Τα καλύτερά τους χρόνια - Ένα «αχτίφ» για έναν ζεστό Νοέμβρη

Σας ενημερώνουμε πως λόγω της μεγάλης προσέλευσης, το ντοκιμαντέρ θα προβληθεί και στον χώρο έξω από το κτίριο Αβέρωφ...

Ποιος να το 'λεγε. Είναι μικρό-είναι μικρό το αίθριο. Αλλά είναι άκρως εντυπωσιακός χώρος. Αξίζει και με το παραπάνω να είναι η αφετηρία ενός ζεστού Νοέμβρη. Ή έστω ενός καυτού Οχτώβρη στο κοντινό μέλλον -που και αυτός πάντως Νοέμβρη είχε ξεκινήσει με το καινούριο ημερολόγιο. Λες για αυτό να μας λένε παλαιοημερολογίτες οι εχθροί μας, που νοσταλγούν τον «παλιό, καλό καιρό» της παμπάλαιας σοσιαλδημοκρατίας και της χαμένης μικροαστικής Ατλαντίδας τους;

Ζούμε την εποχή των τεράτων, όπως λέει ο Γκράμσι για την κοινωνία -και ο Βούτσης για τον Κασσελάκη- και της κλιματικής αλλαγής, όπου δε χρειάζονται εξεγέρσεις και η καύσιμη ύλη που κινεί την ιστορία, για να έχουμε έναν ζεστό Νοέμβρη και κατακαλόκαιρο μες στην καρδιά του χειμώνα, όπως έγραφε ο σπουδαίος λογοτέχνης Ραβάνης Ρεντής (όποιος δεν έχει διαβάσει το δικό του «Ημερολόγιο ενός Αντάρτη» δεν ξέρει τι θα πει αυτοκριτική για τους κομμουνιστές -και ας μην συμφωνεί σε όλα μαζί του). Αλλά το ζητούμενο παραμένει η επαναστατική αλλαγή του πολιτικού κλίματος, που θα ανεβάσει ψηλά το θερμόμετρο, για να σπάσει τον πάγο και να χαράξει τον δρόμο (και τα τραγούδια) της φωτιάς.
Πάρε τηλέφωνο τη μοναξιά σου...

Η χτεσινή προβολή του ντοκιμαντέρ της ΚΝΕ ήταν ένα εύκολο και προβλέψιμο sold-out, που αν είχε εισιτήρια, θα είχε ξεπουλήσει από την προπώληση. Αλλά αυτοί που ξεπουλήθηκαν στο πολιτικό γιουσουρούμ για ένα κουστούμ και μια θέση βουλευτή-υπουργού κτλ, δεν είχαν καμία θέση εδώ και ας έχουν ξεμείνει επικίνδυνα από επιλογές σαν επαγγελματίες γυρολόγοι, προχωρώντας και αναθεωρώντας.

Το μυστικό για να βρεις θέση να καθίσεις, ήταν να φύγεις λίγο πριν τελειώσει η κατάθεση στεφάνων από τα σωματεία του ΠΑΜΕ, με το που άνοιξε η αίθουσα. Αλλά έτσι θα έχανες κάποιες συγκινητικές στιγμές, όπως την κατάθεση λουλουδιών από την Ένωση Εργατών Μπαγκλαντές ή τα στεφάνια του Βασίλη Δούρου (πολιτικός κρατούμενος της χούντας) και της αδερφής του Μυρογιάννη, που τον εκτέλεσε εν ψυχρώ, την Κυριακή μετά την εξέγερση, ο Ντερτιλής και καμάρωνε κυνικά -με παραδέχεσαι ρε...; Κι όμως, τα σταγονίδια που τον νοσταλγούν δεν παραδέχονται τίποτα -και πρωτίστως τους νεκρούς του Πολυτεχνείου.

Το πλήθος ήταν μια μικρή λαοθάλασσα, αλλά άνοιγε σαν την Ερυθρά -βασικά μόνο διάδρομο με αψίδα από κοντόξυλα και θριαμβευτικά «όλε» δεν έκανε- στους βετεράνους αγωνιστές και αγωνίστριες, που έφταναν ακόμα και με Πι, ή στον Κούτσι που ερχόταν κούτσα-κούτσα, μετά την επέμβαση που έκανε. Είναι αν μη τι άλλο συγκινητικό να τους βλέπεις εδώ παρόντες -ίσως στην τελευταία στρογγυλή επέτειο που είναι όλοι μαζί, πριν αρχίσουμε να μετράμε αρκετές απώλειες και επιζώντες, όπως με τη γενιά της Αντίστασης.

