Η μπάμπουσκα (αν και μάλλον το πιο σωστό είναι ματριόσκα, δηλ μανούλα κι όχι γιαγιάκα), είναι ένα παιχνίδι που είχε σημαδέψει την παιδική ηλικία πολλών σφων (και όχι μόνο), που είχαν μανία να ανοιγοκλείνουν κουτάκια κι ό,τι άλλο έπεφτε στα χέρια τους -από τηλεχειριστήρια μέχρι έντομα- για να ανακαλύψουν τι έχει μέσα.
Ο Φυντανίδης (που για κάποιο λόγο τον είχα στο μυαλό μου κάπως σαν το Φρέντυ Γερμανό του ΠαΣοΚ, να λέει ιστορίες από την κρύπτη της 3ης Σεπτέμβρη) είχε γράψει ένα βιβλίο με τις αναμνήσεις του από τα ταξίδια του στη Σοβιετία. Και η εικόνα που μου είχε μείνει είναι αυτή που περιγράφει μια ιδιότυπη μπάμπουσκα με τους ηγέτες της ΕΣΣΔ, που ξεκινούσε από το Βλαδίμηρο και κατέληγε στον Γκορμπατσόφ και τον Γέλτσιν (ή μήπως αντίστροφα;).
Που αν το πάρεις τοις μετρητοίς, μπορείς να βγάλεις ό,τι θεωρητικό συμπέρασμα θέλεις. Από το ότι η φυσική, "νομοτελειακή" κατάληξη της επανάστασης ήταν ο Γκόρμπι κι η αποτυχία, μέχρι το ότι η Περεστρόικα βρισκόταν στην καρδιά του Λένιν, δηλ της εξωτερικής κούκλας, και σηματοδοτούσε μια επιστροφή στο γνήσιο λενινισμό, όπως υποστήριζαν τα γκεσέμια της παλινόρθωσης.
Η σύνδεση αυτή υπάρχει πάντως είτε με την εμφανισιακή αλληλουχία, εν είδει παιχνιδιού, φαλακρών και μη (φαλακρών) ηγετών στην αλυσίδα της διαδοχής (από το Βλαδίμηρο στο Στάλιν, από τον καραφλό πράκτορα 000 της αστικής τάξης Νικήτα, στο Μπρέζνιεφ, κοκ), ενώ κάποιοι συμπεριλαμβάνουν μετά τον Γκορμπατσόφ και τους ηγέτες της Ρωσίας (ο Γέλτσιν είχε μαλλιά, ο Πούτιν λιγότερα, ο Μεντβέντεφ όμως ναι και κάπου εκεί, στο βάθος, έρχεται και ο Ζιουγκάνοφ για τη σοσιαλιστική παλινόρθωση, ινα πληρωθούν οι χρησμοί του Παΐσιου: καραφλός την έχτισε, καραφλός την έχασε, καραφλός θε να την πάρει πίσω. Και μετά θα τον διαδεχτεί ο Τιούλκιν, που έχει αρκετά μαλλιά ακόμα). Είτε με πολιτικούς όρους.
Κάποιοι θεωρούν πχ πως ο λενινισμός ήταν μια πιθανή (αλλά όχι και η μοναδική ή αυτή που έπρεπε να επικρατήσει) ανάγνωση-εκδοχή του μαρξισμού, και περιείχε εν σπέρματι, αλλά όχι ως μοναδική πιθανή, νομοτελειακή κατάληξη το Σταλινισμό (ό,τι κι αν σημαίνει αυτός ο -ισμός).
Άλλοι πάλι έτειναν να βλέπουν τον Μπρέζνιεφ ως (κατά Ραφαηλίδη) Στάλιν χωρίς μουστάκια, που έβαλε τέλος στη χρουτσοφική περίοδο (τότε που οι πάγοι έλιωναν και ο δρόμος χαράχτηκε για την επικράτηση της αντεπανάστασης).
