Η Πολωνία και εμείς

Τις προάλλες ένας σφος μου ζήτησε να του δώσω, αν γνωρίζω, μια λίστα σχετικά με την Πολωνία, από την εποχή του Πιλσούδσκι ως τις ανατροπές του 89' και κατά προτίμηση (όχι απαραίτητα) από τη δική μας σκοπιά, αφού την άλλη (που είναι βασικά μία μες στην πολλαπλότητά της) μπορείς να τη βρεις παντού, εύκολα. Κι επειδή η συλλογική δουλειά φέρνει σχεδόν πάντα καλύτερα αποτελέσματα από έναν κόκορα που λαλεί να ξημερώσει, προέκυψε αυτή η ανάρτηση. Η κε του μπλοκ σημειώνει ενδεικτικά μια πρόχειρη λίστα από την ελληνική βιβλιογραφία (αυτήν ξέρω, αυτήν εμπιστεύομαι που λέει το σλόγκαν) κι οι σφοι αναγνώστες μπορούν να τη συμπληρώσουν με ό,τι παραπάνω γνωρίζουν.

Αφορμή για τη σημερινή ανάρτηση, θα μπορούσε να είναι κι αυτή η είδηση για την πολωνική κυβέρνηση που δεν περιορίζεται στην απαγόρευση των κομμουνιστικών συμβόλων, αλλά σκοπεύει να ποινικοποιήσει ακόμα και την ιστορική μνήμη.

Έχουμε και λέμε λοιπόν, καταρχάς για το στρατιωτικό νόμο του 81'.
Η επίσημη θέση του κόμματος εκφράστηκε τότε από τον εκκολαπτόμενο θεωρητικό και ιδεολογικό στέλεχος της ΚΕ, Νίκο Κοτζιά. Δεν έχω πρόχειρο το βιβλιαράκι, για να παραθέσω κάνα μαργαριτάρι-απόσπασμα, αλλά είναι σίγουρο πως ο ίδιος θα αποκήρυσσε τα γραφόμενά του και τα συμπεράσματα στα οποία κατέληγε τότε, ενώ κι εμείς τα διαβάζουμε κριτικά και μάλλον δε θα τα προσυπογράφαμε πλήρως, καθώς έχουμε διαφορετική θεωρητική οπτική σε κάποια ζητήματα σοσιαλισμού και πτυχές της πείρας της οικοδόμησης.

Αξίζει να σημειωθεί τότε πως κατά τα Πολωνικά, ο κομματικός μηχανισμός δέχτηκε ένα σημαντικό πλήγμα, καθώς σύμφωνα με τα απομνημονεύματά του, στο "προχωρώντας και αναθεωρώντας" (ίσως ο μοναδικός που φέρει με τόση περηφάνια τον τίτλο του αναθεωρητή -μαζί με το Ραφαηλίδη, αλλά από τελείως διαφορετική σκοπιά), ο Νίκος Μπίστης αποχώρησε από το κόμμα, αμέσως μετά από τα γεγονότα στην Πολωνία, που δε θα μπορούσε να σταθεί και να τα δικαιολογήσει στο Δικηγορικό Σύλλογο. Να πώς κατέληξε στα 31 προς 32 του στο εσωτερικού, αρχίζοντας τη μεγάλη καριέρα του πολιτικού γυρολόγου.
Ο Κοτζιάς θα ακολουθούσε μια επταετία (και μια Αλλαγή) αργότερα, αλλά δε θα έφτανε ούτε τις μισές ομάδες, μέχρι να πάρει κάποιον (υπουργικό) τίτλο.

Ο Μπιτσάκης που έκανε παρόμοια διαδρομή, σε διαφορετικούς χρόνους βέβαια, από το ΚΚΕ στο Ναρ και από εκεί στην αγκαλιά του (νέου) ΠαΣοΚ και τις αυταπάτες της ΠΦΑ, έγραψε το 91' το βιβλίο "ένα φάντασμα πλανάται", που έμοιαζε περισσότερο με αλμανάκ-χρονικό και συλλογή άρθρων ή ως μια εσπευσμένη (και μάλλον εμπορική) αγωνία να τοποθετηθεί στα γεγονότα όσο αυτά εξελίσσονταν (έχοντας σαφώς κριθεί), με συνέπεια να αναπαραγάγει αρκετά αστικά κλισέ του συρμού, παρά να προχωρήσει σε μια θεωρητική ερμηνεία της πραγματικότητας.

