Η συζήτηση

Με αρκετή καθυστέρηση παραθέτω τα σημαντικότερα -κατά τη γνώμη μου- σημεία της συζήτησης που ακολούθησε την εισήγηση του σοβιετικού κυριούλη.

Η πρώτη ερώτηση ήταν σχετική με τη γνωστή φράση του χέγκελ για τη γλαύκα της αθηνάς που πετάει το σούρουπο υπονοώντας τη φιλοσοφία, τη γνώση που έρχεται πάντα μετά από τα γεγονότα.
Ρήση που εν πολλοίς βρήκε εφαρμογή στη σοβιετία και τη διάλυσή της.

Το θέμα της στρατηγικής είναι κομβικό.
Είναι μάλλον ανοήτο να προσπαθείς να βρεις τη λυδία λίθο που να εξηγεί γιατί επικράτησε η αντεπανάσταση, αλλά αν ξεχώριζα έναν λόγο θα ήταν αυτός: η έλλειψη στρατηγικής.

Το συζητούσαμε μια φορά με το παπαγαλάκι του κρεμλίνου ότι μετά το λένιν κανείς άλλος δεν είχε στο μυαλό του πού θέλαμε να φτάσουμε και πώς ακριβώς θα το κάναμε.
Αλλά τα φαλακρά καθίκια (νικήτας και γκόρμπι) μια χαρά στρατηγική (παλινόρθωσης) είχαν χαράξει στο μυαλό τους.

Κι εδώ έρχεται να κολλήσει το ερώτημα του γκοσβάιλερ.
Αν κάθε εποχή έχει τους άνδρες που της αξίζουν,
αν ισχύει αυτό που λέει ο πλεχάνωφ, ότι και να μην υπήρχε ναπολέοντας η ιστορία (που ψάχνει τις προσωπικότητες που θα ενσαρκώσουν το πνεύμα της εποχής και τις κάνει μεγάλες) θα έβρισκε κάποιον άλλο στη θέση του,
τότε γιατί ήταν ο γκόρμπι κι όχι ένας λένιν αυτός που εξέφραζε τις απαιτήσεις της εποχής;
Δεν είναι όμως τόσο απλό το θέμα της προσπωπικότητας. Αυτή του λένιν για παράδειγμα ήταν αναντικατάστατη. Χωρίς αυτόν η επανάσταση στη ρωσία θα είχε σταματήσει το φλεβάρη.

Δεν κατάλαβα τι ακριβώς απάντησε ο σοβιετικός κυριούλης, αλλά στον ομιλίτη που έκανε την ερώτηση φάνηκε σαν αυτοκριτική για την πρώιμη -sic- χρήση κάποιων εννοιών του βαζιούλιν χωρίς προηγουμένως να τις έχει αναπτύξει περαιτέρω.

Αυτό που συγκράτησα από την απάντηση του περικλή είχε να κάνει με τις αστικές προσμείξεις στο μαρξισμό.
Κι εκεί ακόμα μπορεί να βρει κανείς γόνιμες επιμέρους ιδέες και να τις αξιοποιήσει. Οι σοβιετικοί ψυχολόγοι πχ είχαν δανειστεί την ανακάλυψη του ασυνείδητου από τον φρόιντ, η οποία εξηγεί τα σαρδάμ, τα όνειρα, τη διαίσθηση και κάποιες κινήσεις, όπως τα τικ, ακόμα και τον τρόπο που περπατάμε.

Αλλά το ιδεολογικό πλαίσιο του φροϋδισμού είναι εχθρικό προς τον μαρξισμό κι απαγορεύει τη συλλήβδην πρόσμειξη των δύο ρευμάτων.
Ο φρόυντ είναι οπαδός του αναγωγισμού και αποδίδει τον ψυχισμό στα ανθρώπινα ένστικτα. Δε μελετά καν τη συνείδηση, η επίδραση που αυτή δέχεται από την εργασία είναι για αυτόν κάτι ασύλληπτο.
Για τον φρόυντ οι ανθρώπινες συμπεριφορές δεν αλλάζουν και δεν ελέγχονται. Καθορίζονται από τη σύγκρουση των δυνάμεων του έρωτα και του θανάτου και βρίσκονται πέραν της ανθρώπινης βούλησης.
Φυσική ίσως συνέπεια όλων αυτών είναι ότι ο φρόυντ περιφρονούσε βαθύτατα τις σοσιαλιστικές ιδέες.
Συνειρμικά μου ήρθε η σκέψη ότι κι ο αλτουσέρ είχε ένα κόλλημα με την ψυχανάλυση και τον λακάν.

Μου έμεινε όμως μια ένσταση για το ρεύμα του φροϋδομαρξισμού και πιο ειδικά για τον έριχ φρομ που του έχω αδυναμία.
Προσωπικά θεωρώ τη δική του πρόσμειξη (αν μπορεί να θεωρηθεί τέτοια) αρκετά γόνιμη. Κι ας μην έχει καλή άποψη για τη σοβιετία.