Το πόσο αντιφατικός είναι αυτός ο ισχυρισμός και τα όριά του, μπορεί να φανεί πχ από μια μελέτη του Σάρλη, μετέπειτα υπεύθυνου της ιδεολογικής επιτροπής της κετουκε, για την πολιτική του κόμματος ενάντια στο μοναρχοφασισμό, στα τριαντάχρονα από το 7ο συνέδριο της Κοιμιντέρν, που υιοθετεί το αντιζαχαριαδικό (και κατά συνέπεια αντισταλινικό) πολιτικό στίγμα της εποχής του, αλλά εξυμνεί τη σταλινική τακτική-πολιτική των Λαϊκών Μετώπων, ως την ενδεδειγμένη και για τη μεταπολεμική συγκυρία.
Είναι προφανές πάντως ότι κάπου στη διαδρομή, το προτσές της οικοδόμησης ξεστράτισε, κι υπήρχε ένας αδύναμος κρίκος (της σοσιαλιστικής αλυσίδας) που διαστρέβλωσε ή διέκοψε αυτήν την πορεία. Όπως σε ένα παιδικό παιχνίδι, (που εμείς στη βόρεια Ελλάδα ή τέλος πάντων στη γειτονιά μου, λέμε) το σπασμένο τηλέφωνο, όπου ένα μήνυμα ή μια οποιαδήποτε πρόταση πήγαινε ψιθυριστά από αυτί σε αυτί, αλλά οι αβαρίες κατά τη μεταφορά το αλλοίωναν κι ο τελευταίος επαναλάμβανε αυτό που (νόμιζε ότι) είχε ακούσει κι έλεγε κάτι πολύ διαφορετικό από την αρχική φράση. Κι έτσι μετά ψάχναμε να βρούμε πού έγινε η ζημιά και ποιος παίκτης έχανε.
Μόνο που η πραγματική ζωή είναι πολύ πιο σύνθετη (και λιγότερο διασκεδαστική) από ένα απλό παιδικό παιχνίδι. Εδώ δεν ψάχνουμε κάποιον ένοχο, έναν προδότη που συνωμότησε εναντίον μας κι άνοιξε την κερκόπορτα, καταστρώνοντας ένα σατανικό σχέδιο που μας ξεγέλασε. Αλλά τα αίτια που του επέτρεψαν να δράσει με αυτόν τον τρόπο, τις παραμέτρους και τα λάθη που τον ευνόησαν, τα κοινωνικά στρώματα που εξέφραζε και τον ανέδειξαν.
(Εξάλλου, ο ρόλος της προσωπικότητας στην ιστορία έχει συγκεκριμένο φάσμα και αντικειμενικούς περιορισμούς. Αν και το ζήτημα είναι ακόμα πιο σύνθετο από όσο φαίνεται από τον κλασικό ορισμό του Πλεχάνοφ. Γιατί εφόσον υποθέσουμε ότι ακόμα κι αν ο Ναπολέων εξέλιπε από την εξέλιξη των πραγμάτων, οι ιστορικές τάσεις που τον ανέδειξαν, θα έβρισκαν τον αντικαταστάτη του, είναι ζήτημα κατά πόσο θα μπορούσε να αναπληρωθεί πχ ο αναντικατάστατος ρόλος του Λένιν στην Οχτωβριανή επανάσταση ή γιατί (όπως αναρωτιόταν σε ένα άρθρο του, ο Κουρτ Γκοσβάιλερ) οι συνθήκες της δεκαετίας του 80' δεν αναζητούσαν και δεν επέλεξαν έναν Λένιν αντί για τον Γκορμπατσόφ).
