Αλήθειες και ψέματα για το σοσιαλιστικό ρεαλισμό
Τις προάλλες, η κε του μπλοκ βρέθηκε σε μια εκδήλωση των καλλιτεχνών με τη Μηλιαρονικολάκη και το θέμα που αναφέρεται στον υπότιτλο της ανάρτησης (και θύμιζε συνειρμικά μια σειρά μπροσούρες του ΚΣ της ΚΝΕ "αλήθειες και ψέματα στο σοσιαλισμό"). Ενάντια σε ό,τι θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, τα νοήματα δεν ήταν βαριά κι ασήκωτα, τουλάχιστον όχι όσο βαρύς κι ασήκωτος ήμουν εγώ για ένα άτυχο έπιπλο στο στέκι της ΚΝΕ (όπου βρισκόταν τα γραφεία του αλήστου μνήμης ΚΜΕ), που άντεξε ένα φίλο που δεν τρώει ψωμί ("ελαφρύ πόδι" όπως θα τον έλεγαν στα Λούκι-Λουκ), όχι όμως κι εμένα.
Παρακάτω κάνω μια επιλεκτική και πρόχειρη κωδικοποίηση κάποιων σημείων της εκδήλωσης, ενώ σε δεύτερη φάση, ίσως ακολουθήσουν κάποιοι συνειρμοί που συσχετίζουν την τέχνη της πολιτικής με τις τέχνες και τον πολιτισμό -που έχει την ίδια ρίζα με την πολιτική.
Εν αρχή ην η λαϊκότητα. Το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να μιλάει τη γλώσσα του λαού. Αλλά ο,τι είναι κατανοητό από τις ευρύτερες μάζες, δεν είναι απαραίτητα και λαϊκό -χώρια που μια αλλοτριωμένη εργατική συνείδηση ενσωματώνει στον ένα ή τον άλλο βαθμό και την αστική κουλτούρα. Στον αντίποδα, υπάρχουν παραδείγματα, όπως οι συμφωνίες του Σοστακόβιτς, που ο σοβιετικός λαός τις καταλάβαινε και τις αγαπούσε, που δείχνουν ότι κάποια πράγματα είναι σχετικά και δεν πρέπει να τα προδικάζουμε (πως δε θα γίνουν αντιληπτά από τις λαϊκές μάζες). Σε κάθε περίπτωση, το βασικό δεν είναι αν ο πήχης θα μπει ψηλά ή πιο χαμηλά. Το βασικό είναι να εξυψώνει κάθε φορά το επίπεδο και την καλλιέργεια του λαού.
Δεύτερο στοιχείο, που απασχόλησε στην πράξη και τους σοβιετικούς, είναι η κομματικότητα στη στρατευμένη τέχνη. Η οποία επιλέγει να στρατευτεί με ταξικό κριτήριο στην επαναστατική υπόθεση, αλλά αυτό δεν μπορεί να επιβληθεί άνωθεν ή να γίνει με τυποποιημένο τρόπο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ένα έργο που θέλοντας να αποδώσει τη μοναδικότητα του Λένιν (ο οποίος δε θύμιζε κανέναν άλλο), αποτύπωσε κάτι που δεν υπήρχε: ένα κόκκινο αγγούρι!
Ένα άλλο ζήτημα είναι αν η τέχνη πρέπει να ακολουθεί πιστά τις αλλαγές και τα ζιγκ-ζαγκ της πολιτικής γραμμής, πχ στην περίοδο των αντιφασιστικών μετώπων, με την οποία, παρεμπιπτόντως, δε συμβιβάστηκε ποτέ ο Μπρεχτ (τον οποίο, παρεμπιπτόντως, ανέφερε συνεχώς η Μηλιαρονικολάκη -ούτε ερωτευμένη να ήταν). Αναφέρθηκε στην αλλαγή στάσης του κόμματος απέναντι στον Παλαμά, που στηλιτευόταν για το μεγαλοϊδεατισμό του, μέχρι που κυκλοφόρησε η γνωστή μπροσούρα του Ζαχαριάδη για τον "αληθινό Παλαμά". Κι έκανε μια κριτική αναφορά στην εισήγηση του Γκόρκι στο 1ο Συνέδριο των σοβιετικών λογοτεχνών, που συνδύαζε το ρεαλισμό με τον επαναστατικό ρομαντισμό, δίνοντας έτσι έμφαση στο επιθυμητό, που υποβαθμίζει τις αντιφάσεις της πραγματικής ζωής.
