Στάλιν εσύ που ανθίζεις τα σπαρτά

Δεν υπάρχει εαακίτης που να σέβεται τον εαυτό του και να μην έχει δει το Zeitgeist. Κι αν δεν το έχει δει, τότε δε σέβεται τον εαυτό του και κανονικά θα έπρεπε να διαγραφεί από το σχήμα. Η διαγραφή όμως θα τον δικαίωνε και θα τον έκανε ήρωα. Κι επιπλέον θεωρείται «σταλινική μέθοδος».

Φτάνουμε έτσι στην ουσία του σημερινού κειμένου που είναι ο σύντροφος με το μουστάκι, με αφορμή την επέτειο των γενεθλίων του, στις 21 δεκέμβρη. Αλλά για να πάμε στο ζουμί πρέπει να περάσουμε απ’ το Zeitgeist. Το οποίο σχεδόν κανείς εαακίτης δεν προφέρει σωστά, αλλά γι’ αυτό δεν χρειάζεται να σέβεται κανείς τον εαυτό του, ή να διαγραφεί.

Όλοι λοιπόν γνωρίζουν ότι τα χριστούγεννα είναι στην πραγματικότητα κάτι σαν ηλιούγεννα. Και ο λόγος για τον οποίο τα γιορτάζουμε στις 25 δεκέμβρη, είναι γιατί αυτή η μέρα βρίσκεται πολύ κοντά στο χειμερινό ηλιοστάσιο (21 δεκέμβρη) που σηματοδοτεί το μεγάλωμα της μέρας και την αντίστροφη μέτρηση για τον ερχομό της άνοιξης.

Στη σοβιετική σημειολογία βέβαια, το γλυκύ έαρ συνδέεται με το εικοστό συνέδριο, το νικήτα και το λιώσιμο των πάγων που άνοιξαν το δρόμο για την άνοιξη της πράγας και την ελληνική διάσπαση του 68’ που σε βάθος χρόνου έφερε την έαρ του κύρκου. Κι έτσι έκλεινε ένας διαλεκτικός κύκλος κι άνοιξε ένας νέος, φαύλος, με το κοινό πόρισμα του 88’ κι όσα ακολούθησαν την επόμενη τριετία.
Ο πάγος έλιωσε, ο δρόμος πλημμύρισε. Τα κάναμε μούσκεμα.

Ο ήλιος όμως είναι δεμένος σημειολογικά με το σύντροφο με το μουστάκι και κατά δεύτερο λόγο με τον ιλίτς το δεύτερο (δηλ το μπρέζνιεφ). Για τον οποίο ο ραφαηλίδης έγραψε ότι ήταν ένας δεύτερος στάλιν χωρίς αίματα, αλλά ο σοβιετικός κυριούλης λέει: θα ‘θελε. Δηλ πολύ θα ήθελε ο μπρέζνιεφ να είχε τις ικανότητες του στάλιν, αλλά δεν του έμοιαζε στο παραμικρό.

Εδώ κολλάει κι εκείνο το ποίημα που ‘χει αποστηθίσει ο κοντόχοντρος και το διαδίδει παντού, από συντονιστικά και συνελεύσεις, μέχρι και σε σκονάκια εξετάσεων.
Στάλιν εσύ που ανθίζεις τα σπαρτά…
Αλλά δε θυμάται τη συνέχεια και μας κόβει πάνω στο καλύτερο.
Αν κι ίσως να ταυτίζεται περισσότερο με τους στίχους του βαρδή: είσαι ο ήλιος που καίει την πατρίδα μου… και την επιδερμίδα μου (κι αυτή του κοντόχοντρου είναι εξαιρετικά ευαίσθητη).

Η προσωπολατρία δεν ενδείκνυται για τους κομμουνιστές. Αλλά δικαιούνται κι αυτοί να έχουν ένα θείο βρέφος (που φοίτησε και σε θεολογική σχολή όταν έγινε έφηβος) και τα δικά τους ‘κονίσματα. Για τα οποία χωριστήκαμε στα δύο το 91’, όπως στο βυζάντιο, σε εικονολάτρες κι εικονομάχους. Και νίκησαν ευτυχώς οι ορθόδοξοι γιατί αλλιώς δε θα είχε μείνει τίποτα όρθιο, στους καιρούς της ισοπέδωσης που ζούμε.

Συνεχίζουμε στο ίδιο ύφος, με τους στίχους του μιχάλκοφ.

Κι αν πληγωθείς από βόλι πικρό
Κι όταν σιμά σου γροικάς το χαμό
Σφίξε τα δόντια, τα μάτια στητά
Τ’ άγιο του τ’ όνομα πες το γλυκά
Θάρθει κοντά εκείνος βοηθός
Θες σαν ποτάμι μπορεί και σαν Φως
Όμως θαρθεί! Κι όταν γι’ άθλο, γερά
Σφίγγουν το χέρι σου χέρια πολλά
Ξέρε πως μέσα στο σφίξιμο αυτό
Κείνου το χέρι θα νιώσεις ζεστό.

Το ποίημα αυτό φέρει τίτλο Τ’ όνομα τ‘ αρχηγού και το βρίσκουμε στο αναγνωστικό της δ’ τάξης για τα παιδιά των ελλήνων που βρέθηκαν στην υπερορία. Στο αλφαβητάρι της πρώτης τάξης μπορεί να βρει κανείς ένα μικρό πεζό για το σύντροφο με το μουστάκι:

Όλοι οι εργαζόμενοι αγαπούν μ’ όλη τους την καρδιά το σύντροφο στάλιν. Ο στάλιν αγαπάει πολύ τα παιδιά και φροντίζει πολύ για να ζουν ευτυχισμένα.
Πέρασα χώρες, πολιτείες και χωριά, που τα φώτιζε ο ήλιος κι η χαρά. Και ρωτούσα: -Πού ζει ο στάλιν, παιδιά μου;
Κι ο καθένας μ’ απαντούσε: -Στην καρδιά μου!
Πήγα και σε χώρες σκλαβωμένες. Πήγα και στην χώρα τη δική μας! Και μου είπανε: -Ζει μέσα στην ψυχή μας!

