγραφα. Γράφει εκεί:

Μπορεί να πει κανείς ότι η ιδέα μιας κοινότητας γυναικών αποκαλύπτει το μυστικό αυτού του ήδη ολοκληρωτικά άξεστου και ασυλλόγιστου κομμουνισμού. Όπως οι γυναίκες, σε αυτήν την περίπτωση, περνάνε από το γάμο στη γενική πορνεία, έτσι όλος ο κόσμος του πλούτου (δηλ της αντικειμενικής ουσίας του ανθρώπου) θα περάσει από τη σχέση του αποκλειστικού γάμου με τον κάτοχο της ιδιωτικής ιδιοκτησίας σε μια κατάσταση καθολικής πορνείας με την κοινότητα. Αυτός ο τύπος του κομμουνισμού -εφόσον αρνείται την προσωπικότητα του ανθρώπου σε κάθε σφαίρα- δεν είναι παρά η λογική έκφραση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, που είναι η άρνηση αυτή. Ο καθολικός φθόνος συνιστώντας την ύπαρξή του σα δύναμη είναι η κρυμμένη μορφή στην οποία η απληστία επανεγκαθιδρύεται και αυτοϊκανοποιείται, μόνο με άλλο τρόπο.  Η σκέψη κάθε πράγματος ιδιωτικής ιδιοκτησίας σαν τέτιου στρέφεται με τη μορφή του φθόνου και της επιθυμίας αναγωγής των πραγμάτων σε ένα κοινό επίπεδο. Έτσι αυτός ο φθόνος κι αυτή ακόμα η επιθυμία συνιστούν την ουσία του ανταγωνισμού.
Ο άξεστος κομμουνισμός είναι απλά το συσσωρευμένο αποκορύφωμα αυτού του φθόνου κι αυτής της διαδικασίας αναγωγής σε ένα κοινό επίπεδο στη βάση ενός προδικασμένου μίνιμουμ. Έχει ένα οριστικό, περιορισμένο επίπεδο. Πόσο λίγο αυτή η εκμηδένιση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας είναι πράγματι μια ιδιοποίηση αποδείχτηκε στην πραγματικότητα από την αφηρημένη άρνηση ολόκληρου του κόσμου της κουλτούρας και του πολιτισμού, την απώθηση στην αφύσικη απλότητα του φτωχού κι άξεστου ανθρώπου που έχει λίγες ανάγκες και που απέτυχε όχι μόνο να πάει πέρα από την ιδιωτική ιδιοκτησία, αλλά που ούτε καν την έφτασε...
Στην προσέγγιση της γυναίκας σαν λείας και υπηρέτριας του κοινοτικού πόθου εκφράζεται η απροσμέτρητη κατάπτωση...

Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Μαρξ εντοπίζει τις βαθύτερες ρίζες των μικροαστικών αντιλήψεων για τον "ελεύθερο έρωτα". Την αντιδιαλεκτική θεώρηση των πραγμάτων που βλέπει το "καινούριο" σαν την κατευθείαν άρνηση του παλιού και αδυνατεί να δει τη διαλεκτική άρνηση, δηλαδή την άρση, που σημαίνει καταστροφή του παλιού και ταυτόχρονη διαφύλαξη των θετικών που περιείχε μέσα στο πλαίσιο του καινούριου. Έτσι η "ελευθερία του έρωτα" σημαίνει την αντικατάσταση της "κρυφής" πορνείας με την ανοιχτή: ο μικροαστός εξαγριώνεται μπροστά στον περιορισμό της σεξουαλικότητας και στην υποβάθμισή της στενά στην αναπαραγωγή του είδους, αλλά κινδυνεύει να καταλήξει, εξαιτίας του συστήματος στην εξίσου "ζωώδη" αντίληψη που απογυμνώνει τη σεξουαλικότητα από κάθε είδους επικοινωνία, κοινωνικότητα.

Αυτή η αντίληψη για τον έρωτα αντανακλά τη γενικότερη θέση του "αγανακτισμένου μικροαστού" στον καπιταλισμό που δεν μπορεί να ξεπεράσει τα στενά όρια της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Βλέπει το σοσιαλισμό όχι σαν οικοδόμηση του καινούριου με πλήρη απαλλοτρίωση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και κατάργηση της εκμετάλλευσης, αλλά σαν επιστροφή στο παρελθόν.

