Ανατροπή και πέναλτι

Η πρώτη δική μου επαφή με το επίμαχο δίλημμα της ανάρτησης ήταν σε μια μπροσούρα με μοβ εξώφυλλο της ΣΕ (που ταιριάζει κι ως αρκτικόλεξο της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά είναι της Σύγχρονης Εποχής, από μια σειρά που δυστυχώς δε συνεχίστηκε μετά από τη δεκαετία του 90’), συλλογικό έργο ερευνητών από την πρώην ΛΔΓ, με επικεφαλής τον αειθαλή και εμβληματικό ιστορικό Κουρτ Γκοσβάιλερ, που κοντεύει τα εκατό. Ένας εξ αυτών λοιπόν (δυστυχώς δεν έχω πρόχειρο το βιβλιαράκι, για να βρω το όνομά του), εξέταζε στο άρθρο του το ερώτημα «κατάρρευση ή ανατροπή», για να απαντήσει θετικά και στα δύο σκέλη, και το ένα και το άλλο, πιθανότατα με την έννοια πως το πρώτο δε θα υπήρχε χωρίς το δεύτερο κι ανάποδα.

Προσέξτε όμως σε πόσο διαφορετικά συμπεράσματα καταλήγουν οι δύο αντίστροφες αναγνώσεις. Είναι άλλο να πεις πως υπάρχει μια σοβαρή κρίση-αρρώστια, που κατατρώει εσωτερικά τον οργανισμό, καταστρέφει το ανοσοποιητικό του σύστημα και τον καθιστά εξαιρετικά ευάλωτο σε εξωτερικές απειλές. Κι άλλη υπόθεση να μιλάμε για έναν οργανισμό που αδυνατεί να αντιμετωπίσεις κάποιες κρίσεις και να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες, γιατί καλείται να λειτουργήσει σε ένα διεθνές περιβάλλον, με αντίξοες συνθήκες και αρνητικό συσχετισμό.

Και βασικά είναι άλλο να μιλάμε για φυσικό θάνατο και τελείως διαφορετικό για δολοφονία και να αναζητούμε τον ένοχο. Είναι άλλο να λέμε πως ένα σπίτι κατέρρευσε γιατί ήταν χτισμένο σε σαθρά θεμέλια (που χρειάζονται επαναθεμελίωση) κι άλλο να του έχουν βάλει δυναμίτη, για να το γκρεμίσουν, ή να συζητάμε πόσο ισχυρή και αποτελεσματική είναι η αντισεισμική του θωράκιση. Και με αθλητικούς όρους, για να πιάσουμε το νήμα του τίτλου της ανάρτησης, είναι άλλο να πέφτει κανείς μόνος του και να κάνει θέατρο (όπως ο Γκόρμπι που το έπαιζε κομμουνιστής) ή να καταρρέει ξαφνικά στο χόρτο, σαν το μακαρίτη το Φόε, και διαφορετικό να σε ανατρέπουν με τάκλιν και να σε ρίχνουν κάτω, ενώ ο προδότης τα έχει πιάσει και δένει τα κορδόνια του στη σέντρα.

Από το άρθρο του ΛΔ-Γερμανού είχα συγκρατήσει τη σημείωση πως ο καλύτερος και πιο ενδεδειγμένος όρος-κλειδί είναι η αντεπανάσταση, που περιγράφει πιστά αυτό που έγινε με «το τέλος της ιστορίας». Ενώ παράλληλα δείχνει πόσο φτωχό είναι το σχήμα «εξωτερικά – εσωτερικά αίτια», για να μας δώσει πειστικές και ικανοποιητικές ερμηνείες.

Η ανατροπή δεν αναφέρεται σε θεωρίες συνωμοσίας και πράκτορες των Αμερικάνων. Και δεν είναι γεωγραφική, αλλά ταξικά προσδιορισμένη έννοια. Η καπιταλιστική παλινόρθωση μπορεί να είχε πολλούς πρωτεργάτες εντός των τειχών (της ΕΣΣΔ κι άλλων σοσιαλιστικών χωρών) και μάλιστα μέσα στις γραμμές των ΚΚ, αλλά η κόκκινη προβιά που φορούσαν δεν αλλάζει τη βασική διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δυνάμεων της παλινόρθωσης και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης· αντιθέτως επιβεβαιώνει το συμπέρασμα πως η ταξική πάλη συνεχίζεται και μετά την επικράτηση της επανάστασης στον αδύναμο κρίκο της αλυσίδας, όχι μόνο σε διεθνές επίπεδο, αλλά και στο εσωτερικό της νέας, σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Υπάρχει μια δεύτερη εξίσου σημαντική πτυχή, που σπανίως την αντιλαμβάνονται οι «αριστεροί θιασώτες» της εκδοχής της κατάρρευσης: ότι συντάσσονται κι ευθυγραμμίζονται χωρίς να το καταλαβαίνουν, με την αστική λογική ότι ο μαρξισμός εφαρμόστηκε κι απέτυχε στον υπαρκτό σοσιαλισμό (μια δυσάρεστη ιστορική παρένθεση που έκλεισε τελεσίδικα). Και απ’ την άλλη δεν υπάρχει τίποτα πιο αντιμαρξιστικό κι αντιδιαλεκτικό από την εμμονή τους να αποδείξουν πως οι κοινωνίες αυτές δεν είχαν τίποτα κοινό με το όραμα του Μαρξ για το σοσιαλισμό (απλή συνωνυμία) κι από την αδυναμία τους να κατανοήσουν τις δυσκολίες του τοκετού της νέας κοινωνίας και της εμφάνισης ενός νέου, μη εκμεταλλευτικού συστήματος στο ιστορικό προσκήνιο. Όταν πχ ακόμα και η οριστική επικράτηση του κεφαλαιοκρατίας έναντι της φεουδαρχίας (μια μετάβαση που αφορά δύο εκμεταλλευτικά συστήματα και δεν απαιτούσε τη συνειδητή επαναστατική δράση της αστικής τάξης, που είχε ως βασικό όχημα την οικονομική της κυριαρχία), απείχε πέντε με έξι αιώνες από την εμφάνιση των πρώτων αστικών κοινωνιών στα εμπορικά κέντρα της Ιταλίας.

Υπάρχει μια κατηγορία επιχειρημάτων που στηρίζουν τη θεωρία και τον αντίστοιχο όρο της κατάρρευσης στην απουσία κάποιας οργανωμένης αντίστασης ενάντια στην παλινόρθωση ή στα όσα (δεν) άφησε πίσω του ο υπαρκτός –που θα μας απασχολήσουν αναλυτικά σε κάποιο επόμενο κείμενο. Εδώ θα περιοριστώ να αποδείξω το αυτονόητο: πως σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να υποτιμήσει κανείς τα υπαρκτά προβλήματα του υπαρκτού και τις λαθεμένες συνταγές, που τα επέτειναν αντί να τα επιλύσουν· αλλά είναι ανόητο και κάπως φαιδρό να υποστηρίζει πως το σοβιετικό σύστημα κατέρρευσε υπό το βάρος των αντιφάσεων και των αδιεξόδων του, γιατί εξάντλησε τη δυναμική του και δεν είχε τίποτα άλλο να προσφέρει. Κι όλα αυτά για μια χώρα που ξεκίνησε από μια ημιφεουδαρχική κατάσταση, και με το βάρος των καταστροφών από πολύχρονες, αιματηρές πολεμικές συγκρούσεις, για να φτάσει στο σημείο να θεωρείται η δεύτερη υπερδύναμη παγκοσμίων, και να προσφέρει στους λαούς της κατακτήσεις και δικαιώματα που ζηλεύουμε ακόμα και σήμερα, στις προηγμένες χώρες του δυτικού καπιταλισμού, του 21ου αιώνα.

Όσο για την αμφισβήτηση της ασφυκτικής εξωτερικής πίεσης στο σοσιαλιστικό συνασπισμό, αρκεί να τη διαλύσει μια απλή ανάγνωση του βιβλίου του Πίτερ Σβάιτσερ «Η Νίκη», και η περιγραφή της στρατηγικής του πρεσβύτερου Μπους, που εδραζόταν χοντρικά σε τέσσερις άξονες: την αμέριστη οικονομική (και όχι μόνο) στήριξη της Αλληλεγγύης στην Πολωνία, την εσκεμμένη μείωση της τιμής του πετρελαίου για να πιεστούν οι Σοβιετικοί (με τον ίδιο τρόπο που πιέζεται σήμερα η Βενεζουέλα), το «διπλωματικό σαμποτάρισμα» της συνεργασίας των Σοβιετικών με κράτη-μέλη της ΕΟΚ για την αξιοποίηση των αποθεμάτων φυσικού αερίου στη σοβιετική επικράτεια, και η κούρσα των εξοπλισμών, με τον «Πόλεμο των Άστρων», για να εξαντληθεί οικονομικά η ΕΣΣΔ, που ήταν υποχρεωμένη να ακολουθεί τις κινήσεις του αντιπάλου.

Εισαγωγικά

Αν κάποιος θέλει να ασχοληθεί σοβαρά με τη σοβιετική πείρα και προσπαθήσει να ξετυλίξει το νήμα της, πρέπει να βρει πρώτα από πού θα αρχίσει. Κι ο καλύτερος τρόπος είναι να μπει κατευθείαν στην ουσία, ξεκινώντας με τα εισαγωγικά.

Για στάσου, ίσως πει κανείς, είπαμε ότι οι αντιφάσεις κι η επίλυσή τους κινούν διαλεκτικά τη ζωή, αλλά δεν είναι τελείως αντιφατικό, από την άποψη της τυπικής λογικής, να μπεις στο ψητό ξεκινώντας από τα ορεκτικά;

Όχι, γιατί με τα εισαγωγικά εδώ εννοώ τα σημεία στίξης, που μας φέρνουν κατευθείαν στον πυρήνα του ζητήματος. Και δε μιλάμε πχ για τον πρωτοπόρο ρόλο του κόμματος στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, τα πολλά θαυμαστικά που κερδίζουν τα κατορθώματα των σοβιετικών και τα ερωτηματικά που αναζητούν απαντήσεις για το τέλος αυτής της περιπέτειας, αλλά για τα εισαγωγικά στην κλισέ φράση για την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Πού θα επιλέξεις να τα βάλεις και για ποιο λόγο; Γιατί ανάλογα με την επιλογή σου, βγαίνουν κάθε φορά και διαφορετικά συμπεράσματα.

Αν τα εισαγωγικά μπουν στον υπαρκτό σοσιαλισμό, πάει να πει πως αμφιβάλλεις για το αν υπήρξε πραγματικά σοσιαλισμός στη χώρα των σοβιέτ και τις όμορες ΛΔ (και βασικά υπονοείς πως δεν…). Ο όρος αυτός (υπαρκτός σοσιαλισμός) αποδίδεται στο θεωρητικό της μεταπολεμικής ΕΣΣΔ, Μιχαήλ Σουσλόφ, κι αναφέρεται στο μόνο «είδος» σοσιαλισμού που υπήρξε στην πραγματική ζωή κι έδινε δείγμα γραφής, σε αντίθεση με άλλα θεωρητικά μοντέλα (αυτοδιαχειριστικό-ελευθεριακό, ευρωκομμουνιστικό-δημοκρατικό, κτλ), που κινούνταν απλώς στη σφαίρα της φαντασίας. Και κατά κάποιον τρόπο στοιχειώνει ακόμα τα μέλη των ποικιλώνυμων αιρέσεων-παραχωρήσεων του κομμουνιστικού κινήματος, που πασχίζουν να αποδείξουν πως ο υπαρκτός δεν υπήρξε ποτέ, και τον αναφέρουν σχεδόν εμμονικά ως αν-ύπαρκτο, με ένα λογοπαίγνιο εξίσου απλοϊκό με τη σκέψη τους και με τον ίδιο ζήλο που θα το έκανε ίσως κι ένας αστός δημοσιολόγος. Όπως λέει όμως κι ένα μετασοβιετικό ανέκδοτο, με τον εργάτη να απευθύνεται στο διανοούμενο, φέρτε μου πίσω λοιπόν αυτό που δεν υπήρξε ποτέ.

Αν πάλι μπουν τα εισαγωγικά στην κατάρρευση, τότε… είσαι σύντροφός μου! Γιατί αρνείσαι να αποδεχτείς το απλοϊκό σχήμα ενός κτιρίου που κατέρρευσε υπό το βάρος των αντιφάσεών του, καθώς υψωνόταν για την έφοδο στον ουρανό, ή επειδή είχε σαθρές βάσεις και χρειάζεται «επαναθεμελίωση» ή απλώς γιατί δε μας άρεσε το αρχιτεκτονικό της σχέδιο κι έχουμε αισθητικές διαφωνίες (είναι γνωστό εξάλλου, πως τα άσχημα σπίτια που είναι σαν κουτιά, συνήθως καταρρέουν). Κι αρνείσαι να δεχτείς αυτή την επιφανειακή ερμηνεία, χωρίς να εξετάσεις τους εξωγενείς παράγοντες, αν κάποιος υπέσκαψε τα θεμέλια, με δυο λόγια αυτό που ονομάζουμε πάλη των τάξεων, και παραμένει ιστορικά αδικαίωτη, σε διεθνή και εγχώρια κλίμακα (υπογραμμίζω το δεύτερο). Η αντίθετη αντίληψη μου θυμίζει αυτό που είχε πει μια φορά στην Ανατροπή ο Δανίκας (την εκπομπή του Πρετεντέρη, που κι αυτή είναι εξόχως αντεπαναστατική, σαν τις ανατροπές που εξετάζουμε), τον καιρό που δεν είχε γίνει τσιράκι του ΔΟΛ (σαν τον Κάουτσκι, τον καιρό που ήταν ακόμα μαρξιστής), σε μια συζήτηση για το ασφαλιστικό, που κατέκλεψαν τα αποθεματικά του και μετά παρίσταναν τους έκπληκτους, διαπιστώνοντας πως δεν είναι βιώσιμο. Κι ενώ κάποιος είχε πυροβολήσει συνειδητά και το είχε σκοτώσει, δεν έλεγαν τίποτα για το δολοφόνο, παρά μόνο φώναζαν: Ααα! Ένα πτώμα, ένα πτώμα!

Αν δεν μπουν καθόλου εισαγωγικά, μπαίνουμε στα χωράφια της καθαρά αστικής άποψης, που λέει ότι αυτό ήταν ο σοσιαλισμός κι η προσπάθεια να εφαρμοστούν στην πράξη οι ιδέες του Μαρξ, αλλά απέτυχε παταγωδώς κι είδαμε όλοι πού κατέληξε. Συνεπώς ας κλείσουμε κι ας ξεχάσουμε τη δυσάρεστη παρένθεση του σύντομου εικοστού αιώνα των επαναστάσεων κι ας συνεχίσουμε την ιστορική μας πορεία, μετά το τέλος της ιστορίας.

Λες κι ο καπιταλισμός εμφανίστηκε κι επικράτησε με την πρώτη, χωρίς πισωγυρίσματα, ή τα κοινωνικά συστήματα έρχονται κι εδραιώνονται μια κι έξω στο ιστορικό προσκήνιο –πόσο μάλλον ο σοσιαλισμό-κομμουνισμός, που πρέπει να μετασχηματίσει ολόκληρο το παρελθόν της ανθρώπινης προϊστορίας και των ταξικών κοινωνιών, στη μετάβαση προς μια μη εκμεταλλευτικό σύστημα, κι όχι σε έναν ακόμα κρίκο στην αλυσίδα των συστημάτων που φοράνε αλυσίδες στους λαούς.

Θα πει κανείς πως αυτή ακριβώς η έγνοια των αστών, να αποδείξουν δηλ πως ο σοσιαλισμός εφαρμόστηκε κι απέτυχε, δικαιολογεί εν μέρει και την έγνοια κάποιων άλλων ομάδων κομμουνιστικής αναφοράς (ο καθένας είναι ό,τι δηλώσει) να αποτάξουν αυτό το χρεοκοπημένο μοντέλο που δεν έχει καμία σχέση (απλή συνωνυμία) με τα ιδανικά για τα οποία παλεύουν. Κάτι που δεν αναιρεί ωστόσο τη σύγκλιση αυτών των δύο πλευρών, αν όχι σε εκδοχές χυδαίου αντισοβιετισμού, και κατά συνέπεια αντικομμουνισμού, τουλάχιστον στην απλοϊκή πρόσληψη της ιστορίας: ήττα = κατάρρευση = αποτυχία.

Κι εζήτωσαν τους νικητές…

Υπάρχει κι η λύση να μπουν δυο φορές εισαγωγικά και στους δύο όρους. Αυτό σημαίνει πως ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» δεν ήταν παρά μια παραλλαγή του καπιταλιστικού συστήματος, που δανείστηκε κι αντέγραψε (ή δεν κατάφερε ποτέ να μετασχηματίσει) μια σειρά ουσιώδη χαρακτηριστικά του (πχ τα κριτήρια για την αποτελεσματικότητα της παραγωγής, το φορντισμό, κτλ).

Η προσέγγιση αυτή έχει μια σειρά προβληματικά σημεία, κατά τη γνώμη μου, αλλά διαθέτει τουλάχιστον περισσότερη λογική συνοχή από τη θεωρία που λέει πως κατέρρευσε κάτι που δεν υπήρξε ποτέ, απλώς είπε να αυτοκτονήσει κιόλας, για να κάνει πιο εμφατικό το τέλος του κι ας μην υπήρξε καν αρχή στην ύπαρξή του, όπως δεν υπάρχει αρχή και τέλος σε όλο αυτό το σκεπτικό.

Υγ: Τα παραπάνω βασίζονται σε ένα παλιότερο κείμενο της κε του μπλοκ, σε πρωτόλεια μορφή, κι εντάσσονται σε μια (φιλόδοξη) προσπάθεια να συγκεντρωθούν ως το Νοέμβρη του 17’, εκατό κείμενα (καινούρια ή ξαναδουλεμένα) για την Οκτωβριανή επανάσταση και την ιστορική της πορεία.

Αναθεώρηση της Κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης

Η κε του μπλοκ φιλοξενεί σήμερα μία ακόμα δουλειά του Άναυδου, αυτή τη φορά μεταφραστική, σε ένα πολύ ενδιαφέρον δοκίμιο για τη σοβιετική ένωση, ενός εκ των συγγραφέων του βιβλίου Socialism Betrayed (προδομένος σοσιαλισμός). Το δοκίμιο αυτό παρουσιάστηκε στο διεθνές συνέδριο 'ο μαρξ τον μάιο', στην πορτογαλία, που αν δεν κάνω λάθος έχει την αιγίδα του ΚΚΠ και είναι μια άκρως αξιέπαινη πρωτοβουλία και παράδειγμα προς μίμηση, κατά τη γνώμη μου. Καλή ανάγνωση.

Από τον Άναυδο – Σεπτέμβρης 2014

Εισαγωγή

Το παρακάτω κείμενο το αλίευσα από εδώ. Η αρετή του είναι ότι συνοψίζει σε 10 περίπου σελίδες όλο το σώμα των εξηγήσεων αναφορικά με την καπιταλιστική παλινόρθωση στην ΕΣΣΔ. Το βιβλίο των συγγραφέων υπάρχει διαθέσιμο εδώ. Η προχειρότητα της μετάφρασης βαρύνει εμένα.

Το άρθρο

Δοκίμιο που παρουσιάστηκε στο Δεύτερο Διεθνές Συνέδριο ‘ο Μαρξ τον Μάιο’

Ομάδας Μαρξιστικών Ερευνών – Πανεπιστήμιο Λισσαβόνας, Πορτογαλία 10 Μάιου 2014

Των Roger Keeran και Thomas Kenny

Το 2004 ο Thomas Kenny και εγώ γράψαμε το Socialism Betrayed: Behind the Collapse of the Soviet Union. Από το 2004, το βιβλίο δημοσιεύτηκε και επανεξετάστηκε στη Βουλγαρία, Ρωσία, Ιράν, Τουρκία, Ελλάδα, Πορτογαλία, Γαλλία, Κούβα και Ισπανία. Ο ένας ή και οι δύο συγγραφείς ήταν παρόντες σε συζητήσεις για το βιβλίο στην Ελλάδα Πορτογαλία Γαλλία και Κούβα και αρκετοί κριτικοί κριτίκαραν το βιβλίο σε αριστερές εφημερίδες. Σε αυτή την παρουσίαση ο Kenny κι εγώ θα απαντήσουμε σε δύο κριτικές και μία ερώτηση που γεννήθηκαν από το βιβλίο. Στο βιβλίο προσφέραμε μία εξήγηση για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Χρησιμοποιήσαμε τις λέξεις ‘κατάρρευση’ και ‘προδοσία’ στον τίτλο παρά την πιθανή παραπλανητική σημασία και των δυο λέξεων.

Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ως προς το τι προσπαθούμε να εξηγήσουμε, δηλαδή τη ριζική μεταβολή που οδήγησε στην αντικατάσταση της πολιτικής εξουσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, κατάργησε το μεγαλύτερο μέρος της κρατικής ιδιοκτησίας, τον κεντρικό σχεδιασμό, και το σύστημα των κοινωνικών υπηρεσιών, και διέλυσε το πολυεθνικό κράτος. Εμείς υποστηρίζουμε ότι η Σοβιετική Ένωση δεν   κατέρρευσε επειδή  ο σοσιαλισμός απέτυχε. Αντίθετα, το σύστημα του σοσιαλισμού που βασίζεται στη συλλογική ή κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και στον κρατικό σχεδιασμό, αποδείχθηκε αξιοσημείωτα επιτυχημένο, ιδιαίτερα από την σκοπιά των εργαζομένων. Το σύστημα αποδείχθηκε ικανό να δημιουργήσει βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη για πάνω από έξι δεκαετίες, σημαντικές τεχνικές και επιστημονικές καινοτομίες, πρωτοφανή οικονομικά και κοινωνικά οφέλη για όλους τους πολίτες του, ενώ ταυτόχρονα  υπερασπιζόταν τον εαυτό του από την εξωτερική εισβολή, το σαμποτάζ, και τις απειλές, και πρόσφερε οικονομική και τεχνική βοήθεια καθώς και στρατιωτική προστασία σε άλλα έθνη που αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία τους και το σοσιαλισμό.

Η Σοβιετική Ένωση είχε, ωστόσο, προβλήματα-κάποια σχετίζονταν με την πολιτική και ιδεολογική απολίθωση, κάποια  σχετίζονταν με την ποσότητα και την ποιότητα της οικονομικής παραγωγής της, και μερικά σχετίζονταν με τη συνεχιζόμενη πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Τα προβλήματα αυτά, ωστόσο, δεν προκάλεσαν την κατάρρευση του συστήματος. Η διάλυση του σοβιετικού σοσιαλισμού οφειλόταν στις πολιτικές που ακολούθησε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Οι πολιτικές αυτές προήλθαν από την πεποίθηση ότι τα προβλήματα του σοσιαλισμού θα μπορούσαν να λυθούν κάνοντας μονομερείς παραχωρήσεις στον ιμπεριαλισμό και ενσωματώνοντας στο σοσιαλισμό ορισμένες ιδέες και πολιτικές του καπιταλισμού. Οι ιδέες του  Γκορμπατσόφ είχαν τις ρίζες τους στις πολιτικές διαμάχες στη Σοβιετική Ένωση αλλά ποτέ δεν είχαν θριαμβεύσει τόσο απόλυτα, όπως συνέβη υπό τον Γκορμπατσόφ.

Αυτό που επέτρεψε στις ιδέες αυτές να αποκτήσουν υπεροχή ήταν ότι κατά τα προηγούμενα τριάντα χρόνια είχε αναπτυχθεί στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης ένας μικροαστικός τομέας με τις ρίζες του κυρίως στην παράνομη, ιδιωτική οικονομία. Αυτή η λεγόμενη δεύτερη οικονομία είχε τραυματίσει την  πρώτη οικονομία, είχε αποθαρρύνει μέρος του πληθυσμού, είχε διαφθείρει  τμήματα του Κομμουνιστικού Κόμματος και της κυβέρνησης, και παρείχε την κοινωνική βάση για τις πολιτικές που ακολούθησε ο Γκορμπατσόφ. Αντί για τη θεραπεία των προβλημάτων του σοσιαλισμού, οι πολιτικές του Γκορμπατσόφ σε σύντομο χρονικό διάστημα προκάλεσαν ολοκληρωτική οικονομική καταστροφή και τελικά ανέτρεψαν το σοσιαλισμό

Κριτική # 1

Μερικοί κριτικοί υποστηρίζουν ότι η εξήγηση μας αγνοεί μια σημαντική αιτία για την κατάρρευση, δηλαδή ότι η προσπάθεια για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ένωση ήταν καταδικασμένη από την αρχή εξαιτίας της ανεπαρκούς ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.

Δεν πρόκειται για μια καινούργια ιδέα. Το 1918, ο Καρλ Κάουτσκι είχε δηλώσει ότι η Ρωσία δεν ήταν έτοιμη για το σοσιαλισμό. Η άποψη αυτή βασιζόταν στους Καρλ Μαρξ και  Φρίντριχ Ένγκελς, οι οποίοι πίστευαν ότι μόνο η πλήρης ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στον καπιταλισμό,  δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την κατάργηση των τάξεων αλλά και στην περιγραφή του Ένγκελς το 1875 σχετικά με την καθυστέρηση της Ρωσίας. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να κινηθεί προς το σοσιαλισμό μόνο αφού επιτρέψει πρώτα στις ιδιωτικές επιχειρήσεις να αναπτυχθούν  και αναπτύξει τις παραγωγικές της δυνάμεις διαμέσου  κοινοπραξιών με τους ξένους καπιταλιστές, και οι δύο αυτές εναλλακτικές θα είχαν συμβεί αν στη Σοβιετική Ένωση είχε συνεχιστεί η λεγόμενη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), που εισήγαγε ο Λένιν το 1921. Μια επέκταση  αυτής της ιδέας ήταν ότι η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να αποφύγει την κατάρρευση αν ακολουθούσε την πορεία της Κίνας και του Βιετνάμ σήμερα, το δρόμο δηλαδή της ‘οικονομίας της αγοράς’.

Αυτή η αιτιολογία παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα. Δεν είναι καθόλου σαφές ποια πορεία θα θεωρούσαν ενδεδειγμένη ο Μαρξ και ο Ένγκελς για τους Σοβιετικούς κομμουνιστές το 1920. Αν και οι σοβιετικές συνθήκες μπορεί να μην ήταν ιδανικές για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, ο Μαρξ γνώριζε πολύ καλά, όπως έγραψε, το 1853, ότι ‘οι άνθρωποι δημιουργούν τη δική τους ιστορία, αλλά δεν τη δημιουργούν όπως ακριβώς θέλουν, δεν τη δημιουργούν κάτω από περιστάσεις που επιλέγουν οι ίδιοι, αλλά κάτω από τις συνθήκες  αντιμετωπίζουν άμεσα, και που δίνονται και προέρχονται από το παρελθόν’.

Επιπλέον η Ρωσία το 1917 δεν ήταν τόσο οπισθοδρομική, όπως η χώρα που περιέγραφε ο Έγκελς το 1875. Διέθετε μερικά από τα μεγαλύτερα εργοστάσια στον κόσμο και το 10% του πληθυσμού δούλευε στη βιομηχανία. Βεβαίως, η νέα Σοβιετική Ένωση παρέμεινε κυρίως μια χώρα αγροτών της υπαίθρου, και σοβιετικοί ηγέτες, όπως ο Βιατσεσλάβ Μολότοφ αργότερα, αναγνώρισαν ότι η καθυστέρηση ‘επηρέασε αρνητικά το σοσιαλισμό.’ Παρ 'όλα αυτά, όσοι πιστεύουν ότι η καθυστέρηση όχι μόνο επηρέασε αρνητικά το σοσιαλισμό, αλλά τελικά τον καταδίκασε πρέπει να αντιμετωπίσουν τρεις προκλήσεις. Πρώτον, όσο οπισθοδρομική κι αν ήταν η Σοβιετική Ένωση  στις αρχές της δεκαετίας του 1920, δεν παρέμεινε έτσι. Έχοντας το πλεονέκτημα των πλούσιων φυσικών πόρων, μία  πολυμήχανη ηγεσία, και έναν κινητοποιημένο  πληθυσμό, η Σοβιετική Ένωση ξεπέρασε την καθυστέρηση της. Στη δεκαετία του 1980, η Σοβιετική Ένωση είχε γίνει μια οικονομική υπερδύναμη, δεύτερη μόνο πίσω από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1984 ο οικονομολόγος Harry Shaffer έγραψε: ‘Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ακόμα μπροστά από τη Σοβιετική Ένωση τόσο συνολικά όσο και στην ανά κεφαλή παραγωγή, κατανάλωση, και βιοτικό επίπεδο, όμως, η Σοβιετική Ένωση σταθερά πλησιάζει τις Ηνωμένες Πολιτείες.’.

Έτσι, ακόμη και αν οι παραγωγικές δυνάμεις βρίσκονταν στην αρχή σε κατάσταση υπανάπτυξης, δεν παρέμειναν εκεί το 1985. Αν και  η σοβιετική βιομηχανική ανάπτυξη δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, μερικοί ωστόσο πιστεύουν ότι η αρχική καθυστέρηση είχε αποδυναμώσει θανάσιμα το σύστημα. Ο Erwin Marquit υποστήριξε ότι η αρχική καθυστέρηση οδήγησε τους Σοβιετικούς να καταφύγουν  ‘στο ουτοπικό μοντέλο μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας’ και ότι η κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία ‘αποδείχτηκε ανίκανη να ταιριάξει με το ρυθμό της υποκινούμενης από την αγορά τεχνολογικής ανάπτυξης της Δύσης.’ Αυτό δεν είναι πειστικό. Στην πραγματικότητα το ακριβώς αντίθετο είναι η αλήθεια. Διαμέσου της κρατικής ιδιοκτησίας και του σχεδιασμού, η σοβιετική οικονομία σημείωσε αξιοσημείωτη πρόοδο, όχι μόνο οικονομικά αλλά και τεχνολογικά. Στη δεκαετία του 1980 η Σοβιετική τεχνολογική εξέλιξη δεν ήταν ίση με εκείνη των ΗΠΑ, αλλά δεν βρισκόταν πολύ πίσω και κέρδιζε συνέχεια έδαφος. Σε ένα βιβλίο για τη σοσιαλιστική επιστήμη και την τεχνολογία που δημοσιεύθηκε το 1989, ο John W. Kiser III υποστήριξε ότι η όλη ιδέα του ‘τεχνολογικού χάσματος’ ήταν μια υπερβολή που γεννήθηκε από την ‘πεποίθηση της Αμερικής στην εγγενή κατωτερότητα του σοβιετικού συστήματος’. Η Δύση είχε ‘μια μόνιμη τάση να υποτιμά’ το σοβιετικό σύστημα επειδή δεν είχε κίνητρο να εμπορευματοποιήσει τα τεχνολογικά επιτεύγματα του. Ο Kiser επεσήμανε τις τεχνολογικές καινοτομίες που οι Σοβιετικοί και οι Ανατολικοευρωπαίοι είχαν πραγματοποιήσει στους τομείς της μεταλλουργίας, χημείας, επεξεργασίας τροφίμων, της βιοϊατρικής και αλλού.

Όσον αφορά την τεχνολογία των υπολογιστών, το 1986, η CIA κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπήρχε πράγματι χάσμα μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και της Δύσης, τόσο στο λογισμικό όσο και στο hardware, αλλά επίσης ότι ‘οι Σοβιετικοί εξακολουθούν να προοδεύουν ταχύτατα σε απόλυτους όρους’ και ότι σε δέκα με δεκαπέντε χρόνια ‘τα κορυφαία  Σοβιετικά επιστημονικά ιδρύματα θα έχουν κατά πάσα πιθανότητα εξοπλισμό συγκρίσιμο με εκείνο των καλύτερων εθνικών εργαστηρίων των ΗΠΑ’. Με άλλα λόγια, οι τεχνολογικές διαφορές ήταν μικρές και η απόσταση καλυπτόταν. Συνεπώς, η τεχνολογική καθυστέρηση απέχει από το να προσφέρει μια πειστική εξήγηση για την κατάρρευση. Ένα δεύτερο πρόβλημα της θεωρίας της καθυστέρησης, σαν αιτία κατάρρευσης, είναι η παραδοχή που κάνει ότι η Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), δηλαδή η προώθηση της ανάπτυξης μέσω της ενθάρρυνσης των ιδιωτικών επιχειρήσεων και των ξένων επενδύσεων, ήταν μία βιώσιμη επιλογή. Αυτό μοιάζει σαν το επιχείρημα ότι ο Αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί εάν ο Βοράς απλώς επέτρεπε στη δουλεία να πεθάνει με φυσικό τρόπο. Αν και αυτή η ιδέα μπορεί να ελκύει εκείνους που ήθελαν να κατηγορήσουν όσους κατάργησαν τη δουλεία για το μακελειό του Εμφυλίου Πολέμου, είναι λίγοι, αν υπάρχουν καν, οι ιστορικοί που πιστεύουν ότι αυτή ήταν μια βιώσιμη επιλογή το 1960. Ομοίως, το να επιμένουν ότι η ΝΕΠ ήταν μια βιώσιμη επιλογή για τους Σοβιετικούς στη δεκαετία του 1920. Το 1921, οι Σοβιετικοί είχαν στραφεί στη ΝΕΠ για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που δημιούργησαν οι πολιτικές του πολεμικού κομμουνισμού, ιδιαίτερα την αποξένωση των αγροτών που προκάλεσε η κατάσχεση των σιτηρών τους. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ωστόσο, η ΝΕΠ ανέπτυξε τα δικά της προβλήματα.

Εξηγώντας γιατί οι Σοβιετικοί εγκατέλειψαν τη ΝΕΠ, ο ιστορικός E.H Carr επεσήμανε τρία σοβαρά προβλήματα. Πρώτον, το 1922-23, η λεγόμενη κρίση του "ψαλιδιού", στην διάρκεια της οποίας οι μεγάλες ​​διακυμάνσεις των τιμών των σιτηρών οδήγησαν στην έλλειψη τροφίμων, στην ανεργία και τη δυστυχία των φτωχών και μεσαίων αγροτών. Δεύτερον, οι περισσότεροι σοβιετικοί ηγέτες συνειδητοποίησαν ότι η ΝΕΠ καταδίκαζε τη Σοβιετική Ένωση σε μια μακρά περίοδο βιομηχανικής καθυστέρησης, μία τρομακτική και απαράδεκτη προοπτική για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης απειλής από τον εξωτερικό εχθρό. Τρίτον, το 1927-1928 η μείωση των γεωργικών τιμών οδήγησε τους αγρότες στο να κρύβουν τα προϊόντα τους προκαλώντας λοιμό στις πόλεις. Για τους λόγους αυτούς, η εμπιστοσύνη στην αγορά και τα ιδιωτικά κίνητρα δεν μπορούσε να σταθεί. Έτσι, τα πραγματικά οικονομικά προβλήματα, καθώς και οι ιδεολογικές τους προτιμήσεις, ανάγκασαν τους σοβιετικούς ηγέτες να υιοθετήσουν νέες πολιτικές, να αποδεχτούν τη δημόσια ιδιοκτησία και τον κεντρικό σχεδιασμό. Κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι παράλογο να αποκαλέσει κάποιος την στροφή των σοβιετικών στην κρατική ιδιοκτησία και τον κεντρικό σχεδιασμό "ουτοπική". Κάνοντας την στροφή αυτή η Σοβιετική Ένωση εκβιομηχανίστηκε γοργά, νίκησε τους ναζιστές εισβολείς, και ανοικοδομήθηκε γρήγορα μετά τον πόλεμο.

Επιπλέον, τα παραπάνω συνέβησαν, ενώ αυξανόταν σταθερά το βιοτικό επίπεδο των σοβιετικών εργαζομένων. Το να φανταστεί κανείς ότι οι Σοβιετικοί θα μπορούσαν να επιτύχουν τα ίδια αποτελέσματα συνεχίζοντας τις προβληματικές πολιτικές της ΝΕΠ αποτελεί το λιγότερο ευσεβή πόθο. Η καθυστέρηση σαν αιτία της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης περιέχει μια τρίτη αδυναμία. Αυτή η αδυναμία αποκαλύπτεται από την ανάλυση των διδαγμάτων που εξάγονται  από αυτή την αιτία. Είναι απόλυτα σωστό να κρίνουμε την ορθότητα μιας αιτίας με βάση τα πορίσματα της. Για παράδειγμα, αν ένας βοσκός πέθανε πέφτοντας από ένα βράχο στο βουνό, μόνο ένας ανόητος θα βγάλει το συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι πρέπει να αποφεύγουν τη βόσκηση και τα βουνά. Εάν, ωστόσο, κατά τη στιγμή του ατυχήματος, ο βοσκός ήταν μεθυσμένος, ένας λογικός άνθρωπος θα έβγαζε το συμπέρασμα ότι θα πρέπει να αποφύγουμε να πίνουμε, ενώ βόσκουμε τα πρόβατά στα βράχια του βουνού. Ορισμένοι που συντάσσονται με το επιχείρημα της καθυστέρησης σαν εξήγηση για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, βγάζουν το συμπέρασμα ότι  η Σοβιετική Ένωση θα έπρεπε να αποφύγει τον κεντρικό σχεδιασμό και να ακολουθήσει την πορεία της Κίνας. Αλλά αυτό το συμπέρασμα δεν είναι πιο λογικό από εκείνο της αποφυγής της βόσκησης ή της ορειβασίας. Αυτό το συμπέρασμα είναι το λιγότερο απερίσκεπτο. Οι ίδιοι οι Κινέζοι δεν έχουν καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Σύμφωνα με τον Arthur Waldron, ‘η επίσημη Κίνα σήμερα πιστεύει ότι δεν υπήρξε κάποιο σημαντικό ή θεμελιώδες λάθος στη Σοβιετική Ένωση, ακόμη και στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Σύμφωνα με την επίσημη αφήγηση, η αποτυχία του σοβιετικού καθεστώτος να συνεχίσει, δεν μπορεί να αποδοθεί σε ένα ευρύ συστημικό φαινόμενο, αλλά μάλλον σε μια πολύ συγκεκριμένη αποτυχία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.

Επιπλέον, το πού θα οδηγήσει τελικά ο κινέζικος δρόμος και τι θα σημαίνει αυτό για την εργατική τάξη παραμένει ανοικτό. Βραχυπρόθεσμα, ο κινέζικος δρόμος έχει δημιουργήσει οικονομική ανάπτυξη και αύξησε το εισόδημα του αστικού πληθυσμού. Παρ 'όλα αυτά, από το 2008 τόσο η μείωση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης όσο και η εμπλοκή της κινεζικής οικονομίας με τη στασιμότητα της παγκόσμιας αγοράς εγείρει αμφιβολίες σχετικά με τη βιωσιμότητα αυτού του μοντέλου. Σύμφωνα με τους New York Times του Μάρτιου του τρέχοντος έτους, ‘ο ρυθμός αύξησης της Κίνας επιβραδύνθηκε για περισσότερο από μια δεκαετία.’

Επιπλέον, η κινεζική εργατική τάξη πληρώνει υψηλό τίμημα για ένα δρόμο που αποκλίνει σταθερά από το σοσιαλιστικό στόχο. Για μια δεκαετία, η ανεπίσημη  ανεργία στις πόλεις παραμένει σταθερά πάνω από το 8%. Η ξένη ιδιοκτησία και οι επενδύσεις ως ποσοστό των συνολικών πωλήσεων της μεταποίησης στην Κίνα έχει περάσει από το 2,3 τοις εκατό το 1990 στο 31,3 τοις εκατό το 2000. Δεδομένου ότι οι άμεσες ξένες επενδύσεις στην Κίνα (124 δισεκατομμύρια δολάρια το 2011) αυξάνονται σε ετήσια βάση και είναι πλέον στη δεύτερη θέση πίσω μόνο από τις ΗΠΑ, το ποσοστό της ξένης ιδιοκτησίας είναι αναμφίβολα πολύ μεγαλύτερο τώρα από ότι το 2000. Επιπλέον, σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη, ‘για τα αναπόφευκτα αποτελέσματα της καπιταλιστικής ανάπτυξης της Κίνας’ περιελάμβανε την ‘αυξανόμενη ανεργία, την ανισότητα και την ανασφάλεια, τις περικοπές στη δημόσια υγεία και την εκπαίδευση, την επιδείνωση της καταπίεσης των γυναικών, την περιθωριοποίηση της γεωργίας και τον πολλαπλασιασμό των περιβαλλοντικών κρίσεων. Στο βαθμό που η οικονομία της αγοράς με σοσιαλιστικό προσανατολισμό παραμένει ένας αμφίβολος δρόμος προς το σοσιαλισμό, παραμένει αμφίβολο το συμπέρασμα που εξάγεται από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Με λίγα λόγια η καθυστέρηση σαν επεξηγηματική αιτία πρέπει να απορριφθεί για τρεις λόγους. Πρώτον, όσο καθυστερημένη  κι αν ήταν η Σοβιετική Ένωση το 1917, οι παραγωγικές δυνάμεις της δεν παρέμεναν καθυστερημένες το 1985. Δεύτερον, η εξήγηση αφήνει να εννοηθεί ότι η Σοβιετική Ένωση θα έπρεπε και θα μπορούσε να συνεχιστεί η ΝΕΠ. Αυτή η ιδέα ήταν απαράδεκτη τότε και είναι εντελώς παράλογη εκ των υστέρων. Τρίτον, αν ο κινέζικος δρόμος προς το σοσιαλισμό είναι πιο αξιόπιστος από ότι ο Σοβιετικός μένει να αποδειχτεί.

Κριτική # 2

Στον γύψο

Για δες καιρό που διάλεξε να σπάσω το ποδάρι,
τώρα που μέρα-ενάντια θα γίνουνε ζευγάρι.

Τις ιδέες μας δεν μπορούν να τις βάλουν στον γύψο. Τη χώρα, το μόνο βέβαιο (ότι θα την βάλουν). Κατά πάσα πιθανότητα τη μέρα που θα κυκλοφορήσουμε με πρωτοσέλιδο τίτλο όπου θα εξηγούμε γιατί δεν θα το κάνουν.

Το πόδι όμως (ω ναι) μπορούσαν και επιβαλλόταν.
Ένεκα χρόνων αποχής από ασκήσεις επαναστατικής γυμναστικής η φυσική κατάσταση του κινήματος ήταν κακή. Το μοιραίο συνέβη στην πρώτη φάση του επαναστατικού προτσές. Κνήμη και περόνη κατέρρευσαν σαν Σοβιετικές Δημοκρατίες. Ακούστηκε ένα κραχ (οικονομικό) που διέλυσε τις σοσιαλιστικές δομές του αστραγάλου. Τη μοίρα της βάσης ακολούθησαν τα 120 κιλά του εποικοδομήματος.

Οι πρώτες εκτιμήσεις της κ.ε. του μπλοκ για τα αίτια της κατάρρευσης επισημαίνουν την ιμπεριαλιστική περικύκλωση, τα λάθη, τις υπερβολές και τις παρεκκλίσεις της ηγεσίας, τη διαστρέβλωση βασικών νομοτελειών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, όπως τον βασικό καθοδηγητικό ρόλο του κράτους, του κόμματος και του πάχους του σώματος.

Κάνουν επίσης λόγο για βαρύ αγωνιστικό χώρο, κάτι αηδίες που είχαν φάει τα αγριογούρουνα και άλλες παραμέτρους του πολιτικού εποικοδομήματος που δεν είναι της παρούσης να μελετηθούν εκτενώς λόγω της έλλειψης σχετικής βιβλιογραφίας.

Αλλά η ιστορία προχωράει με ζιγκ-ζαγκ, πισωγυρίσματα και κατάγματα. Είναι απλώς ένα μικρό βήμα πίσω, για να πάρουμε φόρα και να κάνουμε δύο άλματα στο κενό.
Όπως θα ‘λεγε ο μεγάλος Βλαντίμιρ Ιλίτς το κόκαλο έσπασε, ο δρόμος χαράχτηκε.

Το φάντασμα του Μπρεζνιεφισμού συνεχίζει να πλανάται πάνω από την Μπλογκόσφαιρα. Πιθανή ημερομηνία επιστροφής, κατά τας γραφάς, το ερχόμενο κομμουνιστικό Σάββατο.

Για την αντιγραφή των σκέψεων του μ.α. παπαγαλάκι του κρεμλίνου.

Περί κατάρρευσης ΙΙ

(Συνέχεια από το προηγούμενο).
Αν με τον όρο κατάρρευση εννοούμε ότι τα αίτια δεν ήταν μόνο εξωτερικά (καπιταλιστική περικύκλωση, σαμποτάζ, πράκτορες, προδότες κι άλλα παρόμοια συνωμοτικής αντίληψης της ιστορίας) αλλά και εσωτερικής φύσεως, τότε σε ένα πρώτο στάδιο κάνουμε μια σωστή επισήμανση.
Επί της ουσίας όμως δεν βλέπω τι παραπάνω κάνουμε από το να ανακαλύπτουμε την αμερική και την πυρίτιδα μαζί.

Στην περίοδο, που τα βλέπαμε όλα ρόδινα στην χώρα των σοβιέτ και στην εκάστοτε ηγεσία μια τέτοια προσέγγιση ίσως είχε τη σημασία της.
Σήμερα όμως δημιουργεί μια σύγχυση που προσωπικά μου φέρνει στο νου συνειρμικά την γελοία επιχειρηματολογία κάποιων ξεπουλημένων σοσιαλδημοκρατών κατά τον Α' Παγκ.Πόλεμο. Οι δυνάμεις αυτές δικαιολογούσαν την σύνταξή τους στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο με την αστική τάξη της χώρας τους, επειδή η άλλη χώρα είχε επιτεθεί πρώτη, ή επειδή ο πόλεμος διεξαγόταν στα εδάφη της δικής τους χώρας, οπότε και έπρεπε να την υπερασπιστούν γιατί ήταν εναντίον των προσαρτήσεων!
Η τυπική τους λογική τους οδηγούσε μόνο μέχρι το απλοϊκό σχήμα: άμυνα=δίκαια υπεράσπιση, επίθεση=άδικος πόλεμος, και τους εμπόδιζε να δουν τα πραγματικά αίτια του πολέμου, λες και το κύριο κριτήριο ήταν το γεωγραφικό.
Με την ίδια ακριβώς αντιδιαλεκτική σκέψη, πολλοί είναι αυτοί που φτάνουν σήμερα στο συμπέρασμα: εξωτερικά αίτια=ανατροπή, αλλά εσωτερικά=κατάρρευση. Λες και το παιχνίδι παίζεται εθνικά, όχι ταξικά. Λες κι έχει σημασία αν ο ταξικός αντίπαλος είναι σοβιετικός, ή προέρχεται από το εξωτερικό και η ουσία βρίσκεται στην εθνική κι όχι στην ταξική συνείδηση.

Ας θέσουμε ένα απλό ερώτημα. Ήταν αναπόφευκτο να "καταρρέυσει" η σοβ. ένωση;
Αν δεν είναι κάποιος πωρωμένος αστός δύσκολα θα απαντήσει καταφατικά στο παραπάνω ερώτημα.
Επομένως μπαίνει ζήτημα για τον υποκειμενικό παράγοντα (που πάντα βέβαια δρα και λειτουργεί μέσα σε αντικειμενικά πλαίσια, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι τυφλό ενεργούμενο χωρίς ελευθερία θέλησης και επιλογής). Και είναι εντελώς αφελές να πιστεύουμε ότι δεν υπήρξε συνειδητή προσπάθεια παλινόρθωσης του καπιταλισμού στην ΕΣΣΔ, υπονόμευσης από μέσα κι από έξω της σοβιετικής εξουσίας από τον ταξικό αντίπαλο.
Αυτό είναι αναντίρρητο. Κι είναι αδιάφορο -για το θέμα μας- αν αυτή η υπονόμευση έγινε από το εξωτερικό ή από το εσωτερικό, αν έγινε με δούρειο ίππο, ή αν έγινε από την ηγεσία του ΚΚΣΕ που υποτίθεται εκπροσωπούσε και υπερασπιζόταν τον σοσιαλισμό.

Μπορεί οι δολοφόνοι να εκμεταλλεύτηκαν υπαρκτές αδυναμίες. Και μπορεί κάποιοι να ήταν εξ αμελείας, ή να είχαν κατά βάση καλές προθέσεις. Μπορεί ακόμα να μη συμφωνήσουμε στη διαλεύκανση του εγκλήματος ως προς τους ενόχους -κι ο ηρακλής πουαρώ να έχει πεθάνει.
Αλλά αν δεν το δούμε ως δολοφονία, αν δεν το κατονομάσουμε έτσι, αυτό είναι συγκάλυψη.

