95 χρόνια από τον Οκτώβρη

Η 48ωρη απεργία ανατρέπει εν μέρει τον προγραμματισμό της κε του μπλοκ. Έτσι το σημερινό κυριακάτικο ιστορικό ένθετο, περιλαμβάνει ένα κείμενο για την επέτειο της επανάστασης στη ρωσία και τη συμπλήρωση 95 χρόνων από τον κόκκινο νικηφόρο οκτώβρη, το οποίο επιλέγει ωστόσο να ξετυλίξει το νήμα από το τέλος. Καλή ανάγνωση.

Πολύ συχνά ακούμε το ερώτημα: γιατί δεν έπεσε ούτε μια τουφεκιά για την υπεράσπιση της εσσδ; Αν ήταν πράγματι υπαρκτός ο σοβιετικός σοσιαλισμός, δε θα τον υπεράσπιζαν οι λαοί με το όπλο στο χέρι;

Σε πρώτο επίπεδο, η κύρια απάντηση ήταν ότι δεν έπεσε ούτε μια τουφεκιά για την τιμή των όπλων, γιατί οι εχθροί του δεν ήρθαν με το τουφέκι για να τον ρίξουν. Τότε μπορεί να βλέπαμε άλλο έργο. Αλλά το πάθημα έγινε μάθημα για τους ιμπεριαλιστές. Η σοβιετική ένωση βγήκε νικήτρια από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, τσάκισε το φασισμό κι εξάπλωσε το κύρος της σε όλους τους λαούς και τα κινήματα του πλανήτη. Τα όπλα λοιπόν τους ήταν χρήσιμα ως απειλή, περισσότερο με τη μορφή της κούρσας των εξοπλισμών, που προκαλούσε στους σοβιετικούς οικονομική αιμορραγία, ενώ παράλληλα εξασφάλιζε μεγάλα κέρδη για το στρατιωτικο-βιομηχανικό μπλοκ στη δύση.

Ίσως αυτή να ήταν η βάση κι ο πυρήνας της λογικής του μπίρμαν, όταν έλεγε ότι για να κερδίσουμε την κούρσα του ανταγωνισμού με το ιμπεριαλιστικό σύστημα, θα έπρεπε να σταματήσουμε να τρέχουμε στην ίδια κατεύθυνση και να αλλάξουμε πορεία. Είναι φανερό όμως ότι δε μπορούμε να επιλέγουμε πάντα το στίβο και το πεδίο της (ταξικής) πάλης μεταξύ δύο συστημάτων, ούτε καν την κατεύθυνση της κούρσας πολλές φορές. Κι είναι ένας στίχος του ίδιου του μπίρμαν που το εξηγεί πολύ καλά αυτό. Από στόμια βγαίνει η δύναμη κι όχι από τα στόματα. Κι αυτή είναι η πικρή αλήθεια της unidad popular.

Ας επιστρέψουμε όμως στο θέμα μας. Οι αστοί κατάλαβαν ότι μια πλαγιομετωπική, «ψυχροπολεμική» επίθεση εναντίον των σοβιετικών, θα μπορούσε να τους φθείρει και να έχει καλύτερα αποτελέσματα. Αυτοί που ανέτρεψαν το σοσιαλισμό ήρθα μεταμφιεσμένοι ως κομμουνιστές, με συνθήματα για περισσότερο και καλύτερο σοσιαλισμό, αποκρύπτοντας τις πραγματικές τους προθέσεις.

Κι όταν μιλάμε για ανατροπή, δεν το κάνουμε με αυστηρά γεωγραφικούς όρους, για τους κακούς δυτικούς ιμπεριαλιστές, που διάβρωσαν δόλια και με δούρειους ίππους το σοσιαλιστικό μπλοκ, αλλά με όρους ταξικούς, γιατί κι αυτοί που δρομολόγησαν εκ των έσω την παλινόρθωση, στο στρατόπεδο των αστών βρίσκονταν. Ο υπαρκτός ανατράπηκε με αντεπανάσταση, δεν αυτοκτόνησε, ούτε κατέρρευσε υπό το βάρων εσωτερικών του αδυναμιών. Εάν κατέρρεε στην τελική, για να αντιστρέψουμε το αρχικό ερώτημα, κι είχε ξοφλήσει λόγω των αδυναμιών του, γιατί δεν έγινε μια ομαλή παλινόρθωση στα πρότυπα της κίνας πχ, και χρειάστηκε μια αντεπανάσταση που προκάλεσε τέτοιο πάταγο;

Υπάρχει και μια ακόμα παράμετρος, που δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας. Ένοπλη αντίσταση υπήρξε, κανονική αλλά και γιαλαντζί. Όχι όμως με αυτή σειρά.

Το 1991 είχαμε το πραξικόπημα του αυγούστου, από την επιτροπή σωτηρίας, ως μια ύστατη προσπάθεια εκ μέρους κάποιων στελεχών του κκσε να ανατρέψουν τη ροή των πραγμάτων. Στην πράξη ωστόσο, η απόπειρα αυτή ήταν τόσο πρόχειρα οργανωμένη που κατάφερε να πετύχει το ακριβώς αντίθετο απ’ τις διακηρύξεις της, επισπεύδοντας τη διαδικασία της παλινόρθωσης.

Μια πιθανή ερμηνεία είναι ότι το πράγμα είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο παρακμής και διάβρωσης που οποιαδήποτε προσπάθεια διάσωσης εκ των έσω, δε μπορούσε παρά να είναι θνησιγενής. Η επικρατέστερη εκδοχή όμως είναι ότι το πραξικόπημα οργανώθηκε με αυτόν τον τρόπο, από τα πάνω και χωρίς να απευθυνθεί μαζικά στο λαό, ώστε να είναι εξ αρχής καταδικασμένο σε αποτυχία και να «προβοκάρει» κάθε άλλη προσπάθεια αντίστασης στην προωθούμενη παλινόρθωση.

Κατά δεύτερον υπήρξε και πραγματική αντίσταση, καθόλη σχεδόν τη διάρκεια του 1993, που οδήγησε στα αιματηρά γεγονότα τον οκτώβρη του ίδιου έτους και την επίθεση στο κτίριο των σοβιέτ (που είχαν ήδη αστικοποιηθεί κι ήταν πλέον ένα είδος κοινοβουλίου) από τα τανκς του γέλτσιν. Όταν ο ρώσικος λαός, μετά την αρχική παραζάλη, κατάλαβε τι ήταν αυτό που έχασε και ποια ήταν η ουσία των ανατροπών, άρχισε να αντιδρά κι αντιμετωπίστηκε με καταστολή και όπλα. Το κίνημα αυτό έχασε τελικά, γιταί δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει στρατιωτικά την εξουσία του γέλτσιν. Αλλά το στρατιωτικό κομμάτι δε μπορεί παρά να πατά στο πολιτικό. Κι η πολιτική πρωτοπορία ήταν ευνουχισμένη, αδύναμη, κατώτερη των περιστάσεων, εξαιτίας της χρόνιας διαβρωτικής επίδρασης του κυρίαρχου ρεβιζιονισμού. Κάτι που ήταν καταλυτικό για τις προοπτικές αυτής της αντίδρασης και την τελική της ήττα.

Αυτός είναι ένας σοβαρός παράγοντας, αλλά δεν αρκεί από μόνος του να εξηγήσει πλήρως την παθητικότητα των λαών της σοβιετίας, που δεν ένιωσαν την ανάγκη να υπερασπιστούν πιο ενεργά το σοσιαλισμό που γνωρίσαμε, απ’ όσους τον επιβουλεύονταν. Και τήρησαν μια στάση απάθειας κι αδιαφορίας, που φαίνεται να αντιφάσκει λογικά με τα δημοσκοπικά ευρήματα στις πρώην σοβιετικές «δημοκρατίες», όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού πιστεύει ότι ζούσε πολύ καλύτερα επί σοσιαλισμού. Αλλά όπως λέει ο θυμόσοφος λαός, πρέπει να χάσει κανείς κάποια πράγματα για να τα εκτιμήσει και να καταλάβει την αξία τους.

Όσοι έχουν διαβάσει το βιβλίο του μπάμπη ιωάννου για την εσσδ (που το αναφέρω ενδεικτικά ως παράδειγμα) θα πρόσεξαν οπωσδήποτε την περιγραφή κάποιων αρνητικών πλευρών της σοβιετικής κοινωνίας και τις εκπληκτικές αντιδράσεις των σοβιετικών πολιτών, όταν τους τις επεσήμαινε ο συγγραφέας.

-Α, ναι ο αλκοολισμός είναι πολύ σοβαρό πρόβλημα με καταστροφικές συνέπειες. Ελπίζουμε ότι το κόμμα γνωρίζει τις διαστάσεις του και θα πάρει μέτρα για την αντιμετώπισή του.

Ή...

-Έχετε δίκιο, η παραοικονομία είναι ένα πολύ ανησυχυτικό πρόβλημα. Μακάρι το κόμμα να επιληφθεί του θέματος και να λάβει εγκαίρως τα απαραίτητα μέτρα.

Αυτού του είδους οι διάλογοι επαναλαμβάνονται σχεδόν μονότονα, με πανομοιότυπο τρόπο, τουλάχιστον δέκα φορές μες στο βιβλίο. Κι η κατάληξη είναι πάντα η ίδια, ακόμα κι από αυτούς που αποτελούν μέρος του προβλήματος –πχ κάποια άτομα που συμμετέχουν σε παράνομες αγοραπωλησίες. Παρόλα αυτά ευελπιστούν σφόδρα ότι το κόμμα θα μεριμνήσει τάχιστα για την επίλυση του προβλήματος.

Το πιο εντυπωσιακό σε αυτή την περίπτωση δεν είναι η υποκρισία κι η αντίφαση μεταξύ λόγων και έργων. Αλλά η μεταφυσική πίστη στο κόμμα, που είναι κάτι αφηρημένω, έξω από εμάς, και θα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα προβλήματα. Με άλλα λόγια, η καθολική ανάθεση της ελπίδας και όποιας πρακτικής δραστηριότητας στο σοβιετικό κράτος. Πιθανότατα πολλοί από αυτούς θα είχαν την ίδια ακριβώς αντίσταση, όταν εκδηλώθηκε ανοιχτά κι η αντεπανάσταση. Αα, πολύ ανησυχητικές εξελίξεις, μακάρι το κόμμα να αντιμετωπίσει κάπως την κατάσταση..

Κάποιοι λένε ότι η αδιαφορία ήταν ένα είδος παθητικές εκδίκησης των μαζών απέναντι σε ένα κράτος που το ένιωθαν ξένο, εχθρικό και δε θεωρούσαν ότι το δικό τους ατομικό συμφέρον, ταυτίζεται ή περνά μέσα από το συνολικό κρατικό συμφέρον.

Κάποιοι άλλοι λένε ότι η δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία και η ευθυνοφοβία, αυτή η ιδιότυπη «γραφειοκρατία από τα κάτω», είναι προϊόν του πατερναλιστικού χαρακτήρα της σοβιετικής εξουσίας, που κατέπνιγε το πρωτόβουλο πνεύμα, το ατομικό συμφέρον ή την προσωπικότητα, στη δικτατορία του συνόλου, τον ισοπεδωτικό κολεκτιβισμό, την αφαίρεση του μέσου όρου που αγνοούσε το ειδικό, το ιδιαίτερο και δεν του πρόσφερε κανένα κίνητρο να αναπτυχθεί.

Υπάρχει επίσης η άποψη ότι ο συγκεντρωτισμός στην παραγωγή και τις κρατικές λειτουργίες, που ήταν απαραίτητος σε κάποιες περιόδους και λειτούργησε σα φάρμακο για συγκεκριμένες νόσους, μακροπρόθεσμα μετατράπηκε στο αντίθετό του κι οδήγησε στη σταδιακή απονέκρωση (όχι του κράτους, αλλά) των σοβιέτ, που ήταν το ζωτικό κύτταρο της σοβιετικής εξουσίας.

Απ’ όλες αυτές τις παρατηρήσεις, αυτή που αξίζει να μας προβληματίσει περισσότερο είναι η τελευταία. Ως προς τα άλλα δύο: αφενός ο σοβιετικός λαός δεν επέδειξε αδιαφορία, αλλά ένα παθητικό ενδιαφέρον, όπως αποδείχτηκε κι από το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος για τη διατήρηση της εσσδ στις αρχές του 91’ –οπότε το ζήτημα είναι διερευνήσουμε τις αιτίες για τις οποίες παρέμεινε παθητικό. Αφετέρου η φροντίδα της σοβιετικής κοινωνίας για την ανάπτυξη και καλλιέργεια της προσωπικότητας και των ιδιαίτερων κλίσεων κάθε ατόμου, φαίνεται στη σημερινή ανοιχτή και φιλελεύθερη κοινωνία, που αξιοποιεί τις γνώσεις και τα προσόντα τους με θέσεις δημιουργικής απασχόλησης στην καθαριότητα, στις οικοδομές και σε οίκους ανοχής.

Υπάρχει ωστόσο μία ακόμα σημαντική παράμετρος, που απαντάει εν μέρει στην παρατήρηση που ξεχωρίσαμε. Η πολιτική συνείδηση αναπτύσσεται στο έδαφος των κοινωνικών αγώνων και της διεκδίκησης. Κι η διεκδίκηση με τη σειρά της, στη βάση των αναγκών που παραμένουν ανικανοποίητες. Στη σοβιετική ένωση, όσο και αν φαίνεται παράδοξο, η πολιτική συνείδηση υποχώρησε μεταξύ άλλων, γιατί δεν υπήρχε το αντικειμενικό έδαφος για την ανάπτυξή της, εφόσον ο σοσιαλισμός ικανοποιούσε τις βασικές ανάγκες της πλειοψηφίας του κόσμου και του παρείχε έτοιμα μια σειρά δικαιώματα και προνόμια, για τα οποία δεν χρειαζόταν να αγωνιστεί (για να τα κατακτήσει τουλάχιστον, γιατί η διατήρηση είναι άλλη υπόθεση).

Στον κομμουνισμό εξάλλου, η πολιτική εν γένει απονεκρώνεται μαζί με το κράτος και τις κοινωνικές τάξεις. Στο σοσιαλισμό, ως ανώριμη βαθμίδα του κομμουνισμού, η πολιτική τείνει να απονεκρώνεται μαζί με τις ταξικές συγκρούσεις. Κατά συνέπεια, στη σοβιετία η πολιτική συνείδηση έπρεπε να δημιουργηθεί παραπλεύρως, στο ιδεολογικό επίπεδο –όσο και αν αυτό «μυρίζει ιδεαλισμό» σε κάποιους), μαζί με τα ηθικά κίνητρα στην παραγωγή, πχ. Και σε αυτόν τον τομέα, οι σοβιετικοί δεν είχαν –και δεν ήταν εύκολο να έχουν- πολύ καλά αποτελέσματα.

Οι λαοί της σοβιετικής ένωσης λοιπόν, ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν εμπειρικά και εκ των υστέρων, την υπεροχή του σοσιαλισμού –παρά τις ελλείψεις του και τα όποια προβλήματα- και να το συγκρίνουν με τη σημερινή τους κατάσταση, αλλά δεν ήταν πολιτικά εξοπλισμένοι για να αναγνωρίσουν ένα συγκαλυμμένο ταξικό εχθρό και να τον αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά κι έγκαιρα, παίρνοντας την κατάσταση στα χέρια τους. Έτσι τώρα καλούνται να ξεκινήσουν από το μηδέν σχεδόν.

Όσοι όμως χρησιμοποιούν αυτή την πείρα όχι για να βγάλουν τα απαραίτητα διδάγματα, αλλά για να απορρίψουν το σοσιαλιστικό χαρακτήρα της εσσδ ή να μηδενίσουν την προσφορά της, ξεκινάνε πίσω κι από το μηδέν, έχοντας μπροστά τους ανυπέρβλητο εμπόδιο, τις αντικομμουνιστικές τους εμμονές.