Και δεν υπάρχει μία λυδία λίθος, που αν την αφαιρέσουμε, καταρρέει (ή τέλος πάντων ανατρέπεται) ολόκληρο το σοβιετικό οικοδόμημα, αλλά ένα σύνολο αιτιών που αλληλεπιδρούν και καθορίζουν το τελικό αποτέλεσμα ή τα όρια μεταξύ των οποίων μπορούν να κινηθούν τα ιστορικά υποκείμενα (άλλο αν κάποια στοιχεία έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα ή αν εμείς αναζητούμε τη βασική αντίθεση γύρω από την οποία κυμαίνεται αυτό το φάσμα).
Και επιπλέον: δεν ψάχνουμε απλά για λάθη, με βάση τα κριτήρια και τις συνθήκες της εποχής μας, αλλά να καταλάβουμε σε ποιο ιστορικό πλαίσιο κλήθηκαν να δράσουν οι σοβιετικοί και σε ποια προβλήματα κλήθηκαν να απαντήσουν. Ποιες συνταγές που ήταν κατάλληλες για μια συγκεκριμένη περίοδο, έχασαν σταδιακά την αξία τους και έπαψαν να δίνουν λύσεις, για να μετατραπούν σε τροχοπέδη, κοκ.
Κι αυτό είναι το βασικό πλεονέκτημα έναντι άλλων απλοιϊκών προσεγγίσεων που αναζητούν τον Ιούδα της προδομένης επανάστασης για να τον κρεμάσουν και βασικά για να τα έχουν καλά με την επαναστατική τους συνείδηση και να απαλλαγούν από τα ερωτήματα που εγείρονται και την πολιορκούν. Ο μπάτλερ το έκανε...
Όσο για την μπάμπουσκα, ματριόσκα-πατρίδα ή όπως αλλιώς λέγεται, είναι κάπως σαν το κουτί της Πανδώρας (όχι του Βαξεβάνη). Κι αφού την ανοίξαμε ως το τέλος, σαν παιδικό παιχνίδι, απελευθερώσαμε τους ανέμους της αντεπανάστασης από τους ασκούς του Αιόλου, αλλά έμεινε στο βάθος καλά κρυμμένη η ελπίδα. Που δεν έρχεται με Βαξεβάνηδες, ροζ ψηφαλάκια κι εύκολες κυβερνητικές λύσεις από τα πάνω. Αλλά με την πάλη των λαών, όπως έγραφε κι ένα ιστορικό πρωτοσέλιδο...
Ο Φυντανίδης (που για κάποιο λόγο τον είχα στο μυαλό μου κάπως σαν το Φρέντυ Γερμανό του ΠαΣοΚ, να λέει ιστορίες από την κρύπτη της 3ης Σεπτέμβρη) είχε γράψει ένα βιβλίο με τις αναμνήσεις του από τα ταξίδια του στη Σοβιετία. Και η εικόνα που μου είχε μείνει είναι αυτή που περιγράφει μια ιδιότυπη μπάμπουσκα με τους ηγέτες της ΕΣΣΔ, που ξεκινούσε από το Βλαδίμηρο και κατέληγε στον Γκορμπατσόφ και τον Γέλτσιν (ή μήπως αντίστροφα;).
Που αν το πάρεις τοις μετρητοίς, μπορείς να βγάλεις ό,τι θεωρητικό συμπέρασμα θέλεις. Από το ότι η φυσική, "νομοτελειακή" κατάληξη της επανάστασης ήταν ο Γκόρμπι κι η αποτυχία, μέχρι το ότι η Περεστρόικα βρισκόταν στην καρδιά του Λένιν, δηλ της εξωτερικής κούκλας, και σηματοδοτούσε μια επιστροφή στο γνήσιο λενινισμό, όπως υποστήριζαν τα γκεσέμια της παλινόρθωσης.