Οι αντιλήψεις για κατάργηση της οικογένειας γενικά, έρχονται και ξανάρχονται στην επικαιρότητα από διάφορα μικροαστικά και αναθεωρητικά ρεύματα. Που μάλιστα εμφανίζονται σαν υπερασπιστές των μαρξιστικών αντιλήψεων. Για παράδειγμα στο περιοδικό Θέσεις αντιγράφονται στοιχεία των θέσεων του Λ. Αλτουσέρ και εμφανίζεται το αίτημα της κατάργησης της οικογένειας σαν "στρατηγική επαγγελία του μαρξισμού" (ενώ παράλληλα διαστρεβλώνουν τις μαρξιστικές αντιλήψεις και επικαλούνται επιλεκτικά αποσπάσματα έργων των Μαρξ -Ένγκελς). Για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι... "η διατήρηση της οικογένειας, όπως και τόσων άλλων καπιταλιστικών 'μορφών' και μηχανισμών, στις κοινωνίες του 'υπαρκτού σοσιαλισμού', δε σημαίνει παρά τη διευρυμένη αναπαραγωγή των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων κυριαρχίας και υποταγής".

Μια αναλυτική κριτική των απόψεων για κατάργηση της οικογένειας γενικά στο σοσιαλισμό, όπως προβάλλουν στα πλαίσια της θεωρίας των "ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους" (Αλτουσέρ, κ.ά) είναι βέβαια αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης. Εδώ σημειώνουμε μόνο ενδεικτικά ορισμένες σχετικές θέσεις των κλασικών του μαρξισμού που συστηματικά διαστρεβλώνονται από τους οπαδούς αυτών των αναθεωρητικών αντιλήψεων.

Στην Καταγωγή της Οικογένειας ο Ένγκελς σημείωνε:

Η επικείμενη όμως κοινωνική ανατροπή [...] θα περιορίσει στο ελάχιστο [...] την έγνοια για την κληρονομιά. Αφού λοιπόν η μονογαμία γεννήθηκε από οικονομικά αίτια, θα εξαφανιστεί λοιπόν όταν θα εξαφανιστούν αυτά τα αίτια;
Θα μπορούσε κανείς με το δίκιο του να απαντήσει ότι όχι μόνο δε θα εξαφανιστεί, αλλά αντίθετα μόνο τότε θα πραγματοποιηθεί πλέρια. Γιατί με τη μετατροπή των μέσων παραγωγής σε κοινωνική ιδιοχτησία [...] η πορνεία εξαφανίζεται, η μονογαμία αντί να χαθεί γίνεται επιτέλους πραγματικότητα [...] παύει η ατομική οικογένεια να είναι η οικονομική μονάδα της κοινωνίας. Το ατομικό νοικοκυριό μετατρέπεται σε κοινωνικό λειτούργημα. Η περιποίηση και ανατροφή των παιδιών γίνεται δημόσια υπόθεση. Η κοινωνία φροντίζει ίσα για όλα τα παιδιά, είτε είναι παιδιά νόμιμου γάμου, είτε είναι νόθα...

Αυτές τις θέσεις επιβεβαίωσε η πρακτική εμπειρία από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Η μονογαμική οικογένεια αλλάζει χαρακτήρα στη βάση των συγκεκριμένων κοινωνικών αλλαγών που τις γενικές γραμμές τους προσδιόρισε ο Ένγκελς. Ενώ στον καπιταλισμό η ατομική οικογένεια είναι οικονομική μονάδα της κοινωνίας, αλλά και η αστική τάξη προσπαθεί να τη χρησιμοποιεί σαν μηχανισμό αναπαραγωγής της ιδεολογίας της, στο σοσιαλισμό δεν είναι η οικογένεια, αλλά η κολεχτίβα της συλλογικής εργασίας που αποτελεί το βασικό κύτταρο των σοσιαλιστικών σχέσεων και αξιών.

Στο ίδιο έργο ο Ένγκελς τονίζει ότι ο σοσιαλισμός "...μάλλον θα συντελέσει σε άπειρα πιο μεγάλο βαθμό, να γίνουν οι άντρες πραγματικά μονογαμικοί, παρά να να γίνουν οι γυναίκες πολυαντρικές. Αυτά όμως που θα χάσει οπωσδήποτε η μονογαμία είναι όλα τα χαρακτηριστικά που απόκτησε με την προέλευσή της από τις σχέσεις ιδιοκτησίας και τα χαρακτηριστικά αυτά είναι πρώτα η κυριαρχία του άντρα και δεύτερο το αδιάλυτο του γάμου".

Ο σοσιαλισμός λοιπόν καταργεί τον αστικό τύπο της μονογαμικής οικογένειας, όχι τη μονογαμική οικογένεια γενικά. Η αντίληψη για το αντίθετο εκφράζει μια αντιδιαλεκτική "ευθύγραμμη" θεώρηση της σχέσης βάσης-εποικοδομήματος.

Η σοσιαλιστική επανάσταση δημιουργεί τις προϋποθέσεις για νέο τύπο σεξουαλικών σχέσεων. Τέτιες που δεν έχουν τίποτα το κοινό με τον ασκητισμό, τον υποκριτικό αστικό πουριτανισμό, ούτε με την υποβάθμιση της σεξουαλικότητας σε ζωώδη ανάγκη. Που δίνουν την κοινωνική της διάσταση. Δημιουργούν τη δυνατότητα για να γίνεται κανόνας και όχι εξαίρεση οι σεξουαλικές σχέσεις, ελεύθερες από κάθε οικονομικό εξαναγκασμό, βασισμένες στην αμοιβαία κλίση, την ισοτιμία, την αλληλοκατανόηση.