Πιο κριτική αναφορά έγινε στη θεωρητικοποίηση μιας ορισμένης τάσης που κατέληξε για την τέχνη στη φόρμουλα "εθνική στη μορφή, σοσιαλιστική στο περιεχόμενο" ρέποντας ως ένα βαθμό προς τον εθνικισμό. Καθώς και την αντανάκλαση που είχε η στροφή του 20ού συνεδρίου στην καλλιτεχνική δημιουργία, όπου πολλές φορές δε φαίνεται να υπάρχουν αντιφάσεις. Συνεπώς που είναι ο ρεαλισμός για να υπάρχει και σοσιαλισμός (πόσο μάλλον σοσιαλιστικός ρεαλισμός);
Σημείωσα και συγκράτησα επίσης τα εξής:
-ότι η μορφή είναι ο σκελετός στον οποίο χτίζεται το περιεχόμενο κι όχι κάτι έξω από αυτόν.
-ότι το μεταμοντέρνο αντέγραψε τα χειρότερα στοιχεία του μοντέρνου.
-ότι πρέπει να διαβάσουμε και λογοτεχνικά έργα, εκτός από θεωρητικές, επιστημονικές μελέτες, για να καταλάβουμε σφαιρικά μια εποχή ή πχ τον πλούτο των καταστάσεων που δίνει μια επαναστατική περίοδος.
-ότι ο φουτουρισμός στην Ιταλία συνδέθηκε σε σημαντικό βαθμό με το φασισμό του Μουσολίνι, σε αντίθεση με την πορεία που ακολούθησε στη Σοβιετική Ένωση.
-Ότι ουσία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού είναι να πάρει ταξική θέση, να αναδείξει την ουσία της πραγματικότητας και πώς αυτή θα αλλάξει.
-αλλά το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να "κρύβει" την πρόθεσή του, να μην τη βγάζει άγαρμπα επί σκηνής (ή επί οθόνης ή στις σελίδες του), αλλά να την αφήνει να διαφαίνεται από το περιεχόμενο.
-τον προβληματισμό σχετικά με την απολυτοποίηση του κανόνα που λέει πως κάθε έργο πρέπει να αναδεικνύει μια αισιόδοξη προοπτική για την αλλαγή του κόσμου, που οδήγησε σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις, όπως την κριτική στους Μοιραίους του Βάρναλη, που αποτύπωνε ρεαλιστικά μια υπαρκτή τάση. Δεν μπορεί κάθε έργο να αισιόδοξο, ανεξάρτητα από τη δική μας ιστορική αισιοδοξία πως ο κόσμος μπορεί να αλλάξει και να φτάσει στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό.
-Ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, σε αντίθεση με άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα δε συνδέεται με κάποια συγκεκριμένη τεχνοτροπία κι αφήνει πλήρη εκφραστική ελευθερία στον καλλιτέχνη.
Είναι χαρακτηριστικό πως μέχρι τη δεκαετία του 30' στο κομμουνιστικό κίνημα συσπειρωνόταν ένας μεγάλος αριθμός σουρεαλιστών καλλιτεχνών (που σε αφήνει με την απορία πώς θα μπορούσε να 'ναι ένα ρεύμα σοσιαλιστικού σουρεαλισμού). Και ότι ακόμα και πολλές αστικές αναλύσεις διακρίνουν πως ο Χικμέτ έχει πιο μεστά έργα από τη στιγμή που ασπάστηκε το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, άσχετα αν δυσκολεύονται να το παραδεχτούν ανοιχτά και προσπαθούν να το κρύψουν πίσω από μπερδεμένες διατυπώσεις.