Η σύνδεση αυτή υπάρχει πάντως είτε με την εμφανισιακή αλληλουχία, εν είδει παιχνιδιού, φαλακρών και μη (φαλακρών) ηγετών στην αλυσίδα της διαδοχής (από το Βλαδίμηρο στο Στάλιν, από τον καραφλό πράκτορα 000 της αστικής τάξης Νικήτα, στο Μπρέζνιεφ, κοκ), ενώ κάποιοι συμπεριλαμβάνουν μετά τον Γκορμπατσόφ και τους ηγέτες της Ρωσίας (ο Γέλτσιν είχε μαλλιά, ο Πούτιν λιγότερα, ο Μεντβέντεφ όμως ναι και κάπου εκεί, στο βάθος, έρχεται και ο Ζιουγκάνοφ για τη σοσιαλιστική παλινόρθωση, ινα πληρωθούν οι χρησμοί του Παΐσιου: καραφλός την έχτισε, καραφλός την έχασε, καραφλός θε να την πάρει πίσω. Και μετά θα τον διαδεχτεί ο Τιούλκιν, που έχει αρκετά μαλλιά ακόμα). Είτε με πολιτικούς όρους.
Κάποιοι θεωρούν πχ πως ο λενινισμός ήταν μια πιθανή (αλλά όχι και η μοναδική ή αυτή που έπρεπε να επικρατήσει) ανάγνωση-εκδοχή του μαρξισμού, και περιείχε εν σπέρματι, αλλά όχι ως μοναδική πιθανή, νομοτελειακή κατάληξη το Σταλινισμό (ό,τι κι αν σημαίνει αυτός ο -ισμός).
Άλλοι πάλι έτειναν να βλέπουν τον Μπρέζνιεφ ως (κατά Ραφαηλίδη) Στάλιν χωρίς μουστάκια, που έβαλε τέλος στη χρουτσοφική περίοδο (τότε που οι πάγοι έλιωναν και ο δρόμος χαράχτηκε για την επικράτηση της αντεπανάστασης).
Το πόσο αντιφατικός είναι αυτός ο ισχυρισμός και τα όριά του, μπορεί να φανεί πχ από μια μελέτη του Σάρλη, μετέπειτα υπεύθυνου της ιδεολογικής επιτροπής της κετουκε, για την πολιτική του κόμματος ενάντια στο μοναρχοφασισμό, στα τριαντάχρονα από το 7ο συνέδριο της Κοιμιντέρν, που υιοθετεί το αντιζαχαριαδικό (και κατά συνέπεια αντισταλινικό) πολιτικό στίγμα της εποχής του, αλλά εξυμνεί τη σταλινική τακτική-πολιτική των Λαϊκών Μετώπων, ως την ενδεδειγμένη και για τη μεταπολεμική συγκυρία.
Είναι προφανές πάντως ότι κάπου στη διαδρομή, το προτσές της οικοδόμησης ξεστράτισε, κι υπήρχε ένας αδύναμος κρίκος (της σοσιαλιστικής αλυσίδας) που διαστρέβλωσε ή διέκοψε αυτήν την πορεία. Όπως σε ένα παιδικό παιχνίδι, (που εμείς στη βόρεια Ελλάδα ή τέλος πάντων στη γειτονιά μου, λέμε) το σπασμένο τηλέφωνο, όπου ένα μήνυμα ή μια οποιαδήποτε πρόταση πήγαινε ψιθυριστά από αυτί σε αυτί, αλλά οι αβαρίες κατά τη μεταφορά το αλλοίωναν κι ο τελευταίος επαναλάμβανε αυτό που (νόμιζε ότι) είχε ακούσει κι έλεγε κάτι πολύ διαφορετικό από την αρχική φράση. Κι έτσι μετά ψάχναμε να βρούμε πού έγινε η ζημιά και ποιος παίκτης έχανε.
Μόνο που η πραγματική ζωή είναι πολύ πιο σύνθετη (και λιγότερο διασκεδαστική) από ένα απλό παιδικό παιχνίδι. Εδώ δεν ψάχνουμε κάποιον ένοχο, έναν προδότη που συνωμότησε εναντίον μας κι άνοιξε την κερκόπορτα, καταστρώνοντας ένα σατανικό σχέδιο που μας ξεγέλασε. Αλλά τα αίτια που του επέτρεψαν να δράσει με αυτόν τον τρόπο, τις παραμέτρους και τα λάθη που τον ευνόησαν, τα κοινωνικά στρώματα που εξέφραζε και τον ανέδειξαν.