Το δεύτερο ερώτημα ήταν σχετικό με την τάση απόλυτης επιδείνωσης του προλεταριάτου που είχε προβλέψει ο μαρξ. Δεν διαψεύστηκε αυτή η πρόβλεψη από την πραγματικότητα;

Ουσιαστικά το δίλημμα είναι μπερνστάιν ή μαρξ.
Αν δεν ισχύει η τάση απόλυτης επιδείνωσης, αφήνουμε ανοιχτό παράθυρο στις μπερνσταϊνιάδες περί μεταρρυθμιζόμενου καπιταλισμού που αυξάνει συνεχώς τη γενική ευημερία. Τις οποίες ανέτρεψε αρκούντως πειστικά η ρόζα λούξεμπουργκ στο έργο της μεταρρύθμιση ή επανάσταση.

Ο ομιλίτης που έκανε την ερώτηση ήταν εαακίτης. Αν ήμουν κακός θα έκανα τη σύνδεσή του με τον μπερνστάιν, θα την χαρακτήριζα οργανική και θα την τεκμηρίωνα με την περίφημη ρήση, το κίνημα είναι το παν, ο τελικός σκοπός δεν είναι τίποτα.
Η ρήση είναι του μπερνστάιν. Τυχόν ομοιότητες με συλλογικότητες κι οργανώσεις του σήμερα δεν είναι συμπτωματικές.
Αλλά επειδή δεν είμαι κακός δεν κάνω τη σύνδεση. Την αναφέρω απλώς.

Αυτό που περίμενα να ακούσω από τον περικλή είναι ότι η πρόβλεψη αυτή εκδηλώνεται ως τάση που μπορεί να εξισορροπείται από άλλες αντίρροπες, δεν πρέπει να την κρίνουμε απόλυτα.
Αλλά η απάντησή του με εξέπληξε (ευχάριστα εννοείται, μολονότι ο ίδιος παραδέχτηκε πως δεν είναι σε θέση να απαντήσει ολοκληρωμένα διατυπώνοντας απλώς κάποιες σκέψεις).

Ο περικλής ανέφερε το παράδειγμα της αφρικής, όχι (μόνο) γιατί οι ανεπτυγμένες χώρες ευημερούν εις βάρος του τρίτου κόσμου, αλλά γιατί εκεί υπάρχει απόλυτη καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων.

Οι ντόπιοι πληθυσμοί δε μπορούν να είναι αγρότες, ούτε τίποτα άλλο και πετιούνται εκτός παραγωγής.
Αυτό συνιστά απόλυτη εξαθλίωση και δεν ισοφαρίζεται από ένα μπλουζάκι ή ένα κινητό που μπορεί να διαθέτει μια μερίδα του πληθυσμού αυτού σε σχέση με το παρελθόν.

Τα λούμπεν αυτά στοιχεία που συνωστίζονται στα αστικά κέντρα του τρίτου κόσμου είναι σώμα από το σώμα της εργατιάς που πεθαίνει, το alter ego του προλεταριάτου.
Δε βρίσκονται μαζί στα εργοστάσια, ούτε σε άλλη κοινωνική δραστηριότητα. Ο κοινωνικός ιστός διαρρηγνύεται, η μοναδική μορφή κοινωνικοποίησης είναι οι συμμορίες.
Μπορεί το χόλιγουντ να βραβεύει το παραμύθι της σταχτοπούτας στο σλάμντογκ μιλιονέαρ, αλλά στον πραγματικό κόσμο παίζουν μόνο μιλιούνια σλάμντογκς που υποφέρουν. Κι οι οποίοι στο σύντομο μέλλον, σύμφωνα με το σοβιετικό κυριούλη, θα αποτελούν το 60% του πληθυσμού του πλανήτη.

Συγκρατήσατε φαντάζομαι τη φράση περί διάρρηξης του κοινωνικού ιστού. Σκεφτείτε τώρα ποιος χώρος προβάλλει αυτό το σύνθημα ως στόχο του εδώ στην ελλάδα κι αναλογιστείτε πόσο προοδευτικός είναι ο ρόλος του.
Το μίσος ενάντια στην κοινωνία γενικά κι αόριστα είναι τυπικό δείγμα αστικής σκέψης.

Πέρα από αυτό, το συλλογισμό για την απόλυτη εξαθλίωση στον τρίτο κόσμο μπορούμε πιστεύω να τον επεκτείνουμε και στις δυτικές κοινωνίες.
Τη στιγμή που η ανεργία είναι μάστιγα και μεγάλες εργατικές μάζες πετιούνται σα σκουπίδια εκτός παραγωγής, εκδηλώνεται ή όχι η τάση απόλυτης εξαθλίωσης των σύγχρονων προλετάριων;
Οι κρίσεις υπερπαραγωγής αγαθών που δε μπορεί να αγοράσει ο κόσμος κι η καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων συνιστά κάποιο είδος καθολικής ευημερίας κι ανόδου του βιοτικού επιπέδου;
Η καταστροφή της βασικής παραγωγικής δύναμης, που είναι ο άνθρωπος, δεν είναι απόλυτη εξαθλίωση;

Η απόλυτη εξαθλίωση εκδηλώνεται και στην καταστροφή της φύσης (και κατά τη γνώμη μου σε όλους τους τομείς που αφορούν την -άθλια σήμερα- ποιότητα ζωής), του ανόργανου σώματος του ανθρώπου.
Η καταστροφή του περιβάλλοντος πλήττει το σύνολο της κοινωνίας, αλλά ακόμα περισσότερο το προλεταριάτο που προβάλλει ως δυνάμει καθολικός της εκπρόσωπος.