Ένα από τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένο στις εξελίξεις στην Πολωνία και τις υπόλοιπες ΛΔ/ΣΔ, που έχει τουλάχιστον χρήσιμα ιστορικά στοιχεία κι ενδιαφέρουσες παραθέσεις από τον Τύπο. Το εντυπωσιακό είναι πως είκοσι χρόνια μετά, προχώρησε στην επανέκδοση του βιβλίου, χωρίς να νιώσει την ανάγκη να προσθέσει ή να αλλάξει τίποτα (παρά μόνο να αφαιρέσει το κεφάλαιο της κριτικής στο ΚΚΕ, που σήμερα θα εξέθετε μάλλον τον ίδιο). Θα μου πεις βέβαια, τι πιο εντυπωσιακό από τη δική του οβιδιακή μεταμόρφωση και μετακίνηση προς το Σύριζα -αν και μετά το δημοψήφισμα αγνοούνται τα ίχνη του. Ή μήπως όχι...;

Πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία δίνει και το βιβλίο "η νίκη" του Πίτερ Σβαρτς που εντάσσει την Πολωνία και την αδρή χρηματοδότηση της Αλληλεγγύης από τη Δύση, στα πλαίσια της συνολικής στρατηγικής των ΗΠΑ, κατά τη δεκαετία με τις βάτες, να πετύχουν καίρια, αποφασιστικά ρήγματα στο σοσιαλιστικό συνασπισμό.

Υπάρχει επίσης το "κουβεντιάζοντας στην Πολωνία" (ένα χρόνο μετά από το "κουβεντιάζοντας στο Κρεμλίνο) του Γιάννη Καψή, διευθυντή των Νέων τότε και πατέρα των δύο γνωστών, σύγχρονων Καψήδων. Μόνο που κάθε εποχή έχει το ΠαΣοΚ και τον Καψή που της αξίζει κι εκείνη την εποχή το φρεσκοεκλεγμένο ΠαΣοΚ έπαιζε περίτεχνα το φιλοσοβιετικό χαρτί κι ήταν η μόνη δυτική χώρα, αν δεν κάνω λάθος, που δεν είχε καταδικάσει την επιβολή στρατιωτικού νόμου και την κυβέρνηση του Γιαρουζέλσκι.

Αν ο Καψής κουβεντιάζει με τα υψηλόβαθμα στελέχη της κάθε πλευράς (εκτός από τους βασικούς πρωταγωνιστές, δηλ το Γιαρουζέλσκι και το Βαλέσα) το βιβλίο του Γ. Γάτου (Πολωνία από την αρχή) θυμάμαι να εστιάζει στην καθημερινότητα του πολωνικού λαού, που δε φαίνεται να επηρεάστηκε δραματικά από τον (κάπως ιδιότυπο και διαφορετικό από τα δικά μας δεδομένα) στρατιωτικό νόμο.

Στη σχετική βιβλιογραφία, μπορούμε να συμπεριλάβουμε και το κεφάλαιο για το Κατίν, από την μπροσούρα του Β. Σαμαρά -που δημοσιεύτηκε εδώ πριν από λίγες μέρες- καθώς και την πλούσια, σχετική αρθρογραφία (σε κομματικά έντυπα κι όχι μόνο).