(Εξάλλου, ο ρόλος της προσωπικότητας στην ιστορία έχει συγκεκριμένο φάσμα και αντικειμενικούς περιορισμούς. Αν και το ζήτημα είναι ακόμα πιο σύνθετο από όσο φαίνεται από τον κλασικό ορισμό του Πλεχάνοφ. Γιατί εφόσον υποθέσουμε ότι ακόμα κι αν ο Ναπολέων εξέλιπε από την εξέλιξη των πραγμάτων, οι ιστορικές τάσεις που τον ανέδειξαν, θα έβρισκαν τον αντικαταστάτη του, είναι ζήτημα κατά πόσο θα μπορούσε να αναπληρωθεί πχ ο αναντικατάστατος ρόλος του Λένιν στην Οχτωβριανή επανάσταση ή γιατί (όπως αναρωτιόταν σε ένα άρθρο του, ο Κουρτ Γκοσβάιλερ) οι συνθήκες της δεκαετίας του 80' δεν αναζητούσαν και δεν επέλεξαν έναν Λένιν αντί για τον Γκορμπατσόφ).
Και δεν υπάρχει μία λυδία λίθος, που αν την αφαιρέσουμε, καταρρέει (ή τέλος πάντων ανατρέπεται) ολόκληρο το σοβιετικό οικοδόμημα, αλλά ένα σύνολο αιτιών που αλληλεπιδρούν και καθορίζουν το τελικό αποτέλεσμα ή τα όρια μεταξύ των οποίων μπορούν να κινηθούν τα ιστορικά υποκείμενα (άλλο αν κάποια στοιχεία έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα ή αν εμείς αναζητούμε τη βασική αντίθεση γύρω από την οποία κυμαίνεται αυτό το φάσμα).
Και επιπλέον: δεν ψάχνουμε απλά για λάθη, με βάση τα κριτήρια και τις συνθήκες της εποχής μας, αλλά να καταλάβουμε σε ποιο ιστορικό πλαίσιο κλήθηκαν να δράσουν οι σοβιετικοί και σε ποια προβλήματα κλήθηκαν να απαντήσουν. Ποιες συνταγές που ήταν κατάλληλες για μια συγκεκριμένη περίοδο, έχασαν σταδιακά την αξία τους και έπαψαν να δίνουν λύσεις, για να μετατραπούν σε τροχοπέδη, κοκ.
Κι αυτό είναι το βασικό πλεονέκτημα έναντι άλλων απλοιϊκών προσεγγίσεων που αναζητούν τον Ιούδα της προδομένης επανάστασης για να τον κρεμάσουν και βασικά για να τα έχουν καλά με την επαναστατική τους συνείδηση και να απαλλαγούν από τα ερωτήματα που εγείρονται και την πολιορκούν. Ο μπάτλερ το έκανε...
Όσο για την μπάμπουσκα, ματριόσκα-πατρίδα ή όπως αλλιώς λέγεται, είναι κάπως σαν το κουτί της Πανδώρας (όχι του Βαξεβάνη). Κι αφού την ανοίξαμε ως το τέλος, σαν παιδικό παιχνίδι, απελευθερώσαμε τους ανέμους της αντεπανάστασης από τους ασκούς του Αιόλου, αλλά έμεινε στο βάθος καλά κρυμμένη η ελπίδα. Που δεν έρχεται με Βαξεβάνηδες, ροζ ψηφαλάκια κι εύκολες κυβερνητικές λύσεις από τα πάνω. Αλλά με την πάλη των λαών, όπως έγραφε κι ένα ιστορικό πρωτοσέλιδο...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου