Κρίση της αριστεράς και θεωρία

Την περασμένη κυριακή ήταν η πρώτη φετινή συνάντηση του ομίλου εδώ στη θεσσαλονίκη. Αν το πάμε σταχανοφικά φέτος μπορεί να βγάλουμε πάνω από δέκα συναντήσεις, πολλές εξ αυτών για τη σοβιετία, την κοινωνική της φύση κι άλλα συναφή θέματα. Δηλ κάτι σαν έτος σοσιαλισμού.

Η πρώτη εισήγηση ωστόσο κινήθηκε σε άλλα μήκη. Την έκανε ο σοβιετικός κυριούλης κι είχε ως θέμα της την κρίση της αριστεράς ως προς το κομμάτι της θεωρίας. Η παρουσίαση εδώ γίνεται βάσει δικών μου πρόχειρων σημειώσεων κι οι θέσεις του περικλή είναι δημιουργικά διαστρεβλωμένες με το δικό μου τρόπο πρόσληψης, κατανόησης κι απόδοσης όσων είπε.
Οπότε αν είναι να ξεσπαθώστε με κάτι που θα διαβάσετε, τα βέλη να πέσουν κατά δω μεριά.

Στην αρχή ο περικλής ανέφερε κάποιους γενικούς παράγοντες που επικαθορίζουν αυτή την κρίση. Η μεγάλη περίοδος ειρηνικής ανάπτυξης του καπιταλισμού με την εμφάνιση της βήτα διεθνούς (και μεταπολεμικά με τον κεϊνσιανισμό και την εργατική αριστοκρατία θα πρόσθετα εγώ). Η νεοφιλελεύθερη στροφή ως παγκόσμια στρατηγική του κεφαλαίου. Και η ήττα των σοβιετικών και του σοσιαλιστικού μπλοκ εν γένει.

Στη συνέχεια μας απαρίθμησε ένα δεκάλογο με τα ειδοποιά χαρακτηριστικά της κρίσης.

Πρώτο χαρακτηριστικό η παραίτηση απ’ το ιδεώδες και τον τελικό σκοπό του κομμουνισμού. Ο κομμουνισμός ως έννοια όταν δεν είναι ανύπαρκτη είναι αθέμιτη κι αρνητική.
Επιστροφή στην ουτοπία λοιπόν. Κι ο χολογουέι που έχει περιβληθεί από πολλούς με το φωτοστέφανο του ριζοσπάστη, μας λέει: οι λενινιστές γνώριζαν, εμείς όχι. Ο ανοιχτός μαρξισμός που διαφημίζει είναι τέτοιος μόνο χάριν της αβεβαιότητας. Βασικό του σύνθημα είναι ένα ρητό που δανείζεται απ’ τους ζαπατίστας και το οποίο δε συγκράτησα αυτολεξεί, αλλά το γενικό του νόημα είναι παρόμοιο με το δικό μας, ρωτώντας πας στην πόλη.

Ο ζίζεκ απορρίπτει τη δικτατορία του προλεταριάτου και μας λέει πως δεν ξέρουμε πού πάμε αλλά οφείλουμε να δράσουμε, κάνοντας μικρά βήματα προς την άβυσσο. Ο πρώτος άμεσος συνειρμός είναι με τους άνθρωποι της αβύσσου, του τζακ λόντον. Κάπως έτσι θα καταλήξουμε κι εμείς, αν δεν έχουμε επαναστατική θεωρία για το πού θέλουμε να πάμε.

Κι ένας δεύτερος με τον κλασικό του ρεφορμισμού μπερστάιν που ένα αιώνα μετά μας τον πλασάρουν ξανά για επίκαιρο. Μαζί με διάφορες παραλλαγές της κλασικής μπερσταϊνιάδας, ο τελικός σκοπός δεν είναι τίποτα, η κίνηση είναι το παν.

Δεύτερο χαρακτηριστικό. Ο τελικός σκοπός όταν υπάρχει μπορεί να είναι στην καλύτερη περίπτωση μια αφηρημένη ιδέα, ένα ιδεώδες κατάλληλο για κάθε εποχή, ξεκομμένο από τις συγκεκριμένες συνθήκες και την ανάλυσή τους. Εδώ αναφέρθηκε στον αλέν μπαντιού με το βαρύγδουπο λόγο και την ακαδημαϊκή του λεξιθηρία που μπαίνουν για να καλύψουν την απουσία περιεχομένου.

Ο κομμουνισμός για τον μπαντιού είναι μια διαδικασία αλήθειας, που πρέπει να παραμείνει μακριά από το ακάθαρτο κράτος. Μια ιδέα που κρατάει από τον πλάτωνα. Μια φαντασιακή απόδραση από το πραγματικό. Η έννοια του κομμουνισμού μένει στο επίπεδο του καθαρού ιδεαλισμού, χωρίς να απορρέει από την αντικειμενική πραγματικότητα.
Και ποιο είναι το πραγματικό της περιεχόμενό; Κανένα. Δε μας λέει τίποτα απολύτως, πέρα από το ότι ο σοσιαλισμός ήταν ένα καθεστώς ανελευθερίας.

Τρίτο χαρακτηριστικό. Η αναγωγή σε ιδέες που αντιγράφουν το αστικό ιδεώδες.
Εδώ ο σοβιετικός κυριούλης άσκησε κριτική σε ένα ντοκουμέντο του συν από το 2004 με τίτλο η αριστερά του 21ου αιώνα. Η κε του μπλοκ θεωρεί πως η πολεμική σε αυτό τον χώρο για θεωρητικά θέματα είναι σα να κλέβεις εκκλησία. Δε γινόταν να μη σταθούμε όμως στο κλασικό σύνθημα για σοσιαλισμό με δημοκρατία κι ελευθερία.

Η δημοκρατία είναι κράτος κι όποιος την προβάλει αφηρημένα ξεχνάει πως έχει ταξικό περιεχόμενο. Ενώ το τρίπτυχο ελευθερία-ισότητα-αδελφότητα είναι τα συνθήματα που είχε γραμμένα στη σημαία της η αστική γαλλική επανάσταση. Κι είναι η θεωρητική αφετηρία μιας κλασικής αναρχικής θεώρησης που λέει πως στο σοσιαλισμό είχαμε ισότητα χωρίς ελευθερία ενώ στον καπιταλισμό υπάρχει ελευθερία, όχι όμως κι ισότητα.

Τέσσερα. Ο καθημερινός αγώνας ως άρνηση κι αναβολή μιας στιγμής αποφασιστικής ρήξης.
Εδώ αναφέραμε τον άγγλο θεωρητικό ραλφ μίλιμπαντ -πατέρα κατά πάσα πιθανότητα των δύο αδελφών που ήταν υποψήφιοι για την ηγεσία των εργατικών- που θεωρεί τον αγώνα ως μια διαρκή πίεση για μικρές αλλαγές στην κοινωνία. Τις οποίες μπορούν ίσως να κάνουν πραγματικότητα τα δύο βλαστάρια του που έπεσαν ακριβώς κάτω απ’ τη μηλιά.

Κολλήσαμε ένα απόσπασμα απ’ το δρόμο προς την αναρχία του μαλατέστα που εξηγούσε ότι θα τον βαδίσουμε σιγά-σιγά, πορευόμενοι προς την αταξική κοινωνία.
Και συνεχίσαμε με το παράδειγμα του χολογουέι για την ταμπέλα των ζαπατίστας που γράφει, κακιά κυβέρνηση μείνε έξω. Η αγάπη, η φιλία κι η αλληλεγγύη μπορούν να φέρουν την κρίση του κεφαλαίου, γιατί το κρατάν μακριά από τις ανθρώπινες σχέσεις, δεν το αφήνουν να περάσει.
Κι έτσι μπορούμε να δούμε πώς το no pasarán εκφυλίζεται και πέφτει στο επίπεδο του δεν περνάς κυρά μαρία. Δεν περ-νάς, περ-νάς.