Παρόντες και μάχιμοι, μισό αιώνα μετά, παιδιά του Νοέμβρη και του Φλεβάρη (της Νομικής του ’73, αλλά και των συλλήψεων του ’74) και πάντα Κνίτες στην ψυχή, γιατί μια φορά Κνίτης, πάντοτε Κνίτης -εξαιρούνται ο Τσίπρας, ο Θεοδωρικάκος κι όσοι άλλοι εξαργύρωσαν το παρελθόν τους στο χρηματιστήριο). Κι αν η λεχώνα ζωή έβγαλε τις ελπίδες τους ανεμογκάστρι, έρμαιο στους ανέμους της Αλλαγής και των ανατροπών, η μοναδική αδιάψευστη ελπίδα είναι ο αγώνας ως το τέλος.

Κι είναι ακόμα πιο σημαντικό ότι όσο μεγαλώνουν, πληθαίνουν αντί να μειώνονται τα μέλη της γενιάς που μας (επανα)προσεγγίζουν και φεύγουν κάθε φορά με βουρκωμένα μάτια. Μπορεί να γίνει μια ΚΟΒ βετεράνων του Πολυτεχνείου, που να έχει δράση, πλάνο για στρατολογίες και χαρτογράφηση, αλλά με κωδικούς και ψευδώνυμα, όπως παλιά, για να μην πέσουν στα χέρια της ασφάλειας, γιατί το αίμα νερό δε γίνεται και κάποιες συνήθειες δε φεύγουν ποτέ -σαν τους παλιούς Οπλατζήδες που τηρούσαν συνωμοτικά μέτρα αυτοπροστασίας ακόμα και στις κομματικές συνεστιάσεις και έφευγαν πάντα λίγο πριν το τέλος, που γινόταν συνήθως το πέσιμο των παρακρατικών.

Το δίωρο ντοκιμαντέρ για τον ζεστό Νοέμβρη έχει άπειρο υλικό και τροφή για σκέψη. Θα αναφέρω παρακάτω μερικά σημεία, εντελώς ενδεικτικά, χωρίς πρόθεση να κάνω χαλάστρα (σποϊλεριά) σε όσους δεν το έχουν δει ακόμα -αλλά θα έχουν αρκετές ευκαιρίες να το κάνουν στο άμεσο μέλλον.

Ο Χαλβατζής δούλευε ως νέος στην Καστοριά, στα γουναράδικα. Εκεί «έδωσε ραντεβού» με την Ασφάλεια, που ήρθα να τον συλλάβει.

Η μάνα της Αλέκας (Δρόσου) είχε καλύτερο πολιτικό κριτήριο από τη διεύθυνση της «Αυγής» για την επικείμενη δικτατορία και σχολίαζε «σας τα έλεγα» στους δικούς της, όταν έγινε, μολονότι αρχικά πίστευε πως την είχε κάνει ο Κανελλόπουλος. Αυτή ξύπνησε την Αλέκα τη νύχτα -σήκω μωρή...- για να ακούσει τις ερπύστριες των τανκς και να μην την πιάσουν με τις πιτζάμες, την ίδια νύχτα. Αλλά ο λόγος που τελικά δεν την συνέλαβαν αμέσως, όταν ήρθαν να πάρουν τον πατέρα της, είναι ότι ο δικός της φάκελος δεν ήταν στο τοπικό Α.Τ. αλλά στο Σπουδαστικό της Ασφάλειας. Και όταν επέστρεψαν για αυτήν, μετά από κάνα δίωρο, είχε πετάξει το πουλάκι.
Παντού αθάνατη ελληνική γραφειοκρατία...

Όταν πήγαν να συλλάβουν τον Θανάση Παπαρήγα, μετά το Πολυτεχνείο, η Αλέκα ήταν έγκυος στο δεύτερο παιδί, που τελικά το έχασε (και δε σπούδασε σε ιδιωτικό για να το μνημονεύουν μέχρι σήμερα οι κολλημένοι). Αλλά δεν κρατιόταν να μην πάει στο Πολυτεχνείο, με την κοιλιά σχεδόν τούρλα. Και την στενοχωρούσε ο Θανάσης που ήταν απονήρευτος και δεν καταλάβαινε πού θα του χρησίμευε, εν μέσω ενός ζεστού Νοέμβρη, το πιο χοντρό παλτό του, για να αντέχει καλύτερα το ξύλο και τα χτυπήματα στην Ασφάλεια.

Είναι συγκλονιστικό να βλέπεις τον Γόντικα, που πρακτικά οι βασανιστές του τον έχουν αφήσει χωρίς φτέρνες, να διηγείται αποστασιοποιημένος και ψύχραιμος τα βασανιστήρια, λες και τα είχε υποστεί κάποιος τρίτος. Και τον Χαλβατζή να σημειώνει το τεράστιο εύρος τους, από τη φάλαγγα, το εκτυφλωτικό φως ή την παντελή απουσία φωτισμού για να χάνεις την αίσθηση του χρόνου στην απομόνωση, μέχρι το να πληροφορείσαι πχ δύο χρόνια μετά την απώλεια κάποιου πολύ δικού σου ανθρώπου...
Και αφού πιάσαμε τη λέξη, ένα από τα βασικά συμπεράσματα -που πάντα πρέπει να βγαίνουν-, όπως λέει ο Γόντικας, είναι ότι σήμερα μπορεί να μην έχουμε χούντα, αλλά η δικτατορία του κεφαλαίου εξακολουθεί να τσακίζει δικαιώματα, ελευθερίες και ανθρώπινες ζωές.

Όταν έπιασαν πρώτη φορά τον Γόντικα, του έριξαν το δόλωμα τι σκοπεύει να κάνει αν τον αφήσουν ελεύθερο και αυτός τους είπε χωρίς να διστάσει στιγμή ότι θα τους πολεμήσει. Ας αναλογιστούμε πόσοι θα προτιμούσαν στη θέση του να κάνουν την πάπια, πόσοι αγαπάνε κάποια υποκατάστατα (ερζάτς) δήθεν ελευθερίας και πόσο λίγοι αγαπούν την πραγματική ελευθερία, που σημαίνει συνείδηση της αναγκαιότητας και αγώνας για να την κατακτήσεις.
Έχουμε τη ζωή πολύ, πάρα πολύ αγαπήσει. Τόσο ώστε να είμαστε σε θέση να την θυσιάζουμε για κάποιον συλλογικό σκοπό.

Η πιο συγκινητική ίσως στιγμή του ντοκιμαντέρ είναι η αναφορά του Χαλβατζή στους αφανείς ήρωες, που στήριζαν τον αγώνα και τους οργανωμένους αγωνιστές που χρειάζονταν καταφύγιο (τα... «κρησφυγέτα» -sic-, όπως τα είπε κάποια στιγμή ο Κουτσούμπας) ή άλλου είδους στήριξη. Και η ιστορία ενός απολυμένου πολιτικού κρατούμενου, που επέστρεψε στη δουλειά του και όταν μπήκε να αλλάξει στο καμαρίνι, οι συνάδελφοί του πετούσαν κρυφά από τις τρύπες όσα κέρματα είχαν και δεν είχαν από το υστέρημά τους.

Ο ΓΓ ήταν πρωτοετής φοιτητής στη Νομική, πριν οργανωθεί στο Κόμμα, παρών στη συνέλευση της 14ης Νοέμβρη, όταν ακούστηκε μια φωή πως γίνονται συμπλοκές με την αστυνομία στο Πολυτεχνείο, που τελικά αποδείχτηκε πως δεν ήταν άλλη από του Μαυρογένη (πώς μας ενώνει και πώς μας δονεί του Μαυρογένη φωνή...). Και έτσι ήταν ανάμεσα στους 300 που κατευθύνθηκαν εκεί με πορεία και πήραν την απόφαση να κλειστούν μες στο Πολυτεχνείο. Ώρα είναι να μας πουν πως το περιβόητο φύλλο 8 της Πανσπουδαστικής κατήγγειλε ως προβοκάτορα και τον Κουτσούμπα.
Μα πού τα βρίσκετε τέτοια φυντάνια;

Αντιθέτως θα μπορούσε να υπάρξει μια επανόρθωση για την καταγγελία κατά του Μαυρογένη -που την ίδια στιγμή ήταν μερικά μέτρα πιο εκεί, σε μια άλλη εκδήλωση στον χώρο του Πολυτεχνείου. Να δεις που θα μπει στον Τόμο του Δοκιμίου, που κυκλοφορεί οσονούπω...

Τα παράνομα μέλη της ΚΝΕ -που ιδρύθηκε σε βαθιά παρανομία από 5 ανθρώπους- ήταν παντού, όπου υπήρχε ζωή και νεολαία, και έπρεπε να δρουν με φαντασία και ευρηματικότητα, να κόβουν αντιδράσεις στις εκδρομές όταν έμπαιναν τραγούδια του Μίκη ή να κάνουν πολιτιστικές εκδηλώσεις πχ για τον Πικάσο και τη δικτατορία στην Ισπανία, παίρνοντας έμμεσα αφορμή να μιλήσουν υπαινικτικά και για τα καθ’ ημάς.

Η δεύτερη πιο (ή εξίσου) συγκινητική στιγμή ήταν η παραδοχή του Γ. Καραγιάννη πως νιώθει ακόμα Κνίτης και πως η πιο ευτυχισμένη περίοδος στη ζωή του ήταν αναμφίβολα τα χρόνια της ΚΝΕ!

Με έναν πύραυλο Γκαγκάριν
Φτάσαμε ως το φεγγάρι (...)
Δεν ξεχνιούνται, θα δεις, τα καλύτερα χρόνια.

Τα οποία, ως τηλεοπτική παραγωγή, μπορεί να μην αναφέρονται ευθέως στην ίδρυση της ΚΝΕ, μπορεί να έχουν κάποιες στιγμές Πασοκικής αφέλειας, αλλά είναι απροσδόκητα αξιόλογη σειρά, με μηνύματα που δεν περνάνε συχνά το τείχος της σύγχρονης αόρατης λογοκρισίας, για να βρουν χώρο στους τηλεοπτικούς δέκτες.

Για τα πολιτικά συμπεράσματα, υπάρχει η έκδοση της ΚΕ για την εξέγερση και το υπό έκδοση Δοκίμιο Ιστορίας. Εντελώς περιληπτικά, λοιπόν, θα αναφέρω τα εξής:

-Όταν υπάρχει πρωτοπορία, ο λαός θα δείξει τις δικές του δυνατότητες (Αλέκα).
-Η τελική έκβαση της κατάληψης και η επέμβαση της χούντας, κρίθηκε όταν έπαψε να είναι αμιγώς υπόθεση των φοιτητών και κατέβηκε μαζικά ο λαός στους δρόμους (Αριάδνη Αλαβάνου).
-Ακόμα και μια επαναστατική κατάσταση μπορεί να προκύψει αυθόρμητα, να μην είναι σχεδιασμένη και οργανωμένη από πριν. Αλλά οι κομμουνιστές πρέπει να μπαίνουν πάντα μπροστά, σε οποιαδήποτε κατάσταση (Κουτσούμπας).
-Οι αδυναμίες των κομμουνιστών στη συγκυρία δεν ακυρώνουν την προσφορά τους (Γόντικας).

-Το αυθόρμητο ξέσπασμα δεν ήρθε στον αέρα. Το Πολυτεχνείο ήταν η κορύφωση της ανόδου του φοιτητικού κινήματος. Αν δεν είχε συμβεί αυθόρμητα τότε, θα εκδηλωνόταν σε κάποια άλλη χρονική στιγμή. Όσοι λένε πως η ΚΝΕ δεν το ήθελε, είναι εκτός πραγματικότητας και διαστρεβλώνουν τα γεγονότα (Καραγιάννης).

-Τα βασικά διδάγματα είναι ότι χρειάζονται:
Σωστές θεωρητικές επεξεργασίες, πρόγραμμα και στρατηγική.
Ισχυρές κομματικές οργανώσεις.
Ετοιμότητα για κάθε ενδεχόμενο, σα να ήταν να έρθει το ξέσπασμα την επόμενη μέρα, αλλά με υπομονή και γνώση ότι μπορεί να έρθει ακόμα και τον άλλο αιώνα (Κουτσούμπας).

Κανένα κόμμα δεν μπορεί να νικήσει, αν δεν έχει οργανώσεις -πόσο μάλλον μια στρατιωτική δικτατορία.
Το Κόμμα είχε ενδείξεις και πληροφορίες για το πραξικόπημα αλλά φάνηκε ανέτοιμο να το αντιμετωπίσει στην πράξη. Βρήκε όμως τη δύναμη να απαλλαγεί εν μέσω παρανομίας από τις διαλυτικές δυνάμεις, να ανασυγκροτήσει τις οργανώσεις του και να ανασυστήσει την ΚΝΕ.

Η επιλογή των σωστών συνθημάτων δεν ήταν εύκολη υπόθεση και δόθηκε σκληρή μάχη πχ για να γραφτεί το «έξω αι ΗΠΑ, έξω το ΝΑΤΟ» στην πύλη του Πολυτεχνείου (Καραγιάννης). Τα συνθήματα δεν έπρεπε να είναι ούτε νερόβραστα, ούτε και απογειωμένα, πχ «κάτω η θρησκεία/το κράτος» κοκ, με περιεχόμενο που δε θα συσπείρωνε κανέναν και... «δε θα ερχόταν ούτε η μάνα μας» (Τόκας).

Υπάρχει μια δύσκολη ισορροπία για να αναδειχθούν σωστά οι αιτίες της χούντας, που προέκυψε από εσωτερικούς παράγοντες και την κρίση του αστικού πολιτικού συστήματος*, αλλά είχε την ανοιχτή στήριξη των ΗΠΑ από την πρώτη μέρα -και δε θα μπορούσε να σταθεί δεύτερη, χωρίς τη δική τους συγκατάθεση. Είναι κρίσιμο να μην αθωώσεις κανέναν, βγάζοντάς τον έξω από το κάδρο των ευθυνών.

*Η κρίση αυτή συνίστατο στην ύπαρξη δύο διαφορετικών κέντρων εξουσίας, της εκτελεστικής (κυβέρνηση) και του παλατιού. Αυτή ήταν ένα είδος (βασικά καρικατούρα) «δυαδικής αστικής εξουσίας», που έκανε τον Καραμανλή να αναφωνήσει με απόγνωση: Ποιος κυβερνά επιτέλους αυτόν τον τόπο; (Μπρεζνιεφικό απολίθωμα)
Δικός μου και ο αδόκιμος νεολογισμός περί αστικής δυαδικής εξουσίας.

Και πώς μας φάνηκε τελικά, σύντροφοι;

Στο τέλος της προβολής έβλεπες αρκετά βουρκωμένα μάτια. Αλλά δεν υπήρχε εκμαίευση συναισθήματος ή κάποια εύκολη συγκίνηση. Ήταν εκείνη η συγκίνηση που προκύπτει από την κίνηση, τη γνώση, την πολιτική ουσία όσων είδαμε και ακούσαμε.

Το ντοκιμαντέρ είχε πρωτοποριακή χρήση animation (κινούμενων σχεδίων), που νομίζω πως είναι πολύ καλύτερη λύση από τις δραματοποιημένες σκηνές με επαγγελματίες και ερασιτέχνες ηθοποιούς. Είχε μεράκι, τεράστιο όγκο δουλειάς, πληθώρα στοιχείων και είναι βέβαιο -σχεδόν νομοτελειακό- πως θα το αγκαλιάσει το ευρύ κοινό.

Αλλά τι θα ήταν η ζωή αν δεν ήμασταν αντιδραστικά στοιχεία, για να επισημάνουμε αδυναμίες και "αρνητικά";

Ο τίτλος, παρμένος από το έργο του Ραβάνη-Ρεντή, είναι εμπνευσμένος αλλά ίσως κάπως παραπλανητικός. Το ντοκιμαντέρ καταπιάστηκε συνολικά με την επταετία της χούντας και τις συνέπειες ενός παγωμένου Απρίλη και όχι μόνο με τον ζεστό Νοέμβρη ή τα προλεγόμενά του. Η πρώτη ώρα αναφέρεται εκτενώς στις αιτίες του πραξικοπήματος, τις δυσκολίες της παρανομίας, τα βασανιστήρια και τα ξερονήσια, την ίδρυση της ΚΝΕ κτλ και μόλις στη δεύτερη ώρα μπαίνουμε στο «σωτήριο ’73», όπως το αποκάλεσε η Αλαβάνου.

Μια άλλη σφισσα είπε εύστοχα ότι ήταν ένα αχτίφ σε συσκευασία ντικιμαντέρ, που θέλησε να τα βάλει όλα: πώς φτάσαμε στη δικτατορία, ποιες ήταν οι δυσκολίες, πώς τις αντιμετωπίσαμε, τι στρατηγική είχαμε, τι έγινε μετά το Πολυτεχνείο -με τις συλλήψεις του Φλεβάρη του ’74.
Η δική μου αίσθηση είναι πως θα μπορούσαν να χωρέσουν ακόμα πιο πολλα πράγματα (περισσότερες μαρτυρίες, αρχειακό υλικό και ανάλυση) σε λιγότερο χρόνο -πχ με πιο σφιχτό μοντάζ. Κάλλιο λιγότερα και καλύτερα, που έγραφε κάπου και ο Βλαδίμηρος, αλλά έξω από τον χορό πολλά τραγούδια λες.

Σε κάθε περίπτωση, είναι μια παραγωγή που αξίζει και επιβάλλεται να δείτε. Αλλά τα καλύτερα ντοκιμαντέρ μας δεν τα έχουμε φτιάξει ακόμα. Όπως και τις εξεγέρσεις μας, άλλωστε.