Η ανάλυση αυτή μας οδήγησε στο ερώτημα για τον χαρακτήρα των επαναστάσεων του μέλλοντος.
Ένα εξαθλιωμένο προλεταριάτο θα είναι αρκετά δυνατό να πραγματοποιήσει την επανάσταση;
Οι επαναστάσεις του μέλλοντος θα είναι επαναστάσεις πείνας από προλετάριους που δεν έχουν να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους; Ή από το κομμάτι των εργαζόμενων σε πνευματική εργασία που δεν ταυτίζεται με το παραδοσιακό βιομηχανικό προλεταριάτο και που θα προβάλει ως αίτημα την άρση της αποξένωσης, τη δημιουργική, χειραφετητική εργασία;

Ο σοβιετικός κυριούλης είπε ότι η επανάσταση θα είναι προϊόν της όξυνσης των αντιφάσεων του καπιταλισμού. Κι αυτή η όξυνση θα έχει οπωσδήποτε να κάνει με οικονομικούς κυρίως παράγοντες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα οδηγήσει σε μαζική εξαθλίωση ως το σημείο της πείνας.

Είπε ακόμα ότι η διανοητικοποίηση της εργασίας παραμένει απλώς μια τάση, δε ζούμε σε καμιά μετα-βιομηχανική κοινωνία με παραγωγή συμβόλων κι άλλα τέτοια μεταμοντέρνα.
Οπότε ως μαρξιστές μπορούμε να αισθανόμαστε ασφαλείς, πρόσθεσε χαριτολογώντας.

Στο σημείο αυτό ένιωσα μια ευαίσθητη χορδή μέσα μου να πάλλεται.
Η ασφάλεια είναι σπουδαίο κοινωνικό αγαθό, ίσως το σπουδαιότερο απ' όλα.
Όσοι έζησαν στη σοβιετία το ξέρουν αυτό από πρώτο χέρι (υγεία, σταθερή δουλειά, εντάξει και KGB αλλά δεν θα τα χαλάσουμε εκεί τώρα). Κι όσοι ζούμε εδώ το ξέρουμε από την ανάποδη.

Ο κόσμος πνιγμένος στην ανασφάλεια ψάχνει διέξοδο.
Αλλά τα μίντια τον άγουν και τον φέρουν. Κι έτσι αντί για ασφάλεια (βλέπε σοσιαλισμό) φαίνεται να ζητάει πιο πολλούς ασφαλίτες.

Συγκράτησα και μία ακόμη παρατήρηση.
Τον 20ό αιώνα δεν είχαμε απλές εξεγέρσεις, αλλά πραγματικές επαναστάσεις με μάζες ταξικά εκπαιδευμένες μέσα από κοινωνικούς αγώνες και πρωτοπόρα κόμματα που έδιναν άλλη προοπτική.
Νομίζω πως λίγοι έχουν αντιληφθεί στην πράξη αυτή τη διαφορά.

Μετά το θέμα πήγε στον αλτουσέρ.
Η λανθασμένη ανάγνωση του μαρξ από τον αλτουσέρ ξεκινάει από την παρανόηση της γερμανικής ιδεολογίας.
Ο μαρξ στο έργο αυτό ασκεί κριτική μαζί με τον ένγκελς στους φιλοσόφους της εποχής του που δε μπόρεσαν να δώσουν νικηφόρα προοπτική στις επαναστάσεις του 48.
Αλλά ο αλτουσέρ ταυτίζει την ιδεολογία με τον ιδεαλισμό και την απορρίπτει εν γένει.

Αν ακολουθήσουμε πιστά τον (προ της αυτοκριτικής του) αλτουσέρ πρέπει να βγάλουμε ιδεαλιστές τον λένιν και τον γκράμσι που μιλάνει στο έργο τους για ιδεολογία.
Και να απορρίψουμε ως φαντασιοπληξίες όλο το βασίλειο των ιδεών, μαζί και τον πνευματικό πλούτο που μπορεί να περιέχουν μέσα τους φαινόμενα όπως η θρησκεία (πχ τις εμπειρικές γνώσεις που συσσώρευσε και κωδικοποίησε ο βουδισμός).
Το οποίο ως σκεπτικό είναι ανερμάτιστο, κατώτερο κι απ' αυτό των θρησκειών.

Τελική συνέπεια της σκέψης του αλτουσέρ είναι ένας χυδαίος αντι-ουμανισμός που καταλήγει να δέχεται μόνο τις τάξεις ως υποκείμενα της ιστορίας.
Η θέση αυτή μπορεί να ερμηνεύεται εν μέρει ιστορικά και τη διαμάχη του αλτουσέρ με το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού που βλέπει τον άνθρωπο γενικά κι αφηρημένα και τον θεωρεί καταδικασμένο να είναι ελεύθερος.
(Εν παρόδω μάθαμε για τον σαρτρ ότι αν και ήταν από τους πρωτοστάτες του μάη του 68 τάχθηκε υπέρ της επέμβασης των σοβιετικών στην τσεχοσλοβακία λίγους μήνες αργότερα).
Αλλά η σκέψη του αλτουσέρ πρέπει να κατανοηθεί κυρίως από τις φιλοσοφικές πηγές της δικής του πορείας. Που είναι ο μακιαβέλι κι ο σπινόζα.

Ο σπινόζα είναι πανθεϊστής.
Τοποθετεί τον θεό μέσα στον κόσμο και θεωρεί τη θεία υπόσταση ζωοποιό δύναμη του παντός. Αυτή είναι η πρώτη και βασική αιτία, όλα τα άλλα είναι απλώς τρόποι και μορφές έκφρασής της.
Η υπόσταση δεν αλλάζει, δεν εξελίσσεται, απλώς εκδηλώνεται και καθορίζει τα πάντα.

Αυτό το κράμα ιδεαλισμού και ντετερμινισμού το συναντάμε στον αλτουσέρ και τις περίφημες δομές του που τις δανείζεται από τον στρουκτουραλισμό του λεβί στρως.
Ο αλτουσέρ δε μελετά τη σχέση βάσης-εποικοδομήματος διαλεκτικά στην εξέλιξη κι αλληλεπίδρασή της. Ερμηνεύει τα πάντα ως αποτέλεσμα των δομών και επινοεί καινούριες δομές για να χωρέσει το εμπειρικό υλικό που δε μπορεί να ερμηνεύσει με αυτές που ήδη υπάρχουν.

Οι δομές είναι προϋπάρχουσες κι αναλλοίωτες και σε αυτό το a priori μπορούμε να εντοπίσουμε μια υπολανθάνουσα ιδεολογική συγγένεια και με τον καντ.
Οι τάξεις πχ είναι τέτοιες από τη φύση τους και υπάρχουν για να συγκρούονται, δεν εξετάζεται ιστορικά η εμφάνισή τους (και κατ' επέκταση η πορεία τους και η προοπτική διαλεκτικής άρσης τους).
Η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται αυτόματα, σα να είχαμε να κάνουμε με τερμίτες ή αμοιβάδες, όχι με άτομα που μπορούν να έχουν συνειδητή παρέμβαση στην εξέλιξη των πραγμάτων.
(Το θέμα με τον αλτουσέρ είναι μεγάλο κι ίσως επανέλθουμε σε αυτό κάποια άλλη στιγμή).

Έγινε μια σύντομη νύξη και στο θέμα της ανάπτυξης της θεωρίας το οποίο δυστυχώς διαχρονικά είναι η αχίλλειος πτέρνα ίσως των κομμουνιστικών κομμάτων (και λοιπών συλλογικοτήτων).
Είναι πραγματική αυτοχειρία να παραμελούμε αυτό το ζήτημα. Από ποιον περιμένουμε να γίνει αυτή η δουλειά αν δεν τη σηκώσουμε εμείς, από τα αστικά πανεπιστήμια;

Παρεμπιπτόντως ο σοβιετικός κυριούλης έκανε μια αναφορά σε παλαιότερες απόπειρες κκ για δημιουργία θεωρητικών κέντρων με πιο αξιόλογη αυτή του αγγλικού(!), ενώ για τους αστούς επιστήμονες είπε ότι δεν είναι ικανοί ούτε στο επίπεδο του βέμπερ να φτάσουν.
Ο βέμπερ έκανε 10 χρόνια να μελετήσει και να γράψει την προτεσταντική ηθική του καπιταλισμού, ενώ οι σύγχρονοι καθηγητές πανεπιστημίου είναι υποχρεωμένοι να δημοσιεύουν καμιά 50αριά άρθρα ετησίως για να δείχνουν ότι είναι παραγωγικοί κι είναι φοβισμένα ανθρωπάκια που αναπαράγουν τις ιδέες της πιάτσας στα αρθρίδιά τους.

Συγκράτησα επίσης ότι ο κονστρουκσιονισμός είναι της πλάκας ως θεωρία της γνώσης και κάτι περί άκρατου πλουραλισμού σε μια αποστροφή του λόγου του, την οποία θεώρησα άκρως σοβιετική φράση και τη σημείωσα για μελλοντική αξιοποίηση.

Η επόμενη ερώτηση είχε να κάνει με τις αντιφάσεις στη σκέψη του μαρξ και πού μπορούμε να τις εντοπίσουμε.
Δεν κατάλαβα να υπήρξε ολοκληρωμένη απάντηση, πάντως η κουβέντα στράφηκε στην πολιτική οικονομία.

Βασική αντίφαση του μαρξ -σύμφωνα με αυτά που κατάλαβα και σημείωσα- είναι ότι στο κείμενο για την κριτική της γκότα -και σε άλλα- αφήνει να εννοηθεί ότι δεν θα υπάρχουν εμπορευματικές σχέσεις.
Από τη στιγμή όμως που στο σοσιαλισμό παραμένουν αντιθέσεις που έχουν να κάνουν με τον χαρακτήρα της εργασίας, όπως αυτή ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία, παραμένει η άνιση εργασία και το προτσές της ανταλλαγής με βάση ένα κοινό μέτρο (τον χρόνο εργασίας).

Όπως το καταλαβαίνω εγώ τουλάχιστον οι εμπορευματικές σχέσεις θα εξαλειφθούν πλήρως όταν ο χρόνος εργασίας πάψει να υπάρχει ως μέτρο της αμοιβής κι ο καθένας θα αμείβεται ανάλογα με τις ανάγκες του. Δηλ στον κομμουνισμό.
Διαφορετικά παραμένει πάντα κάτι από τον πυρήνα του νόμου της αξίας και την ανταλλαγή βάση του κοινωνικά αναγκαίου εργασίας.

Ομολογώ ότι δεν είμαι πλήρως εξοικειωμένος με το αντικείμενο. Κι ίσως προσπαθώντας να βγάλω απλά συμπεράσματα κάνω χοντροειδείς απλουστεύσεις που αναπαράγουν τη σύγχυσή μου. Μπορεί κι όχι όμως.

Συν τοις άλλοις υπάρχουν κάποια πράγματα για τα οποία δεν έχω παρά σκόρπιες φράσεις του σοβιετικού κυριούλη στο κεφάλι μου που τις σκέφτομαι συνέχεια.
Οι τάξεις στο σοσιαλισμό είναι και δεν είναι τάξεις.
Η εργατική δύναμη στο σοσιαλσιμό είναι και δεν είναι εμπόρευμα.

Είναι και δεν είναι... υπάρχουν και δεν υπάρχουν...
Με έπιασε υπαρξιακή αγωνία με όλους αυτούς τους χρησμούς. Κι όχι τίποτα άλλο αλλά ο περικλής έκοψε την απάντηση πάνω στο καλύτερο και δεν είχα άλλα φύλλα δάφνης να του δώσω.

Αν όντως υπάρχει τέτοια αντίφαση σε κάποια σημεία στον μαρξ, το μόνο σίγουρο είναι ότι πολύς κόσμος την κληρονόμησε αυτούσια και την εξέλιξε παραπέρα.
Σε βαθμό που να 'ναι ευρύτατα διαδεδομένη σήμερα η πλάνη ότι η σοβιετία δεν ήταν σοσιαλιστική γιατί διατηρούνταν οι εμπορευματικές σχέσεις.

Στο κόμμα το θέμα το αντιμετωπίζουμε πολύ καλύτερα. Αλλά υιοθετούμε την άποψη του συντρόφου με το μουστάκι που περιορίζει την ύπαρξη εμπορευματικών σχέσεων στις ανταλλαγές με τις καπιταλιστικές χώρες και σε αυτές ανάμεσα στο κράτος και τα κολχόζ.
Άποψη που ταυτίζει ουσιαστικά την κρατικοποίηση με την κοινωνικοποίηση και βλέπει τις εμπορευματικές σχέσεις να διατηρούνται μόνο εκεί που δεν υπάρχει κρατικός σοσιαλιστικός τομέας (θέση πέντε της πρόσφατης απόφασης για το σοσιαλισμό).
Άρα έπρεπε να προχωρήσουμε στην αντικατάσταση των κολχόζ (συνεταιρισμών) με σοβχόζ (κρατικά αγροκτήματα).

Την ενοποίηση του προτσές παραγωγής όμως πρέπει να την εξετάζουμε στο επίπεδο της εργασίας, όχι στο επίπεδο των ανταλλαγών, της κυκλοφορίας -το οποίο είναι σύνηθες λάθος.
Με άλλα λόγια η ουσιαστική κοινωνικοποίηση προϋποθέτει την ανάπτυξη του κοινωνικού χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων, την προώθηση της αυτοματοποίησης.
Το κράτος παίρνει στα χέρια του τα βασικά μέσα παραγωγής εξ ονόματος της κοινωνίας. Αυτό είναι αναγκαία όχι όμως ικανή προϋπόθεση για την κοινωνικοποίηση. Το οποίο σημαίνει να λειτουργεί όλη η κοινωνία ενιαία, σα μία παραγωγική μονάδα.

Κάπου εδώ (χωρίς να μπορώ να το κολλήσω με τα συμφραζόμενα) έχω κρατήσει και μια σημείωση για τη γνώση η οποία είναι ψευδές εμπόρευμα, γιατί αυτός που τη δίνει δεν την χάνει.
Επομένως ξεφεύγει από τα τυπικά σχήματα του καπιταλισμού που προσπαθεί να την ελέγξει καταχρηστικά δια της καταστροφής, ή της μη ανακοίνωσής της στο κοινό αναδεικνύοντας ακόμα πιο έντονα τις αντιφάσεις και τον αναχρονιστικό του χαρακτήρα.

Αντίστοιχη είναι η περίπτωση των έργων τέχνης.
Η ιδιοποίηση ενός πίνακα ζωγραφικής πχ είναι η αισθητική πρόσληψη του έργου και δεν έχει να κάνει με την αγορά του.
Η τέχνη, όπως κι η γνώση, αποκτά την πραγματική της αξία όταν κοινωνικοποιείται κι ασφυκτιά στα καπιταλιστικά καλούπια που την αντιμετωπίζουν ως εμπόρευμα.

Το τελευταίο θέμα που θίχτηκε ήταν σχετικό με την παρισινή κομμούνα, τα συμπεράσματα που έβγαλε ο μαρξ για το κράτος τύπος κομμούνας και τις παρατηρήσεις του για την αιρετότητα κι ανακλητότητα των δημοσίων λειτουργών που αμείβονται με το μέσο μισθό ενός εργάτη.

Ο περικλής είπε ότι από την κομμούνα δε μπορούν να βγουν ολοκληρωμένα συμπεράσματα κι αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την μόλις δύο μηνών εμπειρία του εγχειρήματος, αλλά και με την εμβέλειά της που περιορίστηκε στα γεωγραφικά πλαίσια της πόλης του παρισίου.
Το οποίο σημαίνει ότι δεν ανέλαβε σε εθνικό επίπεδο την οργάνωση της παραγωγής για να κριθούν στην πράξη αυτές οι ιδέες.

Η άποψη του περικλή για τη γραφειοκρατία είναι ότι εκτελεί βάση του καταμερισμού εργασίας καθήκοντα απαραίτητα για το παραγωγικό προτσές που αντιστοιχούν σε σύνθετη ειδικευένη εργασία. Σε αυτό οφείλεται βασικά ο υψηλότερος μισθός και τα προνόμια που απολαμβάνουν οι γραφειοκράτες κι όχι σε κάποιον υποτιθέμενο παρασιτισμό τους που φέρνει τον εκφυλισμό και την προδοσία της επανάστασης.

Εγώ γενικά συμφωνώ με τον περικλή κι έκανα την ερώτηση πιο πολύ για να τον ιντριγκάρω.
Πέρα από αυτό όμως, θα ήθελα να δω αυτές τις αρχές που περιγράφει ως γενικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας του μέλλοντος ο μαρξ να υπάρχουν ως τάσεις στη σοβιετία.
Αλλιώς χάνεται το κρίσιμο στοιχείο του εργατικού ελέγχου. Το οποίο δεν είναι το κλειδί που θα καταστήσει περιττή την γραφειοκρατία όπως πολλοί αφελώς πιστεύουν. Είναι όμως το στοιχείο του οποίου η έλλειψη μπορεί να οδηγήσει σε βάθος χρόνου στον εκφυλισμό της ανεξέλεγκτης γραφειοκρατίας και να ανοίξει τις πόρτες της παλινόρθωσης.

Σε μια δεύτερη ανάγνωση -λέω εγώ- αν το κύριο συμπέρασμα της κομμούνας είναι ότι δεν χρησιμοποίησε όσο έπρεπε την εξουσία και τη βία ενάντια στους αντιπάλους της, ο σύντροφος με το μουστάκι είναι αυτός που αξιοποίησε τα διδάγματα της κομμούνας καλύτερα από κάθε άλλο στην ιστορία.

Αυτό όμως είναι πολύ μεγάλο ζήτημα κι εμείς είχαμε πιάσει ήδη το τρίωρο. Ως κι ο σοβιετικός κυριούλης παραδέχτηκε ότι είχε κουραστεί κάπως μετά από διάγγελμα τόσων ωρών.
Κι οι μπρεζνιεφικοί κάποτε λυγίζουν...

Ίσως μια πρώτη συνέχεια δοθεί στη διημερίδα του ομίλου το επόμενο σαββατοκύριακο στην αθήνα, στο πολυτεχνείο.
Τις ίδιες μέρες (αλλά σε ωράριο εαακ, που σημαίνει ότι το πρωί παίζουμε μπάλα μόνοι μας) γίνεται στον ίδιο χώρο και το διήμερο εαακ για να δουν αν θα κάνουν και στα φοιτητικά συγκόλληση ανάλογη με αυτή των μεγάλων.
Οι επιστημονικές προβλέψεις λένε ότι θα τους πάρουμε όλο τον κόσμο, με την αίθουσα γκίνη να ξεχειλίζει.

Για όσους αναγνώστες του μπλοκ ενδιαφέρονται θα υπάρξει ενημέρωση για το πρόγραμμα και τις λοιπές διαδικαστικές λεπτομέρειες μες στις επόμενες μέρες.

Μια συζήτηση για τον χέγκελ

Την κυριακή κάναμε μία από τις γνωστές συναντήσεις με το σοβιετικό κυριούλη και τα υπόλοιπα παιδιά του ομίλου στο παιδαγωγικό. Το θέμα μας ήταν ο χέγκελ κι όπως φάνηκε μία συνάντηση ήταν μάλλον λίγη για να τα πιάσουμε όλα.

Ο σοβιετικός κυριούλης λέει πως μόνο όταν γράφει κανείς φαίνεται τι έχει καταλάβει.
Κι η καλή δουλειά του εισηγητή φάνηκε και με το παραπάνω. Στο παπαγαλάκι του κρεμλίνου θύμισε παλιές καλές μέρες του ομίλου. Είναι το μόνο που τις πρόλαβε οπότε μπορεί να λέει ό,τι θέλει.

Πάνω στη σκηνή όμως ο εισηγητής είχε τρακ. Ζωντανή απόδειξη της προσέγγισης του σαρτρ ο άνθρωπος ισούται με το άγχος.
Δεν το μπορεί το από καθ' έδρας. Είναι παιδί του λαού.

Με το σκεπτικό του σοβιετικού κυριούλη, στο κείμενο που ακολουθεί θα φανεί τι έχω καταλάβει κι εγώ. Πλήρης σύγχυση δηλ.

Ο λένιν έλεγε ότι χωρίς τη λογική του χέγκελ δεν θα καταλάβουμε το κεφάλαιο. Ο εισηγητής μας διαβάζοντας χέγκελ σχεδόν τον ερωτεύτηκε. Ο στάλιν όμως (αν δεν κάνω λάθος) έλεγε ότι ήταν αντιδραστικός.

Μπορούμε να πούμε ότι ο στάλιν δεν κατάλαβε τίποτα από διαλεκτική ή από το κεφάλαιο (εδώ ο μπουχάριν που ήταν παιδί θαύμα και δεν...). Πολιτικά όμως νομίζω ότι ο σύντροφος με το μουστάκι είχε δίκιο.

Ο χέγκελ πήρε θέση κατά της γαλλικής επανάστασης, ήταν κατά του διαχωρισμού εκκλησίας-κράτους κι έβλεπε την ενσάρκωση του απόλυτου πνεύματος στο πρωσικό κράτος της εποχής του. Που δεν ήταν καν η ενοποιημένη γερμανία υπό το βίσμαρκ. Αλλά η κατακερματισμένη γερμανία των γιούνγκερ!

Ένας φιλόσοφος που ήταν παιδί της γαλλικής επανάστασης, πήρε θέση εναντίον της κι έπινε ένα ποτήρι κρασί σε κάθε επέτειο της πτώσης της βαστίλης!

[Κάπως έτσι κατάντησαν αλκοολικοί στη σοβιετία, (αν δώσουμε βάση σε όσα γράφει ο τζίλας στις συνομιλίες με το στάλιν).
Κάθε τόσο έκανε κάποιος πρόποση, πχ στην φιλία σοβιετικών και γιουγκοσλάβων. Ε, τι θα αρνιόσουν να πιεις; Δεν ήσoυν δηλ υπέρ της φιλίας των δυο λαών; Οπότε έπιναν όλοι αναγκαστικά κι οι προπόσεις συνεχίζονταν].

Ένας φιλόσοφος που έβαλε την εργασία στο κέντρο της κοινωνικής εξέλιξης, έθιξε το θέμα της αποξένωσης, αλλά δεν είπε κουβέντα για τάξεις!
Με τόσες αντιφάσεις μαζεμένες πώς να μην σκοντάψει στη διαλεκτική!

Η απορία όμως παραμένει: πώς μπορεί κανείς να είναι τόσο προοδευτικός ως φιλόσοφος και να έχει τόσο αντιδραστικές πολιτικές απόψεις; Στη φιλοσοφία να είναι μπροστά από την εποχή του και στην πολιτική να μην εκφράζει ούτε καν το πνεύμα της εποχής του;

Στην παρέμβαση του σοβιετικού κυριούλη (χωρίς τανκς) άκουσα πρώτη φορά ονόματα όπως αυτό του χέντερ και του κοντοσέ. Τώρα μένει να μάθω λεπτομέρειες για το τι ακριβώς ήταν.

Μόνο αν πιάσουμε τον χέγκελ, λέει ο περικλής, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο μαρξ ασχολήθηκε με τον ιστορικό υλισμό, τη θεωρία της ιστορίας, τη θεωρία των τάξεων.

Η ανθρώπινη ιστορία είναι η ιστορία του ανθρώπινου γίγνεσθαι, του πολιτισμού. Για τον χέγκελ το πνεύμα δημιουργεί τον πολιτισμό δια μέσω των ανθρώπων για να δει σε αυτόν τον εαυτό του, το είδωλό του.

Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να δημιουργεί πολιτισμό, για να παραφράσουμε τον σαρτρ, τον οποίο ωστόσο δεν έχουμε σε ιδιαίτερη εκτίμηση.

Χωρίς παραγωγή και πολιτισμό επιστρέφουμε σε προνεατερνταλικές εποχές. Στην ουσία έχουμε έτσι καταγγελία της ίδιας της ανθρωπότητας.

Γι' αυτό η αντίληψη των αναρχικών (να μην προσαρμόσουμε το περιβάλλον στις ανάγκες μας, αλλά να προσαρμοστούμε εμείς σε αυτό) (αυτόνομες κοινότητες υπήρχαν πάντα, η συγκρότησή τους είναι θέμα συνειδητοποίησης κτλ) είναι στην ουσία της αντεπαναστατική.

Η ιστορία δεν είναι άθροισμα τυχαίων στιγμών.
Εδώ αρχίζει να αναδεικνύεται η νομοτέλεια. Που δεν είναι φαταλισμός, αναπόφευκτο αποτέλεσμα, αλλά φάσμα δυνατοτήτων στα πλαίσια της επίλυσης της κυρίαρχης αντίφασης της εποχής.

Εν παρόδω. Πώς επιδρούν αλήθεια οι δευτερεύουσες αντιφάσεις στην κυρίαρχη; Η ανθρώπινη δραστηριότητα μπορεί να επηρεάσει τη νομοτέλεια; Να μετακινήσει το φάσμα δυνατοτήτων; Μεταβάλλεται (κι αν ναι πώς) η κυρίαρχη αντίφαση κεφαλαίου-εργασίας στο πέρασμα των χρόνων;

Στον χέγκελ υπάρχει έντονο το στοιχείο της νομοτέλειας. Στο μαρξ υπάρχει μια σχεδόν υπερβολική αισιοδοξία για μια λίγο πολύ γρήγορη κι αναπόφευκτη μετάβαση στον κομμουνισμό (δηλ ο μαρξ γεννήθηκε νωρίς;). Στη λογική της ιστορίας μπαίνει καθαρά το ενδεχόμενο παρακμής-πισωγυρίσματος.
Και στο ρούση εξάλλου. Εξηγεί ότι στο δίλημμα κομμουνισμός ή βαρβαρότητα το δεύτερο σκέλος είναι εξίσου πιθανή κατάληξη με το πρώτο.

Μακροπρόθεσμα όμως, παρά τα ζιγκ-ζαγκ και τα πισωγυρίσματα της ιστορίας, δεν έχουμε ανοδική εξέλιξη σε βάθος χρόνου;

Έγινε αναφορά και στο παράδειγμα των νήσων του πάσχα. Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε εκεί παρήκμασε γιατί ήταν (γεωγραφική) θέσει κλειστός και δεν μπόρεσε να εξελιχθεί περαιτέρω.
Εμένα να πω την αλήθεια μου θύμισε λίγο σοβιετία. Κάποτε θέλω να γράψω το βιβλίο: η κλειστή κοινωνία και οι φίλοι της.

Σε εκείνο το σημείο ένας σύντροφος από τον όμιλο (που για τις ανάγκες του κειμένου και της σάτιρας εκπροσωπεί τη φιλοναζί πτέρυγα του ομίλου και συχνά-πυκνά ξυπνά τον χαλβατζή μέσα μου) αναρωτήθηκε γιατί γκρέμισαν το τείχος του βερολίνου. Θα μπορούσαν λέει αντ' αυτού να ανοίξουν καμιά δεκαριά πόρτες.

Σωστά. Η πρώτη θα ήταν η κερκόπορτα. Η δεύτερη η πύλη του μαγδεμβούργου. Κι οι υπόλοιπες επταπύλιο συν μία δώρο.

Η ιστορία λοιπόν δεν είναι άθροισμα τυχαίων στιγμών. Έχουμε ποιοτική εξέλιξη με νέα στάδια. Αυτό με τη σειρά του δεν είναι άθροισμα διαφορετικών σταδίων. Δεν έχουμε πρόσθεση νέων βαθμίδων αλλά ωρίμανση των παλιών.

Από αυτή την άποψη και μόνο -λέει ο σοβιετικός κυριούλης- η λογική της ιστορίας έχει περισσότερα κοινά με τον χέγκελ παρά με τον μαρξ!

Πέρα από αυτά κράτησα κάποιες ακόμα σκόρπιες σημειώσεις:
για τον πανθεϊσμό (ο θεός μέσα στον κόσμο), που είναι ένα βήμα από τον αθεϊσμό.

Για τον φυσικό κόσμο που στον χέγκελ δεν γνωρίζει εξέλιξη (κυκλική επανάληψη). Εμείς αλήθεια σε ποιο σημείο βρισκόμαστε ως προς τη διαλεκτική της φύσης σήμερα; Έχει ευθεία συσχέτιση με τη διαλεκτική της κοινωνίας, τον ιστορικό υλισμό; Ή δε μπορούμε να προσεγγίσουμε τόσο απλοϊκά με όρους κοινωνικής φυσικής την κοινωνική εξέλιξη;

Για το πνεύμα που δομείται με κατηγορίες διαλεκτικής (