Πέμπτον. Αδυναμία θεώρησης της κοινωνίας ως ολότητα κι έμφαση στις μειονότητες και τις ομάδες του περιθωρίου.
Στο πώς να αρχίσουμε από την αρχή ο ζίζεκ διακρίνει τέσσερις βασικές αντιφάσεις που διατρέχουν τη σημερινή κοινωνία (οικολογία, πνευματικά δικαιώματα, ηθική και νέες τεχνολογίες, καινούριες διακρίσεις που υψώνουν τείχη τύπου απαρτχάιντ). Από τις οποίες μόνο η τελευταία θεωρεί πως δικαιολογεί τον κομμουνισμό κι οδηγεί στη βασική αντίθεση της εποχής: ενσωματωμένοι-αποκλεισμένοι.

Έκτο χαρακτηριστικό είναι η παραίτηση από την ταξική θεώρηση που ήταν συνυφασμένο με όλα τα προηγούμενα και δε θεώρησα σκόπιμο να κρατήσω σημειώσεις.
Το έβδομο είναι παρεμφερές κι είναι η συγκρότηση αρνητικών προταγμάτων που βασίζονται σ’ ένα αντί (αντικαπιταλιστικό, αντιμονοπωλιακό, αντινεοφιλελεύθερο) κι η αδυναμία ανάδειξης θετικού σκοπού.
Η αλήθεια είναι ότι ένα μέτωπο από κάποιο αντί- κι έναν κοινό εχθρό πρέπει να ξεκινήσει. Το πρόβλημα είναι αλλού. Να μιλάς πχ όχι για μέτωπο, αλλά για αντικαπιταλιστική επανάσταση. Και να αφήνεις τους άλλους να ψάχνουν τι μπορεί να σημαίνει αυτό που είπες ή που έβαλες στις θέσεις σου.

Όγδοο χαρακτηριστικό. Η αποστασιοποίηση από τις παραδόσεις και τις επιτεύξεις του παρελθόντος. Η περιφρόνηση προς ό,τι ηττήθηκε. Ο πραγματισμός που αρνείται να δει πέρα από την ήττα, τη θετική πείρα και καταλήγει σε στείρο αντισοβιετισμό κι αντιλενινισμό. Και σε τελευταία ανάλυση αντικομμουνισμό, λέω εγώ. Κι αυτό πιάνει πάρα πολλούς ντούρους κομμουνιστές του καιρού μας.

Το ένατο είναι η άλλη όψη του νομίσματος. Η αναπόληση του παρελθόντος και η αντίληψη ότι το μέλλον θα είναι μια απλή επανάληψή του. Αυτό είναι μπηχτή που πιάνει κι εμάς αλλά εγώ πιστεύω πως πιο πολύ το είπε για τους μαοϊκούς και τα μουλάρια. Στην τελική κι αυτός δικός μας είναι κατά βάθος. Σοβιετικό απολίθωμα σε συσκευασία κυριούλη.

Δέκατο και τελευταίο ειδοποιό χαρακτηριστικό η αντίληψη του σοσιαλισμού/κομμουνισμού ως εθνική προοπτική με βάση –κυρίως- τις εθνικές ιδιαιτερότητες.

Στον επίλογο μας μίλησε για τη σημασία της επαναστατικής θεωρίας. Χωρίς αυτήν, έλεγε ο λένιν, δεν υπάρχει επαναστατικό κίνημα.
Χωρίς αυτήν, είπε ο περικλής, η αριστερά γίνεται ουραγός των γεγονότων, χωρίς δυνατότητα πρόβλεψης και παρέμβασης σε αυτά. Έρμαιο της λογικής της δοκιμής-λάθους και της δυναμικής εξέλιξης των γεγονότων που φαντάζει χαώδης γιατί δεν έχουμε θεωρητικά εργαλεία να την ερμηνεύσουμε.