Στο αναγνωστικό της έκτης –του 54’- βρίσκουμε κι ένα ελληνικό μοιρολόι.

Βογγά κι αστράφτει ο ουρανός και σειέται ο πάνω κόσμος
Μεσοπελάγου στάθηκε καλάρμενο καράβι
«Γι’ ανέβα βρε ναυτόπουλο στο μεσιανό κατάρτι
και δες τι νάν’ η συφορά που πλάκωσε τον κόσμο;»
Ανέβη το ναυτόπουλο στο μεσιανό κατάρτι
κ’ είδε θολό τον ουρανό κ’ η μέρα αργούσε ακόμα…
Ο ουρανός –εσύναξε στις δέκα παραδέκα-
ο ουρανός εσύναξε τα’ αστέρια τ’ ένα μ’ ένα:
-Εχ, ουρανέ τι μάζεψες τα λαμπερά σου τ’ άστρα;
Τι ναν’ τα κάνω τ’ άστρα μου το πιο λαμπρό μου λείπει
Κ’ η μέρα στάθηκε κι αυτή –στις δέκα παραδέκα-
Κ’ η μέρα στάθηκε κι αυτή δε λέει να ξημερώσει:
-Μέρα γιατί δε βιάζεσαι και συ να ξημερώσεις;
-Τι να το κάνω να βιαστώ μια κ’ έχασα τον Ήλιο.
(…) Ο Καπετάνιος πέθανε!... Ο Καπετάνιος πάει!...
Πάει το Αστρί κι ο Φάρος μας! Τις άγκυρες στο φούντο
Ο Καπετάνιος πέθανε!... Ο Καπετάνιος πάει!

Η συχνή επανάληψη της ώρας (δέκα παρά δέκα) παραπέμπει στην ώρα που ξεψύχησε ο στάλιν.
Η μποντίλα στέκεται με ειρωνεία στους χαρακτηρισμούς που αποδίδονται στο στάλιν. Παρουσιάζεται στο ποίημα ως Ήλιος, Ποτιστής του κάμπου, Αστρί και Φάρος, το πιο Λαμπρό Αστέρι, όλα γραμμένα με κεφαλαία. Εδώ βγάλαμε τη βουγιουκλάκη το πιο λαμπρό αστέρι κι αυτήν την πείραξε ο στάλιν.

Αυτά όμως αλλάζουν μετά το 54’ στα πλαίσια της αποσταλινοποίησης.
Στο αναγνωστικό της δ’ του 62’ παρατίθεται ένας θρύλος του λαού του τατζικιστάν, το γαλάζιο χαλί.
Έπειτα ο καπνός σκορπίστηκε, η φωτιά έσβησε και στη γη άρχισαν να δουλεύουν ελεύθεροι άνθρωποι Κι ο ραχίμ είδε πως πρασίνιζαν οι κάμποι, πως άνθιζαν οι κήποι κι υψώνονταν γαλάζιες πολιτείες.

Το αναγνωστικό του 62 σταματάει εδώ, ενώ αυτά του 51 και του 53 συνεχίζουν.
Και τότε έδωσαν στους ανθρώπους έναν καινούριο νόμο.
Έτσι τέλειωσε το τραγούδι του ο τραγουδιστής.
Κι έπειτα έκλαψε για Τρίτη φορά ο ραχίμ την ημέρα εκείνη.
-Γιατί κλαις; Τον ρώτησαν οι χωρικοί.
-Κλαίω, από ντροπή, γιατί όλα αυτά τα χρόνια δεν ήμουν μαζί σας. Αλλά πέστε μου, σας παρακαλώ, ποιος είναι ο μεγαλύτερος απ’ όλους τους μεγάλους ανθρώπους που μας έδωσε τον καινούριο νόμο του κόσμου;
Έχεις δίκιο πατέρα, είπε η κόρη του. Είναι ο μεγαλύτερος μέσα στους μεγαλύτερους, που έδωσε τον καινούριο νόμο στον κόσμο. Και τ’ όνομά του είναι: Στάλιν.

Τα σχολικά βιβλία φαίνονται να δικαιώνουν με τις αναφορές τους τη θεωρία των αλτουσεριανών για τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους. Δεν ξέρω όμως αν υπάρχει κι αντίπαλο δέος με κάποια ανάλυση για το ιδιότυπο επιχειρηματικό πανεπιστήμιο στον κρατικό καπιταλισμό της σοβιετίας, από τις υπόλοιπες συνιστώσες του χώρου.

Όλα αυτά μπορούμε να τα βρούμε σε ένα βιβλίο από τις εκδόσεις μεταίχμιο. Συγγραφέας είναι η μαρία μποντίλα (!) που μελέτησε από αστική σκοπιά τα σχολικά βιβλία αυτών των παιδιών κι είχε την τύχη να κάνει τη διδακτορική της διατριβή βιβλίο, με τον καλτ τίτλο: Πολύχρονος να ζεις μεγάλε στάλιν! Φράση παρμένη από το ποίημα του δ.ρεντή με τίτλο: για τη γιορτή σου σύντροφε στάλιν.

Πολύχρονος να ζεις Μεγάλε Στάλιν
τη Νίκη, που σμιλεύεις να τη δεις,
τους πόθους μας ν’ αράζουν σ’ ακρογιάλι
και την ειρήνη ανάμεσά μας να χαρείς.

Μήπως όμως αυτή η λαϊκή εξύμνηση αφορά μόνο τα αναγνώσματα της παιδικής ηλικίας;

Πολυσέβαστέ μας πατέρα, δάσκαλε κι οδηγητή, (…)
η υποστήριξη που βρίσκει το κίνημά μας από τη σοβιετική ένωση, τις λδ, όλα τα κκ και την προοδευτική ανθρωπότητα, έχουν πείσει το λαό μας ότι ο μεγάλος στάλιν είναι και μαζί μας, γιατί ο αγώνας είναι δίκαιος κι αυτό αποτελεί την πιο γρανιτένια εγγύηση και στερεώνει ακλόνητα την πίστη μας ότι παρ’ όλες τις δυσκολίες και τα εμπόδια, η τελική νίκη θάναι δική μας.
Γιατί όπου ΣΤΑΛΙΝ εκεί και ΝΙΚΗ.
Ζήτω ο καλύτερος φίλος και δάσκαλός μας, αρχηγός των εργαζομένων όλου του κόσμου, ο στάλιν.

Μήνυμα της 3ης συνδιάσκεψης του κκε –αυτή που ασχολήθηκε με τα πρώτα συμπεράσματα από τον «εμφύλιο» και εκκαθάρισε βαφειάδη και παρτσαλίδη. Η παραπομπή της μποντίλα είναι σε μια έκδοση του 88’ από το γλάρο. Θα ψάξω να δω αν υπάρχει και στην καινούρια από τη σύγχρονη εποχή.

Είναι ανόητο να πιστεύει κανείς ότι η προσωπολατρία έρχεται κατά παραγγελία από έναν ηγέτη. Οι λαοί της σοβιετίας κατέβασαν το θεό τους από τον ουρανό στη γη κι έπαιρναν δύναμη για να κάνουν θαύματα, σαν την αντιφασιστική νίκη, που ήταν τόσο σημαντική, όσο κι ο πανθεϊσμός του σπινόζα από φιλοσοφική άποψη.

Η προσωπολατρία έχει να κάνει με το επίπεδο της συνείδησης ενός λαού και για την εποχή που μιλάμε ήταν περίπου αναπόφευκτη. Ένας άλλος ήρωας του σύντομου εικοστού αιώνα των επαναστάσεων, ο γκεβάρα, απέφευγε συστηματικά τέτοιες εκδηλώσεις λατρείας. Κάτι που δεν απέτρεψε ωστόσο τους χωρικούς της κούβας να τον λατρεύουν σα θεό μετά θάνατον και να πιστεύουν ότι έχει αναστηθεί και βρίσκεται σε κάποια βουνοκορφή της σιέρα μαέστρα. Όταν εξαντλούνται οι ελπίδες στον πραγματικό κόσμο, μόνο η μεταφυσική μπορεί να δώσει άμεση διέξοδο.

Το ζήτημα είναι αν ο ηγέτης καλλιεργεί επίτηδες αυτές τις τάσεις ή φροντίζει για την εξάλειψή τους. Η μποντίλα παραθέτει δύο ενδεικτικά αποσπάσματα από κείμενα του στάλιν. Το ένα είναι απάντηση στην επιστολή ενός κομματικού μέλους.

Μιλάτε για αφοσίωσή σας σε μένα. Μπορεί να σας ξέφυγε αυτή η φράση. Μπορεί.. Αν όμως δεν είναι μια τυχαία φράση, θα σας συμβούλευα να πετάξτε στο καλάθι των αχρήστων την αρχή της αφοσίωσης σε πρόσωπα, δεν είναι κάτι το μπολσεβίκικο. Μη συγχέετε την αφοσίωση στην εργατική τάξη το κόμμα της, το κράτος της με αυτό το ευτελές κι άχρηστο διανοουμενίστικο μπιχλιμπίδι.

Το δεύτερο είναι προς τους συγγραφείς των αφηγήσεων για τα παιδικά του χρόνια.
Τάσσομαι κατά. Το βιβλίο έχει την τάση να εμφυτεύσει στη συνείδηση των παιδιών τη λατρεία των αρχηγών, των αναμάρτητων ηρώων. Αυτή είναι επικίνδυνη, εσέρικη θεωρία. Οι μπολσεβίκοι απαντούν ότι ο λαός φτιάχνει τους ήρωες. Σας συμβουλεύω να κάψετε το βιβλίο αυτό (φλεβάρης 38’).

Η μποντίλα πάντως δεν ξεχνά να συμπληρώσει ότι αυτή ήταν η εικόνα στα επίσημα γραπτά του για να συντηρήσει το μύθο του σεμνού ηγέτη, ενώ στην πραγματικότητα επέτρεπε τέτοιες καταστάσεις και ενίοτε τις υποδαύλιζε.

Ομολογώ πως δεν ήταν πολύ έξυπνο να ανοίξω στο τέλος ενός τόσο μεγάλου κειμένου το –ακόμα πιο μεγάλο- θέμα της προσωπολατρίας. Θα πω απλώς κάτι τελευταίο υπαινικτικά, αντί επιλόγου.

Στη ζωή του ο καθένας από εμάς έχει δεχτεί κατά καιρούς διάφορα κοπλιμέντα που τον έφεραν σε αμηχανία. Ο κανόνας λέει ότι τα πιο εγκωμιαστικά ήρθαν από αυτούς που τελικά δεν τα πίστευαν. Σκεφτείτε το, ο καθένας για τον εαυτό του, κι ύστερα κάντε και τις απαραίτητες προεκτάσεις στο θέμα μας.

Η συζήτηση

Με αρκετή καθυστέρηση παραθέτω τα σημαντικότερα -κατά τη γνώμη μου- σημεία της συζήτησης που ακολούθησε την εισήγηση του σοβιετικού κυριούλη.

Η πρώτη ερώτηση ήταν σχετική με τη γνωστή φράση του χέγκελ για τη γλαύκα της αθηνάς που πετάει το σούρουπο υπονοώντας τη φιλοσοφία, τη γνώση που έρχεται πάντα μετά από τα γεγονότα.
Ρήση που εν πολλοίς βρήκε εφαρμογή στη σοβιετία και τη διάλυσή της.

Το θέμα της στρατηγικής είναι κομβικό.
Είναι μάλλον ανοήτο να προσπαθείς να βρεις τη λυδία λίθο που να εξηγεί γιατί επικράτησε η αντεπανάσταση, αλλά αν ξεχώριζα έναν λόγο θα ήταν αυτός: η έλλειψη στρατηγικής.

Το συζητούσαμε μια φορά με το παπαγαλάκι του κρεμλίνου ότι μετά το λένιν κανείς άλλος δεν είχε στο μυαλό του πού θέλαμε να φτάσουμε και πώς ακριβώς θα το κάναμε.
Αλλά τα φαλακρά καθίκια (νικήτας και γκόρμπι) μια χαρά στρατηγική (παλινόρθωσης) είχαν χαράξει στο μυαλό τους.

Κι εδώ έρχεται να κολλήσει το ερώτημα του γκοσβάιλερ.
Αν κάθε εποχή έχει τους άνδρες που της αξίζουν,
αν ισχύει αυτό που λέει ο πλεχάνωφ, ότι και να μην υπήρχε ναπολέοντας η ιστορία (που ψάχνει τις προσωπικότητες που θα ενσαρκώσουν το πνεύμα της εποχής και τις κάνει μεγάλες) θα έβρισκε κάποιον άλλο στη θέση του,
τότε γιατί ήταν ο γκόρμπι κι όχι ένας λένιν αυτός που εξέφραζε τις απαιτήσεις της εποχής;
Δεν είναι όμως τόσο απλό το θέμα της προσπωπικότητας. Αυτή του λένιν για παράδειγμα ήταν αναντικατάστατη. Χωρίς αυτόν η επανάσταση στη ρωσία θα είχε σταματήσει το φλεβάρη.

Δεν κατάλαβα τι ακριβώς απάντησε ο σοβιετικός κυριούλης, αλλά στον ομιλίτη που έκανε την ερώτηση φάνηκε σαν αυτοκριτική για την πρώιμη -sic- χρήση κάποιων εννοιών του βαζιούλιν χωρίς προηγουμένως να τις έχει αναπτύξει περαιτέρω.

Αυτό που συγκράτησα από την απάντηση του περικλή είχε να κάνει με τις αστικές προσμείξεις στο μαρξισμό.
Κι εκεί ακόμα μπορεί να βρει κανείς γόνιμες επιμέρους ιδέες και να τις αξιοποιήσει. Οι σοβιετικοί ψυχολόγοι πχ είχαν δανειστεί την ανακάλυψη του ασυνείδητου από τον φρόιντ, η οποία εξηγεί τα σαρδάμ, τα όνειρα, τη διαίσθηση και κάποιες κινήσεις, όπως τα τικ, ακόμα και τον τρόπο που περπατάμε.

Αλλά το ιδεολογικό πλαίσιο του φροϋδισμού είναι εχθρικό προς τον μαρξισμό κι απαγορεύει τη συλλήβδην πρόσμειξη των δύο ρευμάτων.
Ο φρόυντ είναι οπαδός του αναγωγισμού και αποδίδει τον ψυχισμό στα ανθρώπινα ένστικτα. Δε μελετά καν τη συνείδηση, η επίδραση που αυτή δέχεται από την εργασία είναι για αυτόν κάτι ασύλληπτο.
Για τον φρόυντ οι ανθρώπινες συμπεριφορές δεν αλλάζουν και δεν ελέγχονται. Καθορίζονται από τη σύγκρουση των δυνάμεων του έρωτα και του θανάτου και βρίσκονται πέραν της ανθρώπινης βούλησης.
Φυσική ίσως συνέπεια όλων αυτών είναι ότι ο φρόυντ περιφρονούσε βαθύτατα τις σοσιαλιστικές ιδέες.
Συνειρμικά μου ήρθε η σκέψη ότι κι ο αλτουσέρ είχε ένα κόλλημα με την ψυχανάλυση και τον λακάν.

Μου έμεινε όμως μια ένσταση για το ρεύμα του φροϋδομαρξισμού και πιο ειδικά για τον έριχ φρομ που του έχω αδυναμία.
Προσωπικά θεωρώ τη δική του πρόσμειξη (αν μπορεί να θεωρηθεί τέτοια) αρκετά γόνιμη. Κι ας μην έχει καλή άποψη για τη σοβιετία.

Το δεύτερο ερώτημα ήταν σχετικό με την τάση απόλυτης επιδείνωσης του προλεταριάτου που είχε προβλέψει ο μαρξ. Δεν διαψεύστηκε αυτή η πρόβλεψη από την πραγματικότητα;

Ουσιαστικά το δίλημμα είναι μπερνστάιν ή μαρξ.
Αν δεν ισχύει η τάση απόλυτης επιδείνωσης, αφήνουμε ανοιχτό παράθυρο στις μπερνσταϊνιάδες περί μεταρρυθμιζόμενου καπιταλισμού που αυξάνει συνεχώς τη γενική ευημερία. Τις οποίες ανέτρεψε αρκούντως πειστικά η ρόζα λούξεμπουργκ στο έργο της μεταρρύθμιση ή επανάσταση.

Ο ομιλίτης που έκανε την ερώτηση ήταν εαακίτης. Αν ήμουν κακός θα έκανα τη σύνδεσή του με τον μπερνστάιν, θα την χαρακτήριζα οργανική και θα την τεκμηρίωνα με την περίφημη ρήση, το κίνημα είναι το παν, ο τελικός σκοπός δεν είναι τίποτα.
Η ρήση είναι του μπερνστάιν. Τυχόν ομοιότητες με συλλογικότητες κι οργανώσεις του σήμερα δεν είναι συμπτωματικές.
Αλλά επειδή δεν είμαι κακός δεν κάνω τη σύνδεση. Την αναφέρω απλώς.

Αυτό που περίμενα να ακούσω από τον περικλή είναι ότι η πρόβλεψη αυτή εκδηλώνεται ως τάση που μπορεί να εξισορροπείται από άλλες αντίρροπες, δεν πρέπει να την κρίνουμε απόλυτα.
Αλλά η απάντησή του με εξέπληξε (ευχάριστα εννοείται, μολονότι ο ίδιος παραδέχτηκε πως δεν είναι σε θέση να απαντήσει ολοκληρωμένα διατυπώνοντας απλώς κάποιες σκέψεις).

Ο περικλής ανέφερε το παράδειγμα της αφρικής, όχι (μόνο) γιατί οι ανεπτυγμένες χώρες ευημερούν εις βάρος του τρίτου κόσμου, αλλά γιατί εκεί υπάρχει απόλυτη καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων.

Οι ντόπιοι πληθυσμοί δε μπορούν να είναι αγρότες, ούτε τίποτα άλλο και πετιούνται εκτός παραγωγής.
Αυτό συνιστά απόλυτη εξαθλίωση και δεν ισοφαρίζεται από ένα μπλουζάκι ή ένα κινητό που μπορεί να διαθέτει μια μερίδα του πληθυσμού αυτού σε σχέση με το παρελθόν.

Τα λούμπεν αυτά στοιχεία που συνωστίζονται στα αστικά κέντρα του τρίτου κόσμου είναι σώμα από το σώμα της εργατιάς που πεθαίνει, το alter ego του προλεταριάτου.
Δε βρίσκονται μαζί στα εργοστάσια, ούτε σε άλλη κοινωνική δραστηριότητα. Ο κοινωνικός ιστός διαρρηγνύεται, η μοναδική μορφή κοινωνικοποίησης είναι οι συμμορίες.
Μπορεί το χόλιγουντ να βραβεύει το παραμύθι της σταχτοπούτας στο σλάμντογκ μιλιονέαρ, αλλά στον πραγματικό κόσμο παίζουν μόνο μιλιούνια σλάμντογκς που υποφέρουν. Κι οι οποίοι στο σύντομο μέλλον, σύμφωνα με το σοβιετικό κυριούλη, θα αποτελούν το 60% του πληθυσμού του πλανήτη.

Συγκρατήσατε φαντάζομαι τη φράση περί διάρρηξης του κοινωνικού ιστού. Σκεφτείτε τώρα ποιος χώρος προβάλλει αυτό το σύνθημα ως στόχο του εδώ στην ελλάδα κι αναλογιστείτε πόσο προοδευτικός είναι ο ρόλος του.
Το μίσος ενάντια στην κοινωνία γενικά κι αόριστα είναι τυπικό δείγμα αστικής σκέψης.

Πέρα από αυτό, το συλλογισμό για την απόλυτη εξαθλίωση στον τρίτο κόσμο μπορούμε πιστεύω να τον επεκτείνουμε και στις δυτικές κοινωνίες.
Τη στιγμή που η ανεργία είναι μάστιγα και μεγάλες εργατικές μάζες πετιούνται σα σκουπίδια εκτός παραγωγής, εκδηλώνεται ή όχι η τάση απόλυτης εξαθλίωσης των σύγχρονων προλετάριων;
Οι κρίσεις υπερπαραγωγής αγαθών που δε μπορεί να αγοράσει ο κόσμος κι η καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων συνιστά κάποιο είδος καθολικής ευημερίας κι ανόδου του βιοτικού επιπέδου;
Η καταστροφή της βασικής παραγωγικής δύναμης, που είναι ο άνθρωπος, δεν είναι απόλυτη εξαθλίωση;

Η απόλυτη εξαθλίωση εκδηλώνεται και στην καταστροφή της φύσης (και κατά τη γνώμη μου σε όλους τους τομείς που αφορούν την -άθλια σήμερα- ποιότητα ζωής), του ανόργανου σώματος του ανθρώπου.
Η καταστροφή του περιβάλλοντος πλήττει το σύνολο της κοινωνίας, αλλά ακόμα περισσότερο το προλεταριάτο που προβάλλει ως δυνάμει καθολικός της εκπρόσωπος.

Η ανάλυση αυτή μας οδήγησε στο ερώτημα για τον χαρακτήρα των επαναστάσεων του μέλλοντος.
Ένα εξαθλιωμένο προλεταριάτο θα είναι αρκετά δυνατό να πραγματοποιήσει την επανάσταση;
Οι επαναστάσεις του μέλλοντος θα είναι επαναστάσεις πείνας από προλετάριους που δεν έχουν να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους; Ή από το κομμάτι των εργαζόμενων σε πνευματική εργασία που δεν ταυτίζεται με το παραδοσιακό βιομηχανικό προλεταριάτο και που θα προβάλει ως αίτημα την άρση της αποξένωσης, τη δημιουργική, χειραφετητική εργασία;

Ο σοβιετικός κυριούλης είπε ότι η επανάσταση θα είναι προϊόν της όξυνσης των αντιφάσεων του καπιταλισμού. Κι αυτή η όξυνση θα έχει οπωσδήποτε να κάνει με οικονομικούς κυρίως παράγοντες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα οδηγήσει σε μαζική εξαθλίωση ως το σημείο της πείνας.

Είπε ακόμα ότι η διανοητικοποίηση της εργασίας παραμένει απλώς μια τάση, δε ζούμε σε καμιά μετα-βιομηχανική κοινωνία με παραγωγή συμβόλων κι άλλα τέτοια μεταμοντέρνα.
Οπότε ως μαρξιστές μπορούμε να αισθανόμαστε ασφαλείς, πρόσθεσε χαριτολογώντας.

Στο σημείο αυτό ένιωσα μια ευαίσθητη χορδή μέσα μου να πάλλεται.
Η ασφάλεια είναι σπουδαίο κοινωνικό αγαθό, ίσως το σπουδαιότερο απ' όλα.
Όσοι έζησαν στη σοβιετία το ξέρουν αυτό από πρώτο χέρι (υγεία, σταθερή δουλειά, εντάξει και KGB αλλά δεν θα τα χαλάσουμε εκεί τώρα). Κι όσοι ζούμε εδώ το ξέρουμε από την ανάποδη.

Ο κόσμος πνιγμένος στην ανασφάλεια ψάχνει διέξοδο.
Αλλά τα μίντια τον άγουν και τον φέρουν. Κι έτσι αντί για ασφάλεια (βλέπε σοσιαλισμό) φαίνεται να ζητάει πιο πολλούς ασφαλίτες.

Συγκράτησα και μία ακόμη παρατήρηση.
Τον 20ό αιώνα δεν είχαμε απλές εξεγέρσεις, αλλά πραγματικές επαναστάσεις με μάζες ταξικά εκπαιδευμένες μέσα από κοινωνικούς αγώνες και πρωτοπόρα κόμματα που έδιναν άλλη προοπτική.
Νομίζω πως λίγοι έχουν αντιληφθεί στην πράξη αυτή τη διαφορά.

Μετά το θέμα πήγε στον αλτουσέρ.
Η λανθασμένη ανάγνωση του μαρξ από τον αλτουσέρ ξεκινάει από την παρανόηση της γερμανικής ιδεολογίας.
Ο μαρξ στο έργο αυτό ασκεί κριτική μαζί με τον ένγκελς στους φιλοσόφους της εποχής του που δε μπόρεσαν να δώσουν νικηφόρα προοπτική στις επαναστάσεις του 48.
Αλλά ο αλτουσέρ ταυτίζει την ιδεολογία με τον ιδεαλισμό και την απορρίπτει εν γένει.

Αν ακολουθήσουμε πιστά τον (προ της αυτοκριτικής του) αλτουσέρ πρέπει να βγάλουμε ιδεαλιστές τον λένιν και τον γκράμσι που μιλάνει στο έργο τους για ιδεολογία.
Και να απορρίψουμε ως φαντασιοπληξίες όλο το βασίλειο των ιδεών, μαζί και τον πνευματικό πλούτο που μπορεί να περιέχουν μέσα τους φαινόμενα όπως η θρησκεία (πχ τις εμπειρικές γνώσεις που συσσώρευσε και κωδικοποίησε ο βουδισμός).
Το οποίο ως σκεπτικό είναι ανερμάτιστο, κατώτερο κι απ' αυτό των θρησκειών.

Τελική συνέπεια της σκέψης του αλτουσέρ είναι ένας χυδαίος αντι-ουμανισμός που καταλήγει να δέχεται μόνο τις τάξεις ως υποκείμενα της ιστορίας.
Η θέση αυτή μπορεί να ερμηνεύεται εν μέρει ιστορικά και τη διαμάχη του αλτουσέρ με το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού που βλέπει τον άνθρωπο γενικά κι αφηρημένα και τον θεωρεί καταδικασμένο να είναι ελεύθερος.
(Εν παρόδω μάθαμε για τον σαρτρ ότι αν και ήταν από τους πρωτοστάτες του μάη του 68 τάχθηκε υπέρ της επέμβασης των σοβιετικών στην τσεχοσλοβακία λίγους μήνες αργότερα).
Αλλά η σκέψη του αλτουσέρ πρέπει να κατανοηθεί κυρίως από τις φιλοσοφικές πηγές της δικής του πορείας. Που είναι ο μακιαβέλι κι ο σπινόζα.

Ο σπινόζα είναι πανθεϊστής.
Τοποθετεί τον θεό μέσα στον κόσμο και θεωρεί τη θεία υπόσταση ζωοποιό δύναμη του παντός. Αυτή είναι η πρώτη και βασική αιτία, όλα τα άλλα είναι απλώς τρόποι και μορφές έκφρασής της.
Η υπόσταση δεν αλλάζει, δεν εξελίσσεται, απλώς εκδηλώνεται και καθορίζει τα πάντα.

Αυτό το κράμα ιδεαλισμού και ντετερμινισμού το συναντάμε στον αλτουσέρ και τις περίφημες δομές του που τις δανείζεται από τον στρουκτουραλισμό του λεβί στρως.
Ο αλτουσέρ δε μελετά τη σχέση βάσης-εποικοδομήματος διαλεκτικά στην εξέλιξη κι αλληλεπίδρασή της. Ερμηνεύει τα πάντα ως αποτέλεσμα των δομών και επινοεί καινούριες δομές για να χωρέσει το εμπειρικό υλικό που δε μπορεί να ερμηνεύσει με αυτές που ήδη υπάρχουν.

Οι δομές είναι προϋπάρχουσες κι αναλλοίωτες και σε αυτό το a priori μπορούμε να εντοπίσουμε μια υπολανθάνουσα ιδεολογική συγγένεια και με τον καντ.
Οι τάξεις πχ είναι τέτοιες από τη φύση τους και υπάρχουν για να συγκρούονται, δεν εξετάζεται ιστορικά η εμφάνισή τους (και κατ' επέκταση η πορεία τους και η προοπτική διαλεκτικής άρσης τους).
Η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται αυτόματα, σα να είχαμε να κάνουμε με τερμίτες ή αμοιβάδες, όχι με άτομα που μπορούν να έχουν συνειδητή παρέμβαση στην εξέλιξη των πραγμάτων.
(Το θέμα με τον αλτουσέρ είναι μεγάλο κι ίσως επανέλθουμε σε αυτό κάποια άλλη στιγμή).

