Στο σημερινό ιστορικό
ένθετο της κε του μπλοκ (που μετατέθηκε μία μέρα πριν, κατά αντιστοιχία με τις
κυριακάτικες εφημερίδες) αντιγράφεται και δημοσιεύεται ένα παλιότερο άρθρο του
συντρόφου μπάμπη αγγουράκη που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας. Το άρθρο
πραγματεύεται με ενδιαφέροντα τρόπο διάφορα ζητήματα που αφορούν τις νέες
τεχνολογίες και δημοσιεύτηκε το μακρινό 88’ στο αντίστοιχο αφιέρωμα του
περιοδικού «επιστημονική σκέψη». Παρά τη μεγάλη του έκταση, πιστεύω πως αξίζει
τον κόπο να διαβαστεί μέχρι τέλους. Καλή ανάγνωση και κάθε καλόπιστη παρατήρηση
στα σχόλια, ευπρόσδεκτη.
Νέες
τεχνολογίες – Ορισμένα ιδεολογικά ζητήματα
1.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το
κεντρικό ερώτημα που προβάλλει σήμερα σε σχέση με τις ΝΤ θα μπορούσε να συνοψιστεί:
γιατί οι ΝΤ, ποιες ΝΤ, αν οι ΝΤ, σε ποια κατεύθυνση οι ΝΤ, για ποιον και
ενάντια σε ποιον οι ΝΤ, ποιος ο κοινωνικός φορέας των ΝΤ, πώς, ποιοι μηχανισμοί
και ποιοι όροι οδηγούν στην ανάπτυξη, στον «έλεγχο» και την χρήση των ΝΤ προς
όφελος των εργαζόμενων, για την ικανοποίηση των αναγκών τους.
Όταν
μιλάμε για ΝΤ, μιλάμε σήμερα, για όλη την κοινωνία. Μιλάμε για την επιστήμη και
το περιεχόμενό της, για τις κατευθύνσεις της, για το αν θα κυριεύσει ο άνθρωπος
τις τεχνολογίες ή αν οι τεχνολογίες κυριεύουν τον άνθρωπο, αν οι κοινωνικές
σχέσεις προσδιορίζουν το περιεχόμενο και την κατεύθυνση των τεχνολογιών ή οι
τεχνολογίες καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις κλπ. Στη χώρα μας ιδιαίτερα
προβάλλει το ερώτημα «αν μπορούμε ή δεν μπορούμε να αναπτύξουμε τις ΝΤ», ποιος
θα κερδίσει και ποιος θα χάσει από τον τρόπο που προσαρμόζεται ο εκσυγχρονισμός
της οικονομίας και των πολιτικών θεσμών «για να ανταποκριθούμε στην πρόκληση
των ΝΤ», στη συνολικότερη πολιτική της άρχουσας τάξης.
Αν
ήθελε να συνοψίσει κανείς τα παραπάνω θα μπορούσε να θέσει το ερώτημα αν ισχύει
η εξίσωση: Νέες Τεχνολογίες = Νέα Κοινωνία και Νέες Αξίες, ή μήπως η σωστή
εξίσωση είναι Νέα Κοινωνία και Νέες Αξίες = Νέες Τεχνολογίες;
Ποια
από τις δύο εξισώσεις είναι το αποτέλεσμα της αντικειμενικής τάσης για την
παραπέρα εξέλιξη της επιστήμης της τεχνολογίας, ποιοι οι όροι για να
λειτουργήσει, για να επαληθευτεί η όποια εξίσωση.