-Σημειώνω επίσης ως δική μου σκέψη πως ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν είναι δόγμα, αλλά μέθοδος για δράση, όπως ακριβώς ο μαρξισμός. Μένει όμως το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει σοσιαλιστικός ρεαλισμός σε μη σοσιαλιστικές συνθήκες (κατά αντιστοιχία της επαναστατικής δράσης-συνείδησης, σε μη επαναστατικές συνθήκες).
Κι αν κάποιος καλλιτέχνης μπορεί να έχει δημιουργία που να είναι σοσιαλιστικός ρεαλισμός, χωρίς να έχει βαθιά κατανόηση του μαρξισμού. Άραγε αρκεί να είναι απλά αριστερός, όπως ήταν πχ ο Μίκης; Και ποια ήταν η σχέση του Ρίτσου με το σοσιαλιστικό ρεαλισμό; (Η Μηλιαρονικολάκη είπε ότι έχει αρκετά έργα, όπως τον Επιτάφιο, που ακολουθούν αυτό το ρεύμα)
-Και τέλος το ερώτημα αν ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι κριτική θεωρία κι αν αποτελεί όντως τελικά καλλιτεχνικό ρεύμα ή κάτι ευρύτερο, πχ φιλοσοφική αντίληψη, εφόσον δε συνδέεται με μια συγκεκριμένη τεχνοτροπία. Επ' αυτού η Μηλιαρονικολάκη είπε πως η αισθητική (και όχι ο σ.ρ) είναι φιλοσοφικός κλάδος, και πως πρέπει να κάνουμε διάκριση μεταξύ του ρεύματος -που σχεδόν πάντα συνδέεται με κάποια συγκεκριμένη κοσμοθεώρηση- της τεχνοτροπίας και των τεχνικών μέσων.
Έχω όμως την αίσθηση πως αυτό χρειάζεται περισσότερη ανάλυση.
Κι αν κάτι από τα παραπάνω δε σας κολλάει καλά, η ευθύνη βαραίνει αποκλειστικά εμένα και την πτώση από το λιγόψυχο έπιπλο που βάρυνα εγώ.
Τις προάλλες, η κε του μπλοκ βρέθηκε σε μια εκδήλωση των καλλιτεχνών με τη Μηλιαρονικολάκη και το θέμα που αναφέρεται στον υπότιτλο της ανάρτησης (και θύμιζε συνειρμικά μια σειρά μπροσούρες του ΚΣ της ΚΝΕ "αλήθειες και ψέματα στο σοσιαλισμό"). Ενάντια σε ό,τι θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, τα νοήματα δεν ήταν βαριά κι ασήκωτα, τουλάχιστον όχι όσο βαρύς κι ασήκωτος ήμουν εγώ για ένα άτυχο έπιπλο στο στέκι της ΚΝΕ (όπου βρισκόταν τα γραφεία του αλήστου μνήμης ΚΜΕ), που άντεξε ένα φίλο που δεν τρώει ψωμί ("ελαφρύ πόδι" όπως θα τον έλεγαν στα Λούκι-Λουκ), όχι όμως κι εμένα.
 |
| Το δικό μου έργο τέχνης (όχι ο πίνακας) |
Εν αρχή ην η λαϊκότητα. Το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να μιλάει τη γλώσσα του λαού. Αλλά ο,τι είναι κατανοητό από τις ευρύτερες μάζες, δεν είναι απαραίτητα και λαϊκό -χώρια που μια αλλοτριωμένη εργατική συνείδηση ενσωματώνει στον ένα ή τον άλλο βαθμό και την αστική κουλτούρα. Στον αντίποδα, υπάρχουν παραδείγματα, όπως οι συμφωνίες του Σοστακόβιτς, που ο σοβιετικός λαός τις καταλάβαινε και τις αγαπούσε, που δείχνουν ότι κάποια πράγματα είναι σχετικά και δεν πρέπει να τα προδικάζουμε (πως δε θα γίνουν αντιληπτά από τις λαϊκές μάζες). Σε κάθε περίπτωση, το βασικό δεν είναι αν ο πήχης θα μπει ψηλά ή πιο χαμηλά. Το βασικό είναι να εξυψώνει κάθε φορά το επίπεδο και την καλλιέργεια του λαού.