Υπάρχει επίσης μια συλλογή λόγων κι ομιλιών του Γιαρουζέλσκι, που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Ειρήνη και σίγουρα δεν είναι το πιο συναρπαστικό ανάγνωσμα που υπάρχει, αλλά μπορεί να βρει κανείς πολλά κι ενδιαφέροντα πίσω από τις γραμμές και τις επίσημες διατυπώσεις. Υπόψη πως το συγκεκριμένο εκδοτικό είχε κι άλλες αντίστοιχες εκδόσεις, πχ για το Χόνεκερ, τον Ζίβκοφ, κτλ, και μάλιστα μία από αυτές (νομίζω του Χόνεκερ) είχε και πρόλογο από τον Ανδρέα -που ήξερε, όπως είπαμε, να παίζει πολύ καλά το φιλοσοβιετικό χαρτί.

Στα ελληνικά κυκλοφορεί και μια αυτοβιογραφία του Βαλέσα με τον τίτλο "ένας δρόμος ελπίδας" (η ελπίδα έρχεται, λέμε) που κυκλοφόρησε πριν από τις ανατροπές του 89', αλλά δεν έχει ενδιαφέρον και ζουμερά στοιχεία. Καθώς και (τουλάχιστον) μία συλλογή κειμένων, άρθρων και συνεντεύξεών του, όπως αυτή στην οποία παρουσιάζεται ένθερμος υπερασπιστής του σοσιαλισμού και της ανανέωσής του (σε ένα σχεδόν καλτ διαμαντάκι).

Στην ευρύτερη κατηγορία Πολωνία (χωρίς άμεση σχέση με το θέμα μας) θα έβαζα και το βιβλίο του θρυλικού σαγόνια Γιάτσεκ Γκμοχ, του μοναδικού προπονητή που οδήγησε στον τίτλο επαρχιακή ομάδα, "έξι χρόνια στο Ελλάντα", που σατιρίζει τη δική του αδυναμία να μάθε καλά ελληνικά, όσα χρόνια κι αν παρέμεινε στο Ελλάντα. Και το οποίο το είχα σταμπάρει κάποτε στο παλαιοπωλείο στη Βικτώρια, αλλά τσιγκουνεύτηκα τότε τα δύο ευρώ (λες να μην αξίζει, κτλ) και την επόμενη μέρα το είχε πάρει κάποιος άλλος.

Αυτή είναι μια πρώτη ενδεικτική λίστα, όπως είπαμε, που μπορεί να εμπλουτιστεί με τη δική σας συμβολή και τις προτάσεις σας, που μπορούν να συμπληρώσουν και το δικό μου κενό στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Κάθε βοήθεια ευπρόσδεκτη.

Στο δρόμο της αλλαγής

Απ’ την κατηγορία των νεκρολογιών του χρόνου που έφυγε, η κε του μπλοκ προτιμά να προσπεράσει το θάνατο του φυντανίδη, για να σταθεί σε αυτόν του βόιτσεχ γιαρουζέλσκι, του πολωνού στρατηγού, που ηγήθηκε της χώρας του κατά τη δεκαετία με τις βάτες και έμεινε περισσότερο στην ιστορία για την επιβολή του στρατιωτικού νόμου, κατά την κρίση του 81’, με την έξαρση των απεργιακών κινητοποιήσεων των συνδικάτων της αλληλεγγύης του λεχ βαλέσα. Μετά τις ανατροπές και την επικράτηση της αντεπανάστασης, ο γιαρουζέλσκι αντιμετώπισε τις διώξεις των πολωνικών αρχών και το ενδεχόμενο να φυλακιστεί εκδικητικά για το παρελθόν και τη δράση του, παρά το βαθύ γήρας του (πέθανε σε ηλικία 90 –προς 91- ετών).