Προσωπικά με υπερβαίνει το σκεπτικό των συλλογικοτήτων της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς που επιμένουν να χρησιμοποιούν τον όρο κατάρρευση. Η υιοθέτηση του όρου δικαιολογείται εν μέρει από το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, δεδομένης της αίσθησης που προκάλεσε η εντυπωσιακή πτώση και η διάλυση μιας κραταιάς δύναμης.
Όμως έχει επικίνδυνες πολιτικές προεκτάσεις.
Καταρρέει κάτι το οποίο δεν έχει τίποτα άλλο να προσφέρει, κάτι που έφαγε τα ψωμιά του. Αλίμονο αν αποδεχτούμε κάτι τέτοιο, τόσο για τη Σοβ. Ένωση (οι κατακτήσεις του σοβιετικού λαού σε όλα τα επίπεδα μόνο αυτό δεν καταμαρτυρούν) όσο και για τον μαρξισμό και την κομμουνιστική προοπτική! Γιατί ας μην γελιόμαστε: εκεί στοχεύουν όσοι αστοί αναλυτές κάνουν χρήση του όρου, και ουδόλως περιορίζονται σε κάποια κριτική-απόρριψη του σοβιετικού μοντέλου. Η χρήση των όρων σήμερα δεν είναι καθόλου ουδέτερη.

Επί της ουσίας πάνω στο προηγούμενο. Κατάρρευση πχ είχαμε στην περίπτωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Τα γερμανικά στίφη βαρβάρων ήταν αυτά που έδωσαν την χαριστική βολή, αλλά στην πραγματικότητα η δουλειά τους ήταν πολύ εύκολη απέναντι σε έναν οργανισμό που είχε φάει τα ψωμιά του (μαζί με το σύστημα της δουλοκτησίας και όλον τον αρχαίο κόσμο τον οποίο εκπροσωπούσε) και η πτώση του ήταν αναπόφευκτη.
Εξωτερική ομοιότητα με την "σοβιετική αυτοκρατορία" ήταν ότι οι σοβιετικοί είχαν απλωθεί επί μπρέζνιεφ, παραπάνω απ' όσο τους "έπαιρνε" κι από οικονομικής απόψεως είχαν φτάσει στα όρια τους (ένας από τους λόγους που εξηγούσε και τις προσπάθειες αφοπλισμού των σοβιετικών, πέραν από την φιλειρηνική φύση το σοσιαλισμού).
Αλλά όσον αφορά την ουσία, η ΕΣΣΔ όχι μόνο δεν αντιπροσώπευε ένα γερασμένο, παρηκμασμένο οικονομικό σύστημα, αλλά την μοναδική εναλλακτική λύση προς την καπιταλιστική βαρβαρότητα.
(παρεμπιπτόντως, πολλοί είναι σήμερα αυτοί που τονίζουν τις ομοιότητες του σημερινού κόσμου με την εποχή της διάλυσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η περαιτέρω ανάπτυξη του αρχαίου κόσμου, θα ερχόταν μέσα από τη δημιουργία κεφαλαίου και το πέρασμα στον καπιταλισμό. Όμως το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων ήταν ακόμα πολύ χαμηλό κι οι συνθήκες εν γένει δεν είχαν ωριμάσει. Έτσι η μετάβαση αυτή "αναβλήθηκε" για χίλια περίπου χρόνια και περάσαμε στην φεουδαρχία, που από τη μια ήταν προοδευτικός οικονομικο-κοινωνικός σχηματισμός σε σχέση με την δουλοκτησία, από την άλλη όμως "τύλιξε" την ευρώπη στην μεσαιωνική βαρβαρότητα. Την ίδια προοπτική -δηλ την βαρβαρότητα- βλέπουν κάποιοι και για την σημερινή κοινωνία, από τη στιγμή που δεν μπόρεσε να κάνει την υπέρβαση του καπιταλισμού και τη μετάβαση στο σοσιαλισμό. Αφού δεν ήρθε ο σοσιαλισμός, η βαρβαρότητα είναι προ των πυλών).

Ο αντίλογος στα παραπάνω είναι ότι στη Σοβιετική Ένωση δεν κατέρρευσε κανένας σοσιαλισμός, αλλά η ψευτοσοσιαλιστική σοβιετική εκδοχή του που λειτουργούσε σαν βαρίδιο στο όραμα του κομμουνισμού.
Εύλογα βέβαια προκύπτει το ερώτημα πώς κατέρρευσε κάτι που δεν υπήρχε; Γιατί αν η φύση της ΕΣΣΔ ήταν εκμεταλλευτική, σταλινική-αυταρχική, κρατικο-καπιταλιστική, ή οτιδήποτε άλλο από όλα αυτά που έχουν λεχθεί κατά καιρούς, τότε δεν θα αρκούσε μια απλή εναλλαγή από τη μια εκμεταλλευτική μορφή στην άλλη; Πώς εξηγείται η διάλυση, η πτώση, η "κατάρρευση";
Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι υπήρχε σε προηγούμενη φάση, τότε το κύριο είναι να ορίσουμε πώς -και πότε, αλλά αυτό είναι μεγάλη ιστορία- ανατράπηκε, να ορίσουμε την αντεπανάσταση και τους όρους υπό τους οποιόυς συντελέστηκε.

Σε κάθε περίπτωση ο όρος ανατροπή είναι πολύ πιο συνεπής από την άποψη της ταξικής πάλης και του κομμουνιστικού κινήματος (και δε σημαίνει ότι δικαιολογεί, ή συγκαλύπτει τις ευθύνες του επαναστατικού υποκειμένου του οποίου η "πρωτοπορία" έγινε υποκείμενο της αντεπανάστασης).
Και κατά τη γνώμη μου, ο όρος αντεπανάσταση είναι ακόμα πιο καθαρός και κατάλληλος.

Περί κατάρρευσης

Άφησα αρκετό καιρό την ψηφοφορία δίπλα ασχολίαστη. Είναι καιρός να ασχοληθούμε τώρα με αυτήν.

Ας σκεφτούμε καταρχήν σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή, την λέξη κατάρρευση και να δούμε κατά πόσο ταιριάζουν στην περίπτωση της ΕΣΣΔ.
Λέμε συνήθως ότι κάποιος κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος, ή πύργος από τραπουλόχαρτα. Και αν πρόκειται για άνθρωπο, τότε εννοούμε ότι κατέρρευσε στα καλά καθούμενα, ενώ κανείς δεν το περίμενε, χωρίς κάποια εξωτερική επίδραση.
Όμως ή "κατάρρευση" της ΕΣΣΔ, ούτε στα καλά καθούμενα έγινε (αν και ξάφνιασε τους μη υποψιασμένους που ήταν και η πλειοψηφία), ούτε χωρίς εξωτερική επίδραση. Και μπορεί να δικαιολογείται εν μέρει ο παραλληλισμός με τον χάρτινο πύργο, από τον πάταγο που προκάλεσε η διάλυση και το ξαφνικό του όλου πράγματος, όμως η ΕΣΣΔ δεν ήταν ένας χάρτινος γίγαντας που κατέρρευσε στο πρώτο φύσημα. Χρειάστηκε κάτι πολύ παραπάνω από φύσημα, συντονισμένο και οργανωμένο από πολλές πλευρές.

Στον αντίποδα. Μπορούμε να φανταστούμε τη σοβιετική ένωση σαν ένα οικοδόμημα. Και ένα οικοδόμημα μπορεί να καταρρεύσει (και μάλιστα σαν χάρτινος πύργος, αν αυτό γίνει ξαφνικά και θεαματικά όπως έγινε στην εσσδ). Και επιπλέον η χρήση του όρου, δεν αποκλείει απαραίτητα τα εξωτερικά αίτια. Πχ, ένα κτίριο μπορεί να καταρρεύσει κι από ένα σεισμό. Εννοείται όμως ότι όσο πιο δυνατό είναι ένα κτίριο, όσο πιο γερά θεμέλια έχει, τόσο πιο δύσκολα θα καταρρεύσει. Και η εσσδ είχε ιδιαίτερα σαθρά θεμέλια στα τέλη της δεκαετίας του 80.
Αυτή λοιπόν είναι μια αρκετά ολοκληρωμένη προσέγγιση, διόλου χυδαία. Μη χυδαία γιατί δεν αγνοεί τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξαν τα εξωτερικά αίτια. Και ολοκληρωμένη, γιατί συνυπολογίζει και τις αδυναμίες του εσωτερικού παράγοντα.