Έγινε μια σύντομη νύξη και στο θέμα της ανάπτυξης της θεωρίας το οποίο δυστυχώς διαχρονικά είναι η αχίλλειος πτέρνα ίσως των κομμουνιστικών κομμάτων (και λοιπών συλλογικοτήτων).
Είναι πραγματική αυτοχειρία να παραμελούμε αυτό το ζήτημα. Από ποιον περιμένουμε να γίνει αυτή η δουλειά αν δεν τη σηκώσουμε εμείς, από τα αστικά πανεπιστήμια;

Παρεμπιπτόντως ο σοβιετικός κυριούλης έκανε μια αναφορά σε παλαιότερες απόπειρες κκ για δημιουργία θεωρητικών κέντρων με πιο αξιόλογη αυτή του αγγλικού(!), ενώ για τους αστούς επιστήμονες είπε ότι δεν είναι ικανοί ούτε στο επίπεδο του βέμπερ να φτάσουν.
Ο βέμπερ έκανε 10 χρόνια να μελετήσει και να γράψει την προτεσταντική ηθική του καπιταλισμού, ενώ οι σύγχρονοι καθηγητές πανεπιστημίου είναι υποχρεωμένοι να δημοσιεύουν καμιά 50αριά άρθρα ετησίως για να δείχνουν ότι είναι παραγωγικοί κι είναι φοβισμένα ανθρωπάκια που αναπαράγουν τις ιδέες της πιάτσας στα αρθρίδιά τους.

Συγκράτησα επίσης ότι ο κονστρουκσιονισμός είναι της πλάκας ως θεωρία της γνώσης και κάτι περί άκρατου πλουραλισμού σε μια αποστροφή του λόγου του, την οποία θεώρησα άκρως σοβιετική φράση και τη σημείωσα για μελλοντική αξιοποίηση.

Η επόμενη ερώτηση είχε να κάνει με τις αντιφάσεις στη σκέψη του μαρξ και πού μπορούμε να τις εντοπίσουμε.
Δεν κατάλαβα να υπήρξε ολοκληρωμένη απάντηση, πάντως η κουβέντα στράφηκε στην πολιτική οικονομία.

Βασική αντίφαση του μαρξ -σύμφωνα με αυτά που κατάλαβα και σημείωσα- είναι ότι στο κείμενο για την κριτική της γκότα -και σε άλλα- αφήνει να εννοηθεί ότι δεν θα υπάρχουν εμπορευματικές σχέσεις.
Από τη στιγμή όμως που στο σοσιαλισμό παραμένουν αντιθέσεις που έχουν να κάνουν με τον χαρακτήρα της εργασίας, όπως αυτή ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία, παραμένει η άνιση εργασία και το προτσές της ανταλλαγής με βάση ένα κοινό μέτρο (τον χρόνο εργασίας).

Όπως το καταλαβαίνω εγώ τουλάχιστον οι εμπορευματικές σχέσεις θα εξαλειφθούν πλήρως όταν ο χρόνος εργασίας πάψει να υπάρχει ως μέτρο της αμοιβής κι ο καθένας θα αμείβεται ανάλογα με τις ανάγκες του. Δηλ στον κομμουνισμό.
Διαφορετικά παραμένει πάντα κάτι από τον πυρήνα του νόμου της αξίας και την ανταλλαγή βάση του κοινωνικά αναγκαίου εργασίας.

Ομολογώ ότι δεν είμαι πλήρως εξοικειωμένος με το αντικείμενο. Κι ίσως προσπαθώντας να βγάλω απλά συμπεράσματα κάνω χοντροειδείς απλουστεύσεις που αναπαράγουν τη σύγχυσή μου. Μπορεί κι όχι όμως.

Συν τοις άλλοις υπάρχουν κάποια πράγματα για τα οποία δεν έχω παρά σκόρπιες φράσεις του σοβιετικού κυριούλη στο κεφάλι μου που τις σκέφτομαι συνέχεια.
Οι τάξεις στο σοσιαλισμό είναι και δεν είναι τάξεις.
Η εργατική δύναμη στο σοσιαλσιμό είναι και δεν είναι εμπόρευμα.

Είναι και δεν είναι... υπάρχουν και δεν υπάρχουν...
Με έπιασε υπαρξιακή αγωνία με όλους αυτούς τους χρησμούς. Κι όχι τίποτα άλλο αλλά ο περικλής έκοψε την απάντηση πάνω στο καλύτερο και δεν είχα άλλα φύλλα δάφνης να του δώσω.

Αν όντως υπάρχει τέτοια αντίφαση σε κάποια σημεία στον μαρξ, το μόνο σίγουρο είναι ότι πολύς κόσμος την κληρονόμησε αυτούσια και την εξέλιξε παραπέρα.
Σε βαθμό που να 'ναι ευρύτατα διαδεδομένη σήμερα η πλάνη ότι η σοβιετία δεν ήταν σοσιαλιστική γιατί διατηρούνταν οι εμπορευματικές σχέσεις.

Στο κόμμα το θέμα το αντιμετωπίζουμε πολύ καλύτερα. Αλλά υιοθετούμε την άποψη του συντρόφου με το μουστάκι που περιορίζει την ύπαρξη εμπορευματικών σχέσεων στις ανταλλαγές με τις καπιταλιστικές χώρες και σε αυτές ανάμεσα στο κράτος και τα κολχόζ.
Άποψη που ταυτίζει ουσιαστικά την κρατικοποίηση με την κοινωνικοποίηση και βλέπει τις εμπορευματικές σχέσεις να διατηρούνται μόνο εκεί που δεν υπάρχει κρατικός σοσιαλιστικός τομέας (θέση πέντε της πρόσφατης απόφασης για το σοσιαλισμό).
Άρα έπρεπε να προχωρήσουμε στην αντικατάσταση των κολχόζ (συνεταιρισμών) με σοβχόζ (κρατικά αγροκτήματα).