Ενδεχομένως αυτό να τον καθιστά δραματική κι ηρωική μορφή, όπως άλλωστε κι άλλους ηγέτες λδ και πρώην σοσιαλιστικών χωρών, από τον χόνεκερ ως και τον τσαουσέσκου ακόμα. Εδώ ωστόσο θα εστιάσουμε σε κάποιες πιο ελαφριές πτυχές, όχι απαραίτητα με ειρωνική διάθεση, αλλά όπως αυτές προκύπτουν αβασάνιστα από μια απλή ανάγνωση λόγων, εισηγήσεων κι ομιλιών του πολωνού ηγέτη, που συγκεντρώθηκαν και καταγράφηκαν στα ελληνικά από τις εκδόσεις «ειρήνη». Κι από τις οποίες φαίνεται πως παρά τη δράση που ανέλαβε για το φρενάρισμα της αντεπανάστασης, η οπτική του γιαρουζέλσκι και του πεεκ, αλλά και του σοσιαλιστικού στρατοπέδουσυνολικά εκείνη την περίοδο, απείχε αρκετά από μια κομμουνιστική στρατηγική στο ύψος των απαιτήσεων που θα έδινε τότε μια προοπτική ουσιαστικής διεξόδου από την κρίση και προώθησης της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Κάτι που δεν εμπόδισε βέβαια το ρεβανσισμό των αστικών κυβερνήσεων μετά απ’ την καπιταλιστική παλινόρθωση, να εκδηλωθεί απέναντι σε οτιδήποτε θύμιζε το σοσιαλιστικό παρελθόν και όσους δεν πέρασαν με τη δική τους πλευρά, ολοκληρώνοντας τη μετάλλαξή τους.

Ο τίτλος αυτής της συλλογής άρθρων και λόγων του γιαρουζέλσκι είναι «στο δρόμο της αλλαγής». Κι οι ομοιότητες-σύνδεση με τη δική μας.. αλλαγή (την παλιά κι όχι το κίνημα αλλαγής, το οποίο ιδρύει τώρα ο γαπ), δεν εξαντλούνται εδώ, αλλά επεκτείνονται σε προγραμματικές αντιλήψεις και προγραμματικά ζητήματα, όπως τη θεώρηση της αυτοδιαχείρισης ως σημείου-κλειδί για το… σοσιαλιστικό μετασχηματισμό και την ενεργό συμμετοχή των εργαζομένων. Οι παλιότεροι θα θυμούνται τους αμφίσημους χειρισμούς του παπανδρεϊκού πασόκ και τον επιδέξιο τρόπο με τον οποίο έπαιζε το φιλοσοβιετικό χαρτί, εξοργίζοντας θεωρητικά τους ευρωνατοϊκούς εταίρους –πχ όταν είχε αρνηθεί να συνυπογράψει μια διακοίνωση, αν θυμάμαι καλά, των χωρών-μελών της εοκ, που καταδίκαζε την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην πολωνία.

Στα πλαίσια αυτής της προσέγγισης ο παπανδρέου έγινε, αν δε με απατά η μνήμη μου, ο πρώτος ηγέτης δυτικής χώρας που επισκέπτεται την πολωνία του γιαρουζέλσκι, για να ανταποδώσει ο πολωνός πρόεδρος με επίσκεψη στην ελλάδα λίγα χρόνια αργότερα –εκεί πρέπει να έγινε η επαφή και η συμφωνία για την κυκλοφορία του εν λόγω βιβλίου, στην εισαγωγή του οποίου ο γιαρουζέλσκι επιφυλάσσει ειδική εύφημο μνεία στην ελληνική κυβέρνηση για την τίμια στάση της –κι είναι αδύνατο να μην κάνει κανείς τον αυτονόητο συνειρμό με τη φράση του ένγκελς, νομίζω, για τους τίμιους οπορτουνιστές, που είναι κι οι πιο επικίνδυνοι. Θυμάμαι επίσης μια δημοσιογραφική αποστολή του πρεσβύτερου καψή, του γνωστού δημοσιογραφικού συγκροτήματος, στην πολωνία και τη σχεδόν ειδυλλιακή εικόνα που παρουσίαζε στο βιβλίο του (βλέπει και στο τέλος της ανάρτησης). Το οποίο πιθανότατα δε μας δείχνει πως οι νεότεροι καψήδες δε βάδισαν στα χνάρια του πατέρα τους, αλλά ότι κάθε καψής εκφράζει το πνεύμα και το πασόκ της εποχής του κι ότι η δεκαετία με τις βάτες είχε (ακόμα) πολύ διαφορετικούς συσχετισμούς.

Ας πάρουμε όμως και μια μικρή γεύση από το βιβλίο.

Στην εισαγωγή με τα βιογραφικά στοιχεία του γιαρουζέλσκι αναφέρεται με τη γνωστή μπρεζνιεφική σεμνότητα της εποχής (που δεν είχε εξαλειφθεί ακόμα) πως οι δημόσιες ομιλίες του χαρακτηρίζονται από πρακτικότητα και ζήλο προς το συγκεκριμένο, και ταυτόχρονα από ένα ιδιαίτερα όμορφο γλωσσικό στιλ. Με επιμονή μιλά για τις πολωνικές ιστορικές εμπειρίες, χαράζοντας ταυτόχρονα στους λόγους του ένα ρεαλιστικό όραμα για το μέλλον. Η πολωνική κοινή γνώμη εκτιμά ιδιαίτερα αυτή τη διαφάνεια και ειλικρίνεια. Πολλοί παρατηρητές το συγκαταλέγουν ανάμεσα στους καλύτερους ομιλητές στην πολωνική ζωή της μεταπολεμικής περιόδου.

Ας πάρουμε λοιπόν μια γεύση από αυτό το… ιδιαίτερα όμορφο γλωσσικό στιλ.

Απ’ όλα τα μέρη καταφθάνουν λόγια υποστήριξης. Βλέπω μήπως τη δυνατότητα πραγματοποίησης αυτών των καθηκόντων, της εκτέλεσης των αποφάσεων του συνεδρίου; Μάλιστα. Τη βλέπω. (Και παρακάτω:) Μπροστά στον τεράστιο χαβαλέ του πληθωρισμού και στην ερήμωση της αγοράς, πολλαπλασιάζονται πάλι οι απαιτήσεις, αιτήματα για αύξηση μισθών, κλπ. Δυστυχώς απ’ αυτή την άποψη οι εργασίες του ΙΧ Συνεδρίου συνοδεύονται από ένα άσχημο ακομαπανιαμέντο.

Προφανώς έχει βάλει το χεράκι του κι ο μεταφραστής με κάποιες καλτ αποδόσεις, αλλά αυτό δεν επισκιάζει ούτως ή άλλως τη ρητορική δεινότητα του γιαρουζέλσκι (που κατατάσσεται όπως είδαμε στους καλύτερους ομιλητές της μεταπολεμικής περιόδου).

Σε μια ομιλία του στη σύνοδο της πολωνικής βουλής το 82’, ξεκινάει με τη φράση «η πολωνία δεν χάθηκε. Η πολωνία δεν μπορεί να χαθεί. Αυτή είναι η πρωταρχική αλήθεια»! Ενώ στη συνάντησή του με τον πάπα, τον επόμενο χρόνο, διαβεβαιώνει πως «η πολωνία δημιουργήθηκε για να ζήσει (…) Δεν είναι καπρίτσιο της ιστορίας, που μας καθόρισε αυτό το μέρος. Εδώ και σαράντα χρόνια, η πολωνική αριστερά είναι πούδειξε στο λαό το δρόμο του σοσιαλισμού».

Στην ίδια ομιλία του επιδίδεται σε ένα αφηρημένο λατρευτικό κήρυγμα προς το κράτος γενικά και αόριστα.

Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου, του πρώτο προσκυνήματος από τα χείλη της Παναγιώτητάς Σας ακούστηκαν λόγια βαρυσήμαντα και χαρακτηριστικά: «Το κράτος σαν έκφραση της κυριαρχίας, της αυτοδιάθεσης των διαφόρων λαών και εθνών είναι η νομοτελειακή πραγματοποίηση της κοινωνικής τάξης –και σε αυτό έγκειται επίσης το ηθικό κύρος του». Αυτή τη διαπίστωση που είναι σύμφωνη με την παραδοσιακή και σύγχρονη κατανόηση της ουσίας του κράτους, τη δεχόμαστε με ειλικρινή αναγνώριση.