Δεύτερο στοιχείο, που απασχόλησε στην πράξη και τους σοβιετικούς, είναι η κομματικότητα στη στρατευμένη τέχνη. Η οποία επιλέγει να στρατευτεί με ταξικό κριτήριο στην επαναστατική υπόθεση, αλλά αυτό δεν μπορεί να επιβληθεί άνωθεν ή να γίνει με τυποποιημένο τρόπο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ένα έργο που θέλοντας να αποδώσει τη μοναδικότητα του Λένιν (ο οποίος δε θύμιζε κανέναν άλλο), αποτύπωσε κάτι που δεν υπήρχε: ένα κόκκινο αγγούρι!
Ένα άλλο ζήτημα είναι αν η τέχνη πρέπει να ακολουθεί πιστά τις αλλαγές και τα ζιγκ-ζαγκ της πολιτικής γραμμής, πχ στην περίοδο των αντιφασιστικών μετώπων, με την οποία, παρεμπιπτόντως, δε συμβιβάστηκε ποτέ ο Μπρεχτ (τον οποίο, παρεμπιπτόντως, ανέφερε συνεχώς η Μηλιαρονικολάκη -ούτε ερωτευμένη να ήταν). Αναφέρθηκε στην αλλαγή στάσης του κόμματος απέναντι στον Παλαμά, που στηλιτευόταν για το μεγαλοϊδεατισμό του, μέχρι που κυκλοφόρησε η γνωστή μπροσούρα του Ζαχαριάδη για τον "αληθινό Παλαμά". Κι έκανε μια κριτική αναφορά στην εισήγηση του Γκόρκι στο 1ο Συνέδριο των σοβιετικών λογοτεχνών, που συνδύαζε το ρεαλισμό με τον επαναστατικό ρομαντισμό, δίνοντας έτσι έμφαση στο επιθυμητό, που υποβαθμίζει τις αντιφάσεις της πραγματικής ζωής.
Πιο κριτική αναφορά έγινε στη θεωρητικοποίηση μιας ορισμένης τάσης που κατέληξε για την τέχνη στη φόρμουλα "εθνική στη μορφή, σοσιαλιστική στο περιεχόμενο" ρέποντας ως ένα βαθμό προς τον εθνικισμό. Καθώς και την αντανάκλαση που είχε η στροφή του 20ού συνεδρίου στην καλλιτεχνική δημιουργία, όπου πολλές φορές δε φαίνεται να υπάρχουν αντιφάσεις. Συνεπώς που είναι ο ρεαλισμός για να υπάρχει και σοσιαλισμός (πόσο μάλλον σοσιαλιστικός ρεαλισμός);
Σημείωσα και συγκράτησα επίσης τα εξής:
-ότι η μορφή είναι ο σκελετός στον οποίο χτίζεται το περιεχόμενο κι όχι κάτι έξω από αυτόν.
-ότι το μεταμοντέρνο αντέγραψε τα χειρότερα στοιχεία του μοντέρνου.
-ότι πρέπει να διαβάσουμε και λογοτεχνικά έργα, εκτός από θεωρητικές, επιστημονικές μελέτες, για να καταλάβουμε σφαιρικά μια εποχή ή πχ τον πλούτο των καταστάσεων που δίνει μια επαναστατική περίοδος.
-ότι ο φουτουρισμός στην Ιταλία συνδέθηκε σε σημαντικό βαθμό με το φασισμό του Μουσολίνι, σε αντίθεση με την πορεία που ακολούθησε στη Σοβιετική Ένωση.
-Ότι ουσία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού είναι να πάρει ταξική θέση, να αναδείξει την ουσία της πραγματικότητας και πώς αυτή θα αλλάξει.