Την ενοποίηση του προτσές παραγωγής όμως πρέπει να την εξετάζουμε στο επίπεδο της εργασίας, όχι στο επίπεδο των ανταλλαγών, της κυκλοφορίας -το οποίο είναι σύνηθες λάθος.
Με άλλα λόγια η ουσιαστική κοινωνικοποίηση προϋποθέτει την ανάπτυξη του κοινωνικού χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων, την προώθηση της αυτοματοποίησης.
Το κράτος παίρνει στα χέρια του τα βασικά μέσα παραγωγής εξ ονόματος της κοινωνίας. Αυτό είναι αναγκαία όχι όμως ικανή προϋπόθεση για την κοινωνικοποίηση. Το οποίο σημαίνει να λειτουργεί όλη η κοινωνία ενιαία, σα μία παραγωγική μονάδα.

Κάπου εδώ (χωρίς να μπορώ να το κολλήσω με τα συμφραζόμενα) έχω κρατήσει και μια σημείωση για τη γνώση η οποία είναι ψευδές εμπόρευμα, γιατί αυτός που τη δίνει δεν την χάνει.
Επομένως ξεφεύγει από τα τυπικά σχήματα του καπιταλισμού που προσπαθεί να την ελέγξει καταχρηστικά δια της καταστροφής, ή της μη ανακοίνωσής της στο κοινό αναδεικνύοντας ακόμα πιο έντονα τις αντιφάσεις και τον αναχρονιστικό του χαρακτήρα.

Αντίστοιχη είναι η περίπτωση των έργων τέχνης.
Η ιδιοποίηση ενός πίνακα ζωγραφικής πχ είναι η αισθητική πρόσληψη του έργου και δεν έχει να κάνει με την αγορά του.
Η τέχνη, όπως κι η γνώση, αποκτά την πραγματική της αξία όταν κοινωνικοποιείται κι ασφυκτιά στα καπιταλιστικά καλούπια που την αντιμετωπίζουν ως εμπόρευμα.

Το τελευταίο θέμα που θίχτηκε ήταν σχετικό με την παρισινή κομμούνα, τα συμπεράσματα που έβγαλε ο μαρξ για το κράτος τύπος κομμούνας και τις παρατηρήσεις του για την αιρετότητα κι ανακλητότητα των δημοσίων λειτουργών που αμείβονται με το μέσο μισθό ενός εργάτη.

Ο περικλής είπε ότι από την κομμούνα δε μπορούν να βγουν ολοκληρωμένα συμπεράσματα κι αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την μόλις δύο μηνών εμπειρία του εγχειρήματος, αλλά και με την εμβέλειά της που περιορίστηκε στα γεωγραφικά πλαίσια της πόλης του παρισίου.
Το οποίο σημαίνει ότι δεν ανέλαβε σε εθνικό επίπεδο την οργάνωση της παραγωγής για να κριθούν στην πράξη αυτές οι ιδέες.

Η άποψη του περικλή για τη γραφειοκρατία είναι ότι εκτελεί βάση του καταμερισμού εργασίας καθήκοντα απαραίτητα για το παραγωγικό προτσές που αντιστοιχούν σε σύνθετη ειδικευένη εργασία. Σε αυτό οφείλεται βασικά ο υψηλότερος μισθός και τα προνόμια που απολαμβάνουν οι γραφειοκράτες κι όχι σε κάποιον υποτιθέμενο παρασιτισμό τους που φέρνει τον εκφυλισμό και την προδοσία της επανάστασης.

Εγώ γενικά συμφωνώ με τον περικλή κι έκανα την ερώτηση πιο πολύ για να τον ιντριγκάρω.
Πέρα από αυτό όμως, θα ήθελα να δω αυτές τις αρχές που περιγράφει ως γενικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας του μέλλοντος ο μαρξ να υπάρχουν ως τάσεις στη σοβιετία.
Αλλιώς χάνεται το κρίσιμο στοιχείο του εργατικού ελέγχου. Το οποίο δεν είναι το κλειδί που θα καταστήσει περιττή την γραφειοκρατία όπως πολλοί αφελώς πιστεύουν. Είναι όμως το στοιχείο του οποίου η έλλειψη μπορεί να οδηγήσει σε βάθος χρόνου στον εκφυλισμό της ανεξέλεγκτης γραφειοκρατίας και να ανοίξει τις πόρτες της παλινόρθωσης.

Σε μια δεύτερη ανάγνωση -λέω εγώ- αν το κύριο συμπέρασμα της κομμούνας είναι ότι δεν χρησιμοποίησε όσο έπρεπε την εξουσία και τη βία ενάντια στους αντιπάλους της, ο σύντροφος με το μουστάκι είναι αυτός που αξιοποίησε τα διδάγματα της κομμούνας καλύτερα από κάθε άλλο στην ιστορία.

Αυτό όμως είναι πολύ μεγάλο ζήτημα κι εμείς είχαμε πιάσει ήδη το τρίωρο. Ως κι ο σοβιετικός κυριούλης παραδέχτηκε ότι είχε κουραστεί κάπως μετά από διάγγελμα τόσων ωρών.
Κι οι μπρεζνιεφικοί κάποτε λυγίζουν...

Ίσως μια πρώτη συνέχεια δοθεί στη διημερίδα του ομίλου το επόμενο σαββατοκύριακο στην αθήνα, στο πολυτεχνείο.
Τις ίδιες μέρες (αλλά σε ωράριο εαακ, που σημαίνει ότι το πρωί παίζουμε μπάλα μόνοι μας) γίνεται στον ίδιο χώρο και το διήμερο εαακ για να δουν αν θα κάνουν και στα φοιτητικά συγκόλληση ανάλογη με αυτή των μεγάλων.
Οι επιστημονικές προβλέψεις λένε ότι θα τους πάρουμε όλο τον κόσμο, με την αίθουσα γκίνη να ξεχειλίζει.

Για όσους αναγνώστες του μπλοκ ενδιαφέρονται θα υπάρξει ενημέρωση για το πρόγραμμα και τις λοιπές διαδικαστικές λεπτομέρειες μες στις επόμενες μέρες.