Συμπεράσματα από δύο εκδηλώσεις

Η κε του μπλοκ παραθέτει σκόρπιες σκέψεις και συμπεράσματα, από δύο εκδηλώσεις που παρακολούθησε σχετικά πρόσφατα.

Η πρώτη ήταν η παρουσίαση του βιβλίου του Κώστα Λουλουδάκη - Ιουλιανού "από το Γ' Ράιχ στην Ευρωπαϊκή Ένωση", που υπογραμμίζει πολύ εύστοχα τη σύνδεση του ευρωπαϊκού αστισμού με το ναζισμό και ενδέχεται προσεχώς να γίνει μια πιο ειδική σχετική αναφορά. Αλλά ας παραμείνουμε στα της εκδήλωσης.

Από τη συγκροτημένη παρέμβαση του Δημήτρη Μαριόλη στο πάνελ, σημειώνω και συγκρατώ τα εξής:
-την αναφορά στο σύντομο εικοστό αιώνα που ήταν γεμάτος σπουδαίες μάχες αλλά και ήττες, αφήνοντας σε πολλούς ως ελάττωμα ένα είδος στείρου ιστορικισμού: ήταν κάποτε...

-την πληροφορία-"λεπτομέρεια" πως στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η βαριά βιομηχανία της ναζιστικής τότε Γερμανίας πλήχθηκε μόλις κατά ένα 20%. Κι αυτό δείχνει πως η ταχύτατη μεταπολεμική της ανάκαμψη δεν προήλθε τυχαία ως οικονομικό θαύμα, ούτε μόνο στη βάση της οικονομικής ενίσχυσης από το σχέδιο Μάρσαλ.

-τη φράση ότι ο πόλεμος είναι η υγεία της καπιταλιστικής μηχανής, σε ευθεία αντίθεση με τα ανθρωποσφαγεία στα οποία καταδίκασε τους λαούς.

-το λανθασμένο, αντι-ιστορικό διαχωρισμό των δύο παγκοσμίων πολέμων που επιχειρεί η αστική ιστοριογραφία, για να παρουσιάσει το δεύτερο ως μάχη της Ευρώπης κατά του φασισμού και για να αποκρύψει πως ο τελευταίος δεν ήταν παρά μια εναλλακτική διαχείρισης για τον ευρωπαϊκό αστισμό.

-Χαρακτηριστική, ως προς το τελευταίο, είναι και μια δήλωση του περιβόητου Φον Μίζες -όνομα και πράγμα και θιασώτη της "ελεύθερης" αγοράς- που τη συμπεριέλαβε στο βιβλίο του ο Ιουλιανός και την υπενθύμισε στο κοινό της εκδήλωσης:
Ο φασισμός είναι ο σωτήρας του ευρωπαϊκού πολιτισμού, γιατί προστάτεψε την ιδιοκτησία και το δικαίωμα στην ελεύθερη ανταλλαγή.

-Σχετικά με αυτό, ο Μαριόλης σημείωσε πως ο ευγονισμός (Αρία φυλή, κτλ) δεν ήταν μια ιδέα που προέκυψε ξαφνικά στους κόλπους του ναζισμού, ο οποίος δέχτηκε επιρροές και δανείστηκε  πολλά στοιχεία από διάφορες αριστοκρατικές αντιλήψεις που στοίχειωναν καιρό την ευρωπαϊκή αστική τάξη.

-Παρόλα αυτά, ο χαρακτήρας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου δεν είναι μόνο ιμπεριαλιστικός, για τη μοιρασιά της λείας, αλλά και αντιφασιστικός, κυρίως γιατί έτσι τον βίωσαν οι λαοί που πήραν μέρος σε αυτόν -αν και αυτό το σημείο μου φάνηκε πως έχει αδύνατη τεκμηρίωση.

-Ο φασισμός δεν εξαφανίστηκε ποτέ μεταπολεμικά, παρέμεινε σκοτεινή εφεδρεία για το σύστημα, ως η ατσάλινη καρδιά της εκμηδένισης της εργατικής τάξης. Όσο για την ΕΕ, εξήντα χρόνια μετά από την ίδρυση της πρόδρομης μορφής της, είναι φανερό πια από την πορεία της, αν δικαιώθηκαν πχ οι πολιτικές εκτιμήσεις-προβλέψεις της ΕΔΑ ή η πολιτική της σημερινής κυβέρνησης, που επιχειρεί να παρουσιαστεί ως συνέχεια της πρώτης.

-Εν κατακλείδι, η στάση κάθε χώρου απέναντι στο Β' Π.Π. και τις ιμπεριαλιστικές ολοκληρώσεις είναι ασφαλές κριτήριο διαχωρισμού των δυνάμεων που αυτοπροσδιορίζονται ως αριστερές.

Ο Χατζηστεφάνου περιορίστηκε από έναν πονόδοντο κι άφησε το βίντεο από το "Φασισμός Α.Ε." να μιλήσει για αυτόν.
Περνάμε συνεπώς στο συγγραφέα, που είπε -μεταξύ άλλων- στο γύρο των ερωτοαπαντήσεων, πως:
-Ο Μάο, βαριά άρρωστος, άφησε την Κίνα βορά στις ορέξεις του ΔΝΤ.
Κι ο Τσαουσέσκου στήριζε την Άνοιξη της Πράγας κι επέστρεψε την αγροτική οικονομία της χώρας του στο μεσαίωνα, όταν συνδέθηκε με τους Δυτικούς.

Αυτά ειπώθηκαν -μαζί με πολλά άλλα- ως απάντηση σε κάποιον περαστικό, που δεν κολλούσε πολύ με την εκδήλωση -όπως δεν κολλούσε δηλαδή κι ο ευρωπαϊστής Μηλιός που βρέθηκε στο κοινό- και ήρθε να μας πει πώς ορίζει η Ε.Ε. τα ολοκληρωτικά καθεστώτα και γιατί ήταν τέτοιο ο σοσιαλισμός που γνωρίσαμε στον εικοστό αιώνα. Εκεί φάνηκε και μια βασική διαχωριστική γραμμή του Ιουλιανού με τους συνομιλητές του στο πάνελ -κι ένα μεγάλο μέρος του κοινού του. Γιατί ναι μεν είπαν πως οι ορισμοί της Ε.Ε. στοχεύουν στο σήμερα ή μάλλον στις επαναστάσεις του μέλλοντος κι ότι είναι τελείως υποκριτικοί για περιπτώσεις όπως οι ΗΠΑ, με τους εκατομμύρια φυλακισμένους -που ξεπερνάνε σε απόλυτους αριθμούς τους φυλακισμένους της Κίνας- αλλά πήραν ταυτόχρονα σαφείς αποστάσεις από τον υπαρκτό, που "δεν ήταν σοσιαλισμός" -κι ο Χατζηστεφάνου μάλιστα το θεώρησε αυτονόητο για όσους βρίσκονταν εκεί.

Μπορούμε λοιπόν να προσθέσουμε ένα ακόμα ασφαλές κι αδιάψευστο κριτήριο, δίπλα στα προηγούμενα, για το διαχωρισμό των δυνάμεων που αυτοπροσδιορίζονται ως ριζοσπαστικές, αριστερές, κοκ. Τη στάση τους απέναντι στο Β' Π.Π, τις ιμπεριαλιστικές ολοκληρώσεις, αλλά και απέναντι στη Σοβιετική Ένωση και το σοσιαλισμό του εικοστού αιώνα, όπως ακριβώς έκαναν κι οι παλιοί κομμουνιστές.

Αν και αυτό χρειάζεται, βέβαια, ένα κατάλληλο φιλτράρισμα, σε κάποιες περιπτώσεις. Έχω υπόψη μου τη δεύτερη εκδήλωση, για το Γληνό και την εποχή του στο Αλκυονίς, που δεν την πρόλαβα από την αρχή -ελπίζω πάντως πως θα έχουμε στην Κατιούσα το κείμενο της εισήγησης του Μαργαρίτη- αλλά έφτασα εγκαίρως για να ακούσω το μορφωτικό ακόλουθο της ρωσικής πρεσβείας να εκθειάζει την πρωτοβουλία για τις εκδηλώσεις τιμής στα 100 χρόνια της ρώσικης -sic- επανάστασης, τη στιγμή που κάποιοι επιχειρούν να ξαναγράψουν την ιστορία, δε λένε ποιος νίκησε στο Β' Π.Π. και βάζουν τον Κόκκινο Στρατό στο ίδιο τσουβάλι με τους ναζί.

Όλα αυτά είναι πολύ σωστά και θα είχαν ιδιαίτερη αξία αν δεν ήταν κι οι ίδιες οι ρώσικες αρχές μεταξύ αυτών που θέλουν να ξαναγράψουν την ιστορία στα μέσα τους, όπως είχε φανεί πχ στα 60χρονα από την αντιφασιστική νίκη των λαών, που θέλησαν να αντικαταστήσουν το ιστορικό κόκκινο λάβαρο του Κόκκινου Στρατού, με τη ρωσική σημαία. Άλλο αν, φέτος ειδικά, παίζουν επιδέξια το φιλοσοβιετικό χαρτί, για τους δικούς τους λόγους, φιλοξενώντας -μεταξύ άλλων- και το Συνέδριο της ΠΟΔΝ.
Αλλά αυτά είναι μια άλλη ιστορία -που δεν έχει ξαναγραφτεί ακόμα...

Εισαγωγή στο Bauhaus

Ετυμολογικά το Bauhaus συνδέεται με την κατασκευή κτιρίων, από το ρήμα χτίζω (bauen) και το ουσιαστικό σπίτι (Ηaus)*, και συνηθίζουμε να το ταυτίζουμε με την αρχιτεκτονική. Στην πραγματικότητα όμως είναι λάθος να περιορίζουμε τους ορίζοντές του, αφού πρόκειται για μια αρχιτεκτονική-καλλιτεχνική σχολή, που συνδέθηκε με διάφορα πεδία, όπως τη ζωγραφική και την κατασκευή αντικειμένων.

(*για την ακρίβεια είναι αντιστροφή των συνθετικών της λέξης Hausbau που σημαίνει οικοδόμηση)

Μια άλλη συνηθισμένη παρανόηση είναι να θεωρούμε το Bauhaus καλλιτεχνικό ρεύμα, ενώ πρόκειται για σχολή που ακολούθησε κάποιες βασικές αρχές, αλλά συνδέθηκε με διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα (ιμπρεσιονισμός, κυβισμός, κονστρουκτιβισμός), πολλές φορές με αντιφατικά αποτελέσματα, καθώς υπήρχαν ουσιώδεις διαφορές στη φιλοσοφία τους, τις μεθόδους και τους στόχους τους.

Βασική επιδίωξη του Bauhaus ήταν να αλλάξει τον κόσμο, τα πράγματα γύρω μας, γι' αυτό συνδέεται με το μοντέρνο κίνημα, που έρχεται σε βαθιά ρήξη με το παλιό -και πιο ειδικά στην τέχνη με τον νεοκλασικισμό, που μιμούταν τα πρότυπα της κλασικής αρχαιότητας, τη νοσταλγική αντίδραση του ρομαντισμού στις ραγδαίες αλλαγές που συντελούνταν, κτλ. Το Bauhaus επηρεάζεται καθοριστικά από τα επαναστατικά κινήματα που συγκλονίζουν την εποχή του, στις αρχές του 20ού αιώνα και το πέρασμα του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, αναδιαμορφώνουν τον κόσμο και αξιώνουν να τον μετασχηματίσουν ριζικά. Μια επανάσταση δεν μπορεί να λάβει χώρα εν κενώ, να δώσει καρπούς σε καπιταλιστικό περίγυρο, χωρίς να συνδεθεί με τη νίκη μιας πολιτικής-κοινωνικής επανάστασης.

Αυτά μας δίνουν το ιστορικό πλαίσιο της σχολής του Bauhaus από το 1919 ως το 1933, δηλ από τα τέλη του Α' Π.Π. (στα συντρίμια της δυναστείας των Χοεντσόλερν, αλλά και στο έδαφος της ήττας της εργατικής επανάστασης, στο Βερολίνο, τη Βαυαρία, κ.α.) μέχρι την επικράτηση του ναζισμού, που κυνήγησε κι έκλεισε τη Σχολή, θεωρώντας (σωστά εν μέρει) πως έχει μαρξιστικές, σοβιετικές καταβολές κι επιρροές. Έχει ένα σημειολογικό ενδιαφέρον πως η Σχολή ιδρύθηκε στη Βαϊμάρη, όπως κι η ομώνυμη “γερμανική δημοκρατία”, κι είχε την ίδια ακριβώς διάρκεια ζωής, αν και πολύ διαφορετική εξέλιξη (η Σχολή απέκτησε πιο ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά κατά τη δεύτερη φάση της λειτουργίας της, στην πόλη Ντεσάου).

Βρισκόμαστε σε μια εποχή, όπου υπάρχουν αυξημένες στεγαστικές ανάγκες, καθώς δυναμώνει η τάση συσσώρευσης πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα (το προλεταριάτο των πόλεων που προσφέρει φτηνή, εργατική δύναμη για να λειτουργήσουν τα εργοστάσια), ενώ πρέπει να αποκαταστηθούν οι εκτεταμένες ζημιές από τον καταστροφικό πόλεμο που προηγήθηκε. Παράλληλα, στη βιομηχανία έχουμε την εμφάνιση-επικράτηση της μαζικής παραγωγής, του φορντισμού-τεϊλορισμού, κλπ. Συνεπώς υπάρχει μια άμεση, πρακτική ανάγκη για μαζική κατασκευή νέων κτιρίων, που έρχεται συχνά σε αντίθεση-σύγκρουση με την ικανοποίηση των αισθητικών κριτηρίων-προδιαγραφών.

Είναι μια μορφή της κλασικής “πολυτεχνικής αντίθεσης” μεταξύ πολιτικών μηχανικών και αρχιτεκτόνων -τους τελευταίους οι υπόλοιποι δεν τους θεωρούν “πολυτεχνίτες” αλλά φευγάτους καλλιτέχνες, που ζούνε στο δικό τους κόσμο και σχεδιάζουν εξίσου φευγάτες, πρωτοποριακές κατασκευές, χωρίς να τους απασχολεί ιδιαίτερα αν όλα αυτά μπορούν να γίνουν, να σταθούν χωρίς να καταρρεύσουν, κι αν έχουν ρεαλιστικό κόστος κατασκευής.

Αυτό είναι κι ένα χαρακτηριστικό πρόβλημα που αντιμετώπισαν στις σοσιαλιστικές επαναστάσεις του 20ού αιώνα: τι είδους οικοδόμηση (κτιρίων, σπιτιών, κτλ) ταιριάζει κι εξυπηρετεί τις ανάγκες της οικοδόμησης της κοινωνίας του μέλλοντος.

Η πράξη έδειξε πως η χρηστική αξία είχε προτεραιότητα έναντι της αισθητικής, κάτι που εκφράστηκε με πολλές μουντές εργατικές κατοικίες, που έμοιαζαν με πελώρια, τσιμεντένια κουτιά, χωρίς καμία φαντασία και ομορφιά. Το περιεχόμενο επικράτησε της μορφής -αντί να συνδυαστούν διαλεκτικά- και οι οξυμένες στεγαστικές ανάγκες έβαλαν -κατά κανόνα- σε δεύτερο πλάνο τα ωραία αρχιτεκτονικά σχέδια.