Εισαγωγικά
ακόμα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά το «καινούριο» που αναμφισβήτητα εισάγουν οι
ΝΤ στη φιλοσοφία, ιδεολογία και πολιτική ωστόσο οι σημερινές εξελίξεις
επιβεβαιώνουν στο ακέραιο τη βασική διαπίστωση των κλασικών του μαρξισμού για
το ρόλο και τις σχέσεις της αντίθεσης παραγωγικές δυνάμεις – παραγωγικές
σχέσεις. Ο περισσότερο, από ποτέ άλλοτε στην ιστορία της εξέλιξης της
ανθρωπότητας, αυξημένος ρόλος του ανθρώπινου παράγοντας, οι αυξημένες σήμερα
περισσότερο από ποτέ άλλοτε δυνατότητες του ανθρώπου να κυριαρχήσει στη φύση
οδηγούν στο συμπέρασμα ότι προϋπόθεση για την ενεργοποίηση των δυνατοτήτων των
ΝΤ είναι ασφαλώς η δεύτερη από τις δύο δυνατές «λύσεις» που προβάλλονται
σήμερα. Και σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, κάθε τάξη έχει τη δική της
αντίληψη για το ρόλο και τη σχέση της επιστήμης με τις κοινωνικές σχέσεις,
ερμηνεύει τα φαινόμενα από ταξική σκοπιά. Το ερώτημα που προβάλλει βέβαια είναι
ποια ερμηνεία διευκολύνει και ποια παρεμποδίζει το αντικειμενικό φαινόμενο της
ώθησης των παραγωγικών δυνάμεων. Πάνω στο θέμα αυτό, διαχωρίζεται η
επιστημονικότητα από την επιστημονικοφάνεια, διαχωρίζεται ο «τεχνολογικός»
ντετερμινισμός της αστικής ιδεολογίας από την αναζήτηση του πραγματικά
καινούριου, χωρίς το οποίο δεν μπορεί να είναι νικηφόρα η ταξική πάλη σήμερα.
Ξεχωρίζει η μυθοποίηση, ο διασυρμός, ο «δαιμονισμός και η θεοποίηση» της
«μικρο- ή μεγα- τεχνολογίας» πάνω στον άνθρωπο, η καλλιέργεια της
«ανικανότητας» δήθεν του ανθρώπου να κυριεύσει τις τεχνολογίες σήμερα από τη
μία και από την άλλη, η αντίληψη που λέει ότι αφού οι τεχνολογίες είναι προϊόν
της ανθρώπινης σκέψης θα είναι πάντα ελεγχόμενες από τον άνθρωπο. Ο σκοπός της
αστικής αντίληψης είναι προφανής εφόσον ζούμε σε μια εποχή, όπου τα πάντα
καθορίζονται από την τεχνολογία, η τεχνολογία είναι εκείνη που θα αλλάξει την
κοινωνία αλλάζοντας και τον άνθρωπο και όχι φυσικά ο άνθρωπος και οι κοινωνικές
του σχέσεις οι οποίες θα αλλάξουν την τεχνολογία.
Η
άρχουσα τάξη προσπαθεί να έχει μια ενιαία πολιτική στο θέμα των ΝΤ. Προσπαθεί
να συντονίσει, όσο είναι αυτό δυνατό, την ανάπτυξη των τεχνολογιών, την
προσαρμογή στις νέες συνθήκες που επιβάλλουν οι ΝΤ, την ιδεολογική και πολιτική
στήριξη των επιλογών αυτών. Ιδιαίτερη θέση εδώ έχει η έγκαιρη πρόβλεψη και
χρέωση στην ίδια την τεχνολογία των ΝΤ. Έτσι ενώ το πρόβλημα αποτελεί ένα
ενιαίο σύνολο, στους εργαζόμενους εμφανίζεται αποσπασματικά: εμφανίζεται με τη
μορφή των «κοινωνικών» και όχι των ταξικών επιπτώσεων των ΝΤ. Σα μια υπόθεση
των λίγων, των «ειδικών», των «τεχνοκρατών». Σαν ιδεαλιστική αντίθεση μεταξύ
«παλιού» και «καινούριου». Σαν μυθοποίηση της επιστήμης. Στη βάση αυτή
επιδιώκεται να συγκαλυφθούν οι ταξικές αιτίες των φαινομένων. Συνεπώς, το θέμα
αυτό δεν μπορούμε να το περιορίζουμε στην επεξεργασία κάποιων θέσεων για την
αντιμετώπιση των «αρνητικών συνεπειών των ΝΤ».
Στις
σημερινές συνθήκες αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία η ανάγκη να κατακτήσει η
εργατική τάξη μια άλλη σχέση με τα νέα μέσα παραγωγής, με την επιστήμη
γενικότερα. Γιατί από την κατανόηση των χαρακτηριστικών και των ιδιοτήτων των
νέων μέσων παραγωγής, των διαδικασιών που οδηγούν στην ανάπτυξη και χρήση τους,
προς όφελος των εργαζομένων, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η ικανότητά της να
βλέπει έγκαιρα τις αντιθέσεις, να τις παίρνει υπόψη στη θεωρία και στην
πολιτική της και στην προώθηση της ταξικής πάλης. Απαιτείται μια συνολική
πολιτική της για τον τρόπο που οι νέες τεχνολογίες θα μπουν στην υπηρεσία των
εργαζόμενων και της χώρας. Γιατί μόνο με μια τέτοια πολιτική μπορούμε να έχουμε
το μεγαλύτερο δυνατό όφελος στην πάλη ενάντια στις αρνητικές συνέπειες της
καπιταλιστικής χρήσης των ΝΤ. Μόνο μια τέτοια πολιτική είναι ικανή να
αποκαλύπτει τη διαστρέβλωση των δυνατοτήτων των ΝΤ και να αναδείχνει τις
πραγματικές αντιθέσεις που προκαλεί το κάθε νέο βήμα στην ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάμεων και τα εμπόδια που προβάλλει ο καπιταλισμός.
Είναι
γεγονός ότι η νέα φάση της ΕΤΕ, οι νέες τεχνολογίες και τα νέα φαινόμενα που
εμφανίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 70’ και τις αρχές της δεκαετίας του
80’, προβάλλουν την ανάγκη της μελέτης των χαρακτηριστικών των ΝΤ, των αλλαγών
που επιφέρουν, των νέων ζητημάτων που εισάγουν στη θεωρία και την πολιτική του
εργατικού κινήματος.
2.
Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΦΑΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΤΕ
Οι
ΝΤ είναι αποτέλεσμα και ταυτόχρονα στοιχείο της επιστημονικής και τεχνολογικής
επανάστασης (ΕΤΕ). Η ΕΤΕ έχει οριστεί σαν ένα «ειδικό κοινωνικό φαινόμενο,
παγκόσμιας σημασίας που έκανε την εμφάνισή του στη δεκαετία του 1950 και είναι
συνδεμένο με τη διαδικασία μετατροπής της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη
της κοινωνίας, με ριζικές αλλαγές στις παραγωγικές δυνάμεις και το περιεχόμενο
της ανθρώπινης εργασίας».
Η
ΕΤΕ διαφέρει από τις προηγούμενες –βιομηχανικές, τεχνικές, επιστημονικές και
βέβαια τις κοινωνικές- επαναστάσεις. Αποτελεί σύνθεση των εξελίξεων στην
επιστήμη και στην τεχνολογία, που γίνονται ταυτόχρονα, συμπλέκονται σε ένα
ενιαίο προτσές, βρίσκονται σε μια ενιαία σχέση και αλληλοεξάρτηση. Και
προπάντων, εξελίσσονται στην πορεία των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών, σε
στενή αλληλεπίδραση με αυτούς και την παγκόσμια επαναστατική πορεία των
δυνάμεων της κοινωνικής προόδου.
Η
ΕΤΕ, σαν κοινωνικό φαινόμενο, διαφέρει από τις κοινωνικές επαναστάσεις, με την
έννοια ότι δημιουργεί προϋποθέσεις για την κοινωνική πρόοδο, δεν μπορεί όμως
αυτόματα να τις μετατρέψει και σε πραγματικότητα.
Η
μαρξιστική άποψη, ενώ αναγνωρίζει ότι η εμφάνιση των ΝΤ εγκαινιάζει μια
ιδιαίτερη φάση της ΕΤΕ, δε δέχεται τους όρους «επανάσταση της πληροφορικής»,
«επανάσταση των ρομπότ και των τσιπ» η «τρίτη βιομηχανική επανάσταση», που
χρησιμοποιεί η αστική ιδεολογία. Κι αυτό, γιατί αυτή η ορολογία επιχειρεί να
αφαιρέσει από την τωρινή φάση της ΕΤΕ το κοινωνικό της περιεχόμενο και να
συγκαλύψει την αναγκαιότητα ανατροπής του καπιταλισμού.
Η
τωρινή φάση της ΕΤΕ προκάλεσε σημαντικές αλλαγές στις υλικές συνθήκες και στους
όρους ανάπτυξης της κοινωνίας. Βασικά γνωρίσματά της είναι:
Ο
χαρακτήρας της είναι καθολικός και παγκόσμιος
Η
επιστήμη επηρεάζει όλο και περισσότερο τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Ο
άνθρωπος «διεισδύει» όλο και πιο βαθιά στο μικρόκοσμο της ύλης, απελευθερώνει
και ελέγχει τεράστιες ποσότητες ενέργειας. Μέσω της γενετικής μηχανικής,
επηρεάζει τα κληρονομικά στοιχεία και τη φύση των ζωντανών οργανισμών.
Τα
μέσα και τα αντικείμενα της εργασίας, όπως και οι πηγές ενέργειας, υποβάλλονται
σε ριζικές αλλαγές.
Τα
μη υλικά στοιχεία των παραγωγικών δυνάμεων –η τεχνολογία, ο τρόπος οργάνωσης
της παραγωγής, η πληροφορία- αποκτούν μια νέα σημασία για την ανάπτυξή τους. Τα
σύγχρονα μέσα παραγωγή αυξάνουν τις δυνατότητες για την απαλλαγή του ανθρώπου
από βαριές και ανθυγιεινές δουλειές, για μια εργασία δημιουργική, για την
ανάπτυξη των ικανοτήτων και της προσωπικότητάς του.
3.
Η «ΝΕΟΥ ΤΥΠΟΥ» ΤΕΧΝΙΚΗ
Η
μαζική διάδοση της πληροφορικής επέτρεψε τη μεταφορά στη μηχανή και πνευματικών
λειτουργιών του ανθρώπου, κάτι που αποτελεί ένα πραγματικό άλμα στην πορεία
ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.
Η
πληροφορική εγκαινιάζει, όπως θεωρεί η σύγχρονη μαρξιστική αντίληψη μια «νέου
τύπου τεχνική». Προκαλεί μια (φυσικά από τεχνική άποψη) ριζική αλλαγή στην
τεχνική βάση συνολικά της παραγωγής. Αυτό αφορά τόσο την υλική όσο και την μη
υλική παραγωγή, ανεξάρτητα από τομέα, στάδιο, τεχνολογία και τεχνική παραγωγής.
Αγκαλιάζει τη βιομηχανία, τις υπηρεσίες, την αγροτική οικονομία, τις μεταφορές,
τις τηλεπικοινωνίες κλπ.
Παραλληλίζοντας
τις αλλαγές που γίνονται σήμερα, με αυτές της βιομηχανικής επανάστασης, οι
μαρξιστές αναλυτές θεωρούν ότι η τομή, το άλμα που γίνεται στην ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάμεων είναι πολύ πιο μεγάλο από το άλμα που συντελέστηκε εκείνη
την εποχή.
Και
αυτό γιατί σήμερα και οι δυο πλευρές της εργασίας του ανθρώπου, η χειρωνακτική
και η πνευματική μπαίνουν κάτω από την επίδραση τεχνικών μέσων, άμεσα της
επιστήμης και της τεχνολογίας. Από τη μία πλευρά, οι μηχανές έχουν
αντικαταστήσει τη φυσικά δύναμη, δηλαδή τη χειρωνακτική εργασία, από την άλλη
πλευρά, το σύμπλεγμα «ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κυρίως τα προγράμματά τους»
αντικαθιστούν σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, με όλο και μεγαλύτερη ακρίβεια και
πιστότητα, πνευματικές λειτουργίες του εργαζόμενου στην παραγωγική διαδικασία.
Αντικαθιστούν όχι μόνο νεκρή πνευματική εργασία (με τη μορφή της ενσωμάτωσης
επιστημονικών και τεχνικών επινοήσεων στο σχεδιασμό και την κατασκευή των
μηχανημάτων, κάτι που προϋπήρχε σε ένα βαθμό ακόμη από την εποχή της
βιομηχανικής επανάστασης). Το καινούριο βρίσκεται στο ότι η πνευματική εργασία
που αντικαθιστούν τα σύγχρονα μέσα της πληροφορικής είναι ζωντανή, δηλαδή, γίνεται
ταυτόχρονα με τη διεξαγωγή της ίδιας της παραγωγικής διαδικασίας και όχι όπως
πριν με τη μορφή της νεκρής πνευματικής εργασίας.
Οι
παραπάνω πλευρές αντανακλούν τις δυνατότητες που εμπεριέχει η ΕΤΕ στον
κοινωνικό και οικονομικό τομέα.
Η
αιτία του καθολικού χαρακτήρα της ΕΤΕ βρίσκεται στο γεγονός ότι η επιστήμη
μετατρέπεται σε άμεση παραγωγική δύναμη. Μειώνεται η χρονική απόσταση που
μεσολαβεί μεταξύ μιας επιστημονικής ανακάλυψης και της εφαρμογής της στην
παραγωγή. Η επιστήμη επιδρά στο ίδιο το περιεχόμενό της και στους μηχανισμούς
που οδηγούν στην παραπέρα εξέλιξή της. Επιδρά στη φύση, σε όλους τους τομείς
της κοινωνίας και της ανθρώπινης σκέψης.
Η
σύγχρονη φάση της ΕΤΕ προκαλεί ποιοτικές αλλαγές στη θέση του ανθρώπου στις
διαδικασίες της παραγωγής. Κύρια έκφραση αυτής της νέας κατάστασης είναι το
γεγονός ότι αυτή η ιδιαίτερη φάση της ΕΤΕ οδήγησε στο να μπουν κάτω από την
επίδραση των τεχνικών μέσων και οι δύο βασικές λειτουργίες της εργασίας του
ανθρώπου, τόσο η χειρωνακτική όσο και η πνευματική. Αυτή η τομή στην ιστορία
των παραγωγικών δυνάμεων έγινε δυνατή με την εμφάνιση και τη μαζική διάδοση των
ηλεκτρονικών υπολογιστών. Δίπλα στην αντικατάσταση της φυσικής δύναμης του
ανθρώπου έχουμε και αντικατάσταση και ζωντανής πνευματικής εργασίας.
Οι
εξελίξεις αυτές έχουν βαθύτερες συνέπειες απ’ ό,τι η εμφάνιση των μηχανών ή του
ηλεκτρισμού. Εγκαινιάζουν ένα νέο τύπο τεχνικής. Όπως είχε προβλέψει ο Μαρξ για
το χαρακτήρα της αυτοματοποιημένης παραγωγής, βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου ο
άνθρωπος αρχίζει να απελευθερώνεται από την άμεση παραγωγική διαδικασία «για να
γίνεται όλο και πιο πολύ ο ελεγκτής και ρυθμιστής της σε ένα ανώτερο επίπεδο».
Ο
ρόλος του ανθρώπου, σαν κύρια παραγωγική δύναμη, αποκτά μια νέα ποιότητα. Η
αντικατάσταση πνευματικών του λειτουργιών, όχι μόνο δεν υποβαθμίζει το ρόλο του
σα «φλόγα της παραγωγής» (Μαρξ), αλλά αντίθετα τον αναβαθμίζει. Χωρίς τη
συνειδητή παρέμβαση του ανθρώπου, ούτε οι απαιτήσεις του νέου τύπου τεχνικής
μπορούν να υλοποιηθούν, ούτε η επιστήμη να μετατραπεί σε υλικό προϊόν, και ούτε
φυσικά να εξελιχτεί παραπέρα.
Ήδη
από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το σύστημα που μπορεί να ανταποκριθεί
καλύτερα στις απαιτήσεις της ΕΤΕ είναι ο σοσιαλισμός. Γιατί μόνο ο σοσιαλισμός
είναι σε θέση να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την πλήρη «αξιοποίηση» του
ανθρώπινου παράγοντα, για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας και των
ικανοτήτων του.
Ο
μαρξισμός υπογραμμίζει ότι η ΕΤΕ οδηγεί στην παραπέρα αύξηση του κοινωνικού
χαρακτήρα της παραγωγής, στο βάθεμα της διεθνοποίησης της παραγωγής, στη
συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφάλαιου. Βλέπει το ρόλο της επιστήμης,
σαν παράγοντα της κοινωνικής προόδου, γιατί κάθε νέο βήμα στην ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάμεων, οξύνει την αντίθεση με τις σχέσεις παραγωγής κάτω από τις
οποίες εμφανίστηκε.
Απεναντίας,
στον καπιταλισμό η παραπέρα εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας οδηγεί
στο βάθεμα της αντίθεσης αυτής, στο βάθεμα της αντίθεσης μεταξύ εργασίας και
κεφάλαιου, στο βάθεμα της αντίθεσης μεταξύ των δυνατοτήτων των ΝΤ και του
τρόπου της αξιοποίησής τους. Η ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και η
υποταγή της επιστήμης στην εξυπηρέτηση του καπιταλιστικού κέρδους είναι κίνητρο
–αλλά ταυτόχρονα και φρένο- στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Είναι φρένο, γιατί δεν μπορεί να ανταποκριθεί «μέχρι τέλους» στις
αντικειμενικές απαιτήσεις της εξέλιξης και της τεχνολογίας. Γιατί το σύστημα της
εκμετάλλευσης καταστρέφει την κύρια παραγωγική δύναμη, που είναι ο άνθρωπος.
4.
ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