Από τα παραπάνω αξίζει να κρατήσουμε και τον παραλληλισμό της Σοβ. Ένωσης με άνθρωπο. Ήταν κι αυτή ένας ζωντανός οργανισμός, με ακμή και παρακμή, επιτεύγματα και δυσκολίες που οδήγησαν στον πολιτικό της θάνατο. Κι έζησε 74 χρόνια, πάνω-κάτω όσο είναι το προσδόκιμο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου (όχι όμως στη σημερινή Ρωσία, όπου μετά το 91 ο μέσος όρος έχει πέσει κάτω από τα 60!).
Όταν μιλάμε για έναν ανθρώπινο οργανισμό είναι πολύ δύσκολο να προσδιορίσεις τα αίτια του θανάτου. Αναμφισβήτητα η ασθένεια που επέφερε τον θάνατο στο τελικό στάδιο ήταν η περεστρόικα του γκορμπατσόφ. Αυτό όμως ήταν μόνο το τελικό χτύπημα. Ο άνθρωπος μπορεί να πεθάνει κι από μια απλή γρίπη στα γεράματα (αν έχει καταπονηθεί ο οργανισμός, ή προσβληθεί από έιτζ). Τυπικά η αιτία θανάτου είναι η γρίπη, ουσιαστικά όμως θα είμαστε σχολαστικοί που χάνουν την ουσία αν μείνουμε μόνο σε αυτό.
Πώς προέκυψε η γρίπη; Γιατί ήταν τόσο αδύνατος ο οργανισμός; Τι κατέστρεψε το "ανοσοποιητικό σοβιετικό σύστημα" και επικράτησε τόσο εύκολα αυτός ο ιός; Αυτά είναι τα ουσιαστικά ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε (κι όχι να επικεντρωθούμε στον ιό γκόρμπι, που υπό άλλες συνθήκες το πολύ-πολύ να έφερνε λίγο συνάχι).
Συμπερασματικά, ο θάνατος της ΕΣΣΔ, όπως κι οποιοδήποτε άλλος θάνατος, είναι συνισταμένη πολλών παραγόντων. Είναι στενοκεφαλιά και μονομέρεια να επισημαίνουμε και να υπερτονίζουμε ένα μόνο παράγοντα, αγνοώντας τους υπόλοιπους. Παράλληλα όμως είναι καθήκον να ξετυλίξουμε το κουβάρι και να αναδείξουμε τις κύριες αιτίες που έφεραν αυτό το αποτέλεσμα, βγάζοντας διδακτικά συμπεράσματα για το μέλλον.

Περιγράφοντας λοιπόν τον θάνατο της ΕΣΣΔ, μια πιο νηφάλια και ουδέτερη διατύπωση, θα ήταν πχ ο όρος "διάλυση", ή κάτι αντίστοιχο, που θα υποδήλωνε το πολιτικό τέλος της χώρας των σοβιέτ. Και πάλι όμως, δε γλιτώνουμε πολλά έτσι. Ούτε είναι απαραίτητα έντιμη λύση, να περιγράφουμε κάτι αποφεύγοντας την ερμηνεία των γεγονότων.
Γιατί πόσο έντιμο είναι να πεις ότι κάποιος πέθανε, όταν δολοφονήθηκε; Δεν συγκαλύπτεις έτσι τον δολοφόνο;

Το αίνιγμα γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο αν σκεφτούμε:
-ότι ο οργανισμός αυτός έπασχε από -κάτι σαν- αυτοκτονικό ιδεασμό (sic), αφού πολύ από τους μελλοντικούς δολοφόνους του σοβιετικού καθεστώτος, μεγάλωσαν και αναδείχτηκαν πολιτικά μέσα από τις ίδιες του τις δομές.
-τους πολιτικούς δολοφόνους της ΕΣΣΔ σαν εκτελεστικό απόσπασμα, όπου κάποιοι έχουν άσφαιρα πυρά και κάποιοι κανονικά (για να μην έχουν όλοι τύψεις την ώρα της κρίσεως). Ή ακόμα πιο παραστατικά αν τους φανταστούμε σαν τους δολοφόνους του όριαν εξπρές. Ο καθένας περνούσε και έριχνε μια μαχαιριά στο πτώμα. Όλοι συνέπραξαν, όλοι είναι συνένοχοι, άντε να βρεις όμως ποιος επέφερε το μοιραίο χτύπημα.
Και δεν είναι καθόλου έξυπνο να τα ρίξουμε όλα απλώς στον τελευταίο που βρέθηκε με το μαχαίρι στο χέρι (Γκορμπατσόφ) και βγήκε ανοιχτά να παραδεχτεί τις προθέσεις του.

Εμπιστευτήκαμε τον ασθενή στους γιατρούς κι αυτοί αποδείχτηκαν χασάπηδες με νυστέρια. Δε φέρουν μερίδιο ευθύνης και οι τεθλιμμένοι συγγενείς για την τυφλή εμπιστοσύνη που έδειξαν στους χασάπηδες;

Εισαγωγικά

Πολλές φορές κάποια απλά πράγματα μπορούν να μας δείξουν πολύ περισσότερα απ' όσα φανταζόμαστε.
Παίρνουμε μια απλη φράση:
Κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Κι έχουμε στη διάθεσή μας ως σημείο στίξης τα εισαγωγικά, τα οποία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κατά το δοκούν.
Μια τέτοια μικρή λεπτομέρεια μπορεί να μας φανερώσει πάρα πολλά για την πολιτική ένταξη του καθενός.

Πχ αν κάποιος δεν χρησιμοποιήσει καθόλου εισαγωγικά, κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για αστό περιωπής, που πιστεύει ότι στη Σοβιετική ένωση υπήρχε σοσιαλισμός κι αυτός κατέρρευσε, απέτυχε παταγωδώς και δεν χρειάζεται να τον νεκραναστήσουμε και να τον επαναφέρουμε από το χρονοντούλαπο της ιστορίας.
Αν πάλι κάποιος χρησιμοποιήσει εισαγωγικά και τα βάλει στον υπαρκτό σοσιαλισμό, τότε πιστεύει ότι στη σοβιετική ένωση δεν υπήρξε κανενός είδους σοσιαλισμός, άποψη ευρέως διαδεδομένη στις τάξεις χαρούμενων αριστερών κι όχι μόνο. Βέβαια μπαίνει αυτομάτως το ερώτημα, πώς κατέρρευσε κάτι που ούτε καν υπήρξε, αλλά αυτά είναι ψιλά γράμματα.
Αν τέλος βάλουμε τα εισαγωγικά στην κατάρρευση, τότε "είμαστε ξανά με τον Λένιν" που έλεγε κι η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Στηλιτεύουμε την άποψη περί κατάρρευσης που συσκοτίζει την ουσία, υπερασπιζόμαστε τον σοσιαλισμό που γνωρίσαμε (περιμένοντας εναγωνίως νέες γνωριμίες στο ακουστικό μας) κι εξασφαλίζουμε συμφωνία με την κομμουνιστική ορθοδοξία.

Κι εγώ με τους ορθόδοξους είμαι (=ορθή σκέψη), κι όχι με τους άλλους που επικράτησαν καθολικά με τη νέα τάξη πραγμάτων.
Αλλά σέβομαι απεριόριστα -παρά τη διαφωνία μου- και τα παληκάρια που προχωράν και στο επόμενο βήμα και βάζουν δυο φορές εισαγωγικά κάνοντας χρήση του σχετικού δικαιώματος. Γιατί σκαμπάζουν πέντε πράγματα και δεν χάφτουν το απλοϊκό παραμύθι περί κατάρρευσης. Αλλά ταυτόχρονα προβληματίζονται τι διαόλο πράγμα ήταν αυτό που υπήρξε εκεί πάνω.
Και το να ψάχνεσαι είναι πολύ σπουδαίο πράγμα. Και πάνω απ' όλα προϋπόθεση για να βρεις.