Το Bauhaus έρχεται να αντιμετωπίσει ως πρόκληση αυτήν ακριβώς την αντίθεση και να επιχειρήσει την υπέρβασή της. Η βασική θέση της σχολής είναι πως ένα αντικείμενο (πχ κτίριο) μπορεί να συνδυάζει την ομορφιά με την πρακτική χρησιμότητα. Με άλλα λόγια η αρχή πως “αν κάτι σχεδιαστεί για να εξυπηρετεί το σκοπό του, η ομορφιά ακολουθεί από μόνη της”, δηλ την αρχή της λειτουργικότητας (φονξιοναλισμός). Η πράξη ωστόσο αποδεικνύεται πιο σύνθετη από τη θεωρία, καθώς η λειτουργική λιτότητα μπορεί να πέσει στην παγίδα της μονοτονίας, ενώ η τέχνη καλλιεργείται στο έδαφος του “περιττού”, πέρα από το βασίλειο της αναγκαιότητας, κι είναι δύσκολο να συνδεθεί με την απέριττη λειτουργικότητα και τις αμείλικτες απαιτήσεις της πραγματικής ζωής.

Το Bauhaus στράφηκε στις δυνατότητες της μηχανής κι αξιοποίησε σύγχρονα υλικά, όπως το μπετό, το χάλυβα και το γυαλί. Οι κατασκευές του διακρίνονται από απλότητα και λειτουργικότητα. Κάποιες χαρακτηρίζονται από διαφάνεια (που συνδέεται με την ειλικρίνεια και δεν έχει καμία σχέση με την “γκλάσνοστ” του Γκόρμπι) κι άλλες ξεφεύγουν από τον κανόνα-περιορισμό της συμμετρίας, βάζοντας σε προτεραιότητα τους λειτουργικούς σκοπούς (πχ ενός κτιρίου).

Αλλά η πιο σημαντική συμβολή του Bauhaus είναι ίσως η ενότητα θεωρίας και πρακτικής στην καλλιτεχνική (ή αρχιτεκτονική) δημιουργία, η σύνδεση της τέχνης με την τεχνική (που στα ελληνικά συνδέονται κι ετυμολογικά), η μάθηση μέσα από την πράξη-πρακτική, η σφαιρική γνώση και η ταυτόχρονη διδασκαλία από καθηγητές, αλλά και μάστορες-τεχνικούς, μες στην τάξη.

Η κλασική μεταλλική καρέκλα είναι ίσως το ισχυρότερο
αποτύπωμα του Bauhaus στη σημερινή μας καθημερινότητα

Σε δεύτερο πλάνο, θα μπορούσαν να μας απασχολήσουν μια σειρά ζητήματα: η στροφή στην πράξη, που ως ένα βαθμό ερμηνεύτηκε ως στροφή στην εμπορευματοποίηση (παραγωγή προϊόντων για εμπορική αξιοποίηση). Η περίπτωση ενός από τους διευθυντές της Σχολής, του Χάνες Μέγιερ, και οι μαρξιστικές του καταβολές. Τα όρια του Bauhaus κι οι λόγοι της μερικής του αποτυχίας (πέρα από το ιστορικό γεγονός της επικράτησης των ναζί στη Γερμανία). Η επικαιρότητα του Bauhaus κι η χρησιμότητά του στο σήμερα.

Αλλά μια αναλυτική αναφορά σχετικά με αυτά ξεφεύγει από τα πλαίσια της σημερινής, σύντομης εισαγωγής (και βασικά από τις γνώσεις και τις δυνατότητες της κε του μπλοκ).