Όταν το κράτος αδυνατίζει ή βυθίζεται στην ακαταστασία, τότε τα σπασμένα τα πληρώνει ο λαός. Εμείς στην Πολωνία αυτή την ιστορική αλήθεια την ξέρουμε με το παραπάνω. Η αλήθεια αυτή φώτιζε και φωτίζει τις ενέργειές μας. Δε ζητάμε, ωστόσο, να βρούμε εύκολες δικαιολογίες. Τα λάθη μας τα κρίνουμε με απαράμιλλη ειλικρίνεια, αν και δεν έφταιξε μόνο η εξουσία. Δεν είναι αυτή που έσπρωξε την χώρα στο χείλος της καταστροφής.

Και στην ομιλία του στο 9^ο έκτακτο συνέδριο του πεεκ, το 81’, συμπεραίνει ότι «ζούμε σε μια θυελλώδη περίοδο ανάπτυξης του θεσμού της σοσιαλιστικής δημοκρατίας» -sic.

Το πιο προβληματικό στοιχείο ωστόσο, όπως σημειώσαμε και παραπάνω είναι πως το φάρμακο που προβάλλεται ως γιατρικό στην κρίση και την αντιπολίτευση του βαλέσα είναι η αυτοδιαχείριση. Η ίδια δηλ συνταγή που οδήγησε στο όνομα της σοσιαλιστικής δημοκρατίας τη γιουγκοσλαβία του τίτο και την εσσδ σταδιακά, από τη δεκαετία του 60’, στο αδυνάτισμα του κεντρικού σχεδιασμού και την παλινόρθωση.

Ζωτική ανάγκη του σοσιαλισμού, δρόμος υπερνίκησης της κρίσης και εγγύηση για την αποφυγή στο μέλλον κάθε κοινωνικού κλονισμού είναι το δυνάμωμα της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Τη μεγάλη υποστήριξη για την εκπλήρωση των καθηκόντων της η κυβέρνηση τη βλέπει και στη στενή σύνδεση της δράσης της με τις ποικίλες μορφές της.

Για φινάλε μια καλτ φωτογραφία από το σχετικό υλικό του βιβλίου, όπου διακρίνονται ο γιαρουζέλσκι και ένα άλογο, με την εξής λεζάντα: το αίσθημα της αγάπης προς τα άλογα είναι πολύ βαθειά ριζωμένο στην Πολωνία.

Πιθανόν στο άμεσο μέλλον να ανεβάσω και κάποιο άλλο κείμενο, με ενισχυμένη δόση αποσπασμάτων –αν και αυτά είναι αρκούντως χαρακτηριστικά. Όποιος ενδιαφέρεται να διαβάσει κάτι περισσότερο για την πολωνία, από τη δική μας σκοπιά, μπορεί να βρει ακόμα –νομίζω- στη σύγχρονη εποχή την μπροσούρα «εμείς κι η πολωνία» του νίκου κοτζιά, μέλους τότε της ιδεολογικής επιτροπής της κετουκε. Αντίστοιχο περιεχόμενο με το βιβλίο του γιάννη καψή έχει και ένα άλλο του δημοσιογράφου γιώργου γάτου «πολωνία από την αρχή».

Ένα μικρό σχετικό κεφάλαιο από την αντίθετη σκοπιά περιέχεται στο βιβλίο του μπίστη (προχωρώντας κι αναθεωρώντας), που έφυγε από το κκε εκείνη ακριβώς την περίοδο, με τα γεγονότα της πολωνίας. Τότε περίπου, και για τον ίδιο λόγο αν δεν απατώμαι, είχε φύγει από το κόμμα και ο φώντας λάδης, που αποστρατεύτηκε κι ιδιώτευσε, ως προς τα πολιτικά τουλάχιστον για τρεις περίπου δεκαετίες, πριν επανεμφανιστεί πρόσφατα στο προσκήνιο, ως υποστηρικτής του σύριζα πια μάλλον. Παρεμπιπτόντως μπορείτε να δείτε εδώ την εισήγηση του για τον καθημερινό φασισμό, σε μια πρόσφατη εκδήλωση στο σινεμά αλκυονίς, μαζί με τον χατζηστεφάνου και το γνωστό μας βουρνούκιο από τους υπεραστικούς.