-αλλά το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να "κρύβει" την πρόθεσή του, να μην τη βγάζει άγαρμπα επί σκηνής (ή επί οθόνης ή στις σελίδες του), αλλά να την αφήνει να διαφαίνεται από το περιεχόμενο.
-τον προβληματισμό σχετικά με την απολυτοποίηση του κανόνα που λέει πως κάθε έργο πρέπει να αναδεικνύει μια αισιόδοξη προοπτική για την αλλαγή του κόσμου, που οδήγησε σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις, όπως την κριτική στους Μοιραίους του Βάρναλη, που αποτύπωνε ρεαλιστικά μια υπαρκτή τάση. Δεν μπορεί κάθε έργο να αισιόδοξο, ανεξάρτητα από τη δική μας ιστορική αισιοδοξία πως ο κόσμος μπορεί να αλλάξει και να φτάσει στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό.
-Ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, σε αντίθεση με άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα δε συνδέεται με κάποια συγκεκριμένη τεχνοτροπία κι αφήνει πλήρη εκφραστική ελευθερία στον καλλιτέχνη.
Είναι χαρακτηριστικό πως μέχρι τη δεκαετία του 30' στο κομμουνιστικό κίνημα συσπειρωνόταν ένας μεγάλος αριθμός σουρεαλιστών καλλιτεχνών (που σε αφήνει με την απορία πώς θα μπορούσε να 'ναι ένα ρεύμα σοσιαλιστικού σουρεαλισμού). Και ότι ακόμα και πολλές αστικές αναλύσεις διακρίνουν πως ο Χικμέτ έχει πιο μεστά έργα από τη στιγμή που ασπάστηκε το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, άσχετα αν δυσκολεύονται να το παραδεχτούν ανοιχτά και προσπαθούν να το κρύψουν πίσω από μπερδεμένες διατυπώσεις.
-Σημειώνω επίσης ως δική μου σκέψη πως ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν είναι δόγμα, αλλά μέθοδος για δράση, όπως ακριβώς ο μαρξισμός. Μένει όμως το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει σοσιαλιστικός ρεαλισμός σε μη σοσιαλιστικές συνθήκες (κατά αντιστοιχία της επαναστατικής δράσης-συνείδησης, σε μη επαναστατικές συνθήκες).
Κι αν κάποιος καλλιτέχνης μπορεί να έχει δημιουργία που να είναι σοσιαλιστικός ρεαλισμός, χωρίς να έχει βαθιά κατανόηση του μαρξισμού. Άραγε αρκεί να είναι απλά αριστερός, όπως ήταν πχ ο Μίκης; Και ποια ήταν η σχέση του Ρίτσου με το σοσιαλιστικό ρεαλισμό; (Η Μηλιαρονικολάκη είπε ότι έχει αρκετά έργα, όπως τον Επιτάφιο, που ακολουθούν αυτό το ρεύμα)
-Και τέλος το ερώτημα αν ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι κριτική θεωρία κι αν αποτελεί όντως τελικά καλλιτεχνικό ρεύμα ή κάτι ευρύτερο, πχ φιλοσοφική αντίληψη, εφόσον δε συνδέεται με μια συγκεκριμένη τεχνοτροπία. Επ' αυτού η Μηλιαρονικολάκη είπε πως η αισθητική (και όχι ο σ.ρ) είναι φιλοσοφικός κλάδος, και πως πρέπει να κάνουμε διάκριση μεταξύ του ρεύματος -που σχεδόν πάντα συνδέεται με κάποια συγκεκριμένη κοσμοθεώρηση- της τεχνοτροπίας και των τεχνικών μέσων.
Έχω όμως την αίσθηση πως αυτό χρειάζεται περισσότερη ανάλυση.
Κι αν κάτι από τα παραπάνω δε σας κολλάει καλά, η ευθύνη βαραίνει αποκλειστικά εμένα και την πτώση από το λιγόψυχο έπιπλο που βάρυνα εγώ.