Η επαναστατική θεωρία προχωρά στο πεδίο της πρόγνωσης, πέρα από μια απλή εξήγηση και κατανόηση των φαινομένων. Ανιχνεύει τη νομοτέλεια, τις δυνατότητες και τις προοπτικές. Κι είναι ζήτημα κατεξοχήν πρακτικό. Δεν καθοδηγεί οποιαδήποτε πράξη, (πχ μια μονότονη, αναπαραγωγική εργασία) αλλά τη μετασχηματιστική, δηλ αυτή που αλλάζει τον κόσμο.
Γι’ αυτό και τίθεται εκ των πραγμάτων στο πλευρό της μισθωτής εργασίας που παλεύει να αλλάξει τον κόσμο. Δεν είναι απλώς μια ακαδημαϊκή ενασχόληση.

Έκανε μια σύντομη νύξη για το απ’ έξω και τη δυνατότητα του χειρώνακτα να ασχολείται με τέτοια ζητήματα και να παράγει θεωρία, τη στιγμή που εκτελεί καθημερινά βαριά, μονότονη εργασία κι διαθέτει ελάχιστο ελεύθερο χρόνο. Το απ’ έξω όμως θα το δούμε πιο αναλυτικά σε επόμενο κείμενο.

Κι έκλεισε με τα κρίσιμα πεδία όπου μπορεί να αναπτυχθεί μελλοντικά περαιτέρω.
Από εδώ έχω προλάβει να σημειώσω το κομμάτι της κοινωνικής θεωρίας, που ασχολείται με το ερώτημα τι άλλο μπορεί να υπάρξει εναλλακτικά στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία.

Κι αυτό περιλαμβάνει διάφορα φουτουριστικά που λέει κατά καιρούς ο περικλής σαν ιούλιος βερν της επαναστατικής θεωρίας. Παραθέτω ποτ πουρί από διάφορες σκόρπιες σημειώσεις.
Αυτενέργεια στη βάση της αυτοματοποίησης της παραγωγής. Βιομηχανικές εφαρμογές της βιολογίας και της γενετικής. Βιοτεχνολογίες και νανοτεχνολογίες. Με άλλα λόγια ρύθμιση της βιόσφαιρας. Εξάλειψη των βασικών απειλών κατά της ζωής. Το περιβάλλον δε θα νοείται ως κάτι έξω από τον άνθρωπο που πρέπει να διατηρηθεί, αλλά ως κομμάτι της δραστηριότητάς του. Υπέρβαση της πετρελαϊκής οικονομίας μέχρι τη δεκαετία του 30-40. Και εναλλακτικές πηγές ενέργειας που θα προσεγγίζουν το ανεξάντλητο.

Κάποτε στις αναιρέσεις τους είχε μιλήσει για την ανάγκη του ανθρώπινου είδους να μεταβεί σε άλλους πλανήτες για να συνεχίσει τη ζωή του, μιας και η γη έχει συγκεκριμένα, περατά όρια. Και αυτοί τον κοιτούσαν με δυσπιστία κι ανοιχτά στόματα σα να ‘χαν απέναντί τους τον ποσάδα.
Ωραίες στιγμές..

Συνολικό ηθικό δίδαγμα δεν υπάρχει σε τέτοιες συναντήσεις. Κάποιες δικές μου προεκτάσεις θα τις θέσω σε επόμενα κείμενα. Αυτό εδώ το έβαλα εισαγωγικά ως συνδετικό κρίκο για να μη μοιάζουν τα επόμενα ξεκάρφωτα.

Αν υπάρχει όμως κάτι που μπορούμε να κρατήσουμε είναι η προσέλευση του κόσμου που έφτασε σε διψήφιο νούμερο (υπέρβαση για τα δικά μας δεδομένα) με το ένα τρίτο να είναι γυναίκες (αυτό κι αν είναι υπέρβαση). Αναλογία που μέχρι πρότινος δεν πιάναμε ούτε με ποσόστωση και την οποία οφείλουμε σχεδόν αποκλειστικά στον κοντόχοντρο.