Τις μαρξιστικές θέσεις για τις σχέσεις των δύο φύλων υπερασπίστηκε ο Λένιν σε δύο γράμματά του, στην Ινές Αρμάντ το Γενάρη του 1915. Στο πρώτο γράμμα ο Λένιν τόνιζε:

Αυτό θυμίζει αλήθεια μια διεκδίκηση (δηλαδή του ελεύθερου έρωτα), αστική και όχι προλεταριακή. Τι εννοείτε λοιπόν με αυτό;
Τι μπορεί να εννοήσει κανείς μ' αυτό;
1. Την ελευθέρωση από υλικούς (οικονομικούς) φραγμούς στον έρωτα;
2. Όπως και από τις υλικές φροντίδες;
3. Από τις θρησκευτικές προκαταλήψεις;
4. Από την απαγόρευση του μπαμπά, κλπ;
5. Από τις κοινωνικές προκαταλήψεις;
6. Από τη στενότητα του κάθε περίγυρου (αγροτικού, μικροαστικού ή αστοδιανοούμενου);
7. Από τα δεσμά του νόμου, της δικαιοσύνης και της αστυνομίας;
8. Από τις σοβαρές συνέπειες του έρωτα;
9. Από τη γέννηση των παιδιών;
10. Ελευθερία στη μοιχεία, κλπ;
Απαρίθμησα μερικές μόνο εκδοχές (όχι βέβαια όλες)... στη σύγχρονη κοινωνία οι πιο φλύαρες κραυγαλέες και επιφανείς τάξεις εννοούν με τον "ελεύθερο έρωτα" τα 8 ως τα 10. Αυτή η διεκδίκηση είναι αστική και όχι προλεταριακή.

Και στο δεύτερο γράμμα τονίζει:

Σε μια λαϊκή μπροσούρα θα άξιζε καλύτερα να αντιπαραβάλλετε στον αισχρό και τιποτένιο γάμο χωρίς έρωτα (βλέπετε το 5ο ή το 6ο σημείο μου) τον προλεταριακό γάμο από έρωτα (προσθέτοντας, αν το θέλετε ακόμα, πως ο εφήμερος δεσμός-πόθος μπορεί να είναι ή βρώμικος ή αγνός)

Ο σοσιαλισμός δημιούργησε τις οικονομικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη νέου τύπου σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα, για την κοινωνική ισοτιμία των γυναικών. Οπωσδήποτε, πολλά έχουν να γίνουν ακόμα, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την καταπολέμηση προλήψεων, επιρροών-υπολειμμάτων της αστικής ιδεολογίας που δεν καταργούνται με "διατάγματα". Όμως παραμένει πέρα από κάθε αμφισβήτηση το γεγονός ότι μέσα σε λίγες δεκαετίες, ο σοσιαλισμός πέτυχε ό,τι δεν πέτυχαν χιλιετηρίδες των οικονομικοκοινωνικών συσχετισμών που διαπερνώνται από ανταγωνιστικές ταξικές αντιθέσεις. Κι ότι η μάχη για την καταπολέμηση των εμποδίων που συνεχίζουν να υπάρχουν στις σχέσεις των δύο φύλων γίνεται από το σύνολο της κοινωνίας, καθώς και από το ίδιο σοσιαλιστικό κράτος. Μιλώντας για τις μελλοντικές προοπτικές των σεξουαλικών σχέσεων στην κομμουνιστική κοινωνία, δεν μπορούμε παρά να θυμηθούμε το πόσο προσεκτικός ήταν ο Ένγκελς αποφεύγοντας να προκαθορίσει ζητήματα που θα λύσει μόνο η ιστορική εξέλιξη:

Αυτό θα κριθεί όταν αντρωθεί μια νέα γενιά, μια γενιά από άνδρες που ποτέ στη ζωή τους δε θα έχουν βρεθεί στην ανάγκη να αγοράσουν με λεφτά ή με άλλα κοινωνικά μέσα το δόσιμο μιας γυναίκας, και μια γενιά από γυναίκες, που δε θα έχουν βρεθεί στην ανάγκη να δοθούν σε έναν άνδρα για κανένα άλλο λόγο εκτός από την αληθινή αγάπη, ούτε να αρνηθούν το δόσιμο στον αγαπημένο τους από φόβο μπροστά στις οικονομικές συνέπειες. Όταν θα υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι θα γράψουν στα παλιά τους τα παπούτσια αυτά που πιστεύουμε σήμερα ότι θα πρέπει να κάνουν. Θα φτιάξουν τη δική τους ζωή και τη δική τους αντίστοιχη κοινή γνώμη για τις πράξεις του καθενός και -τελεία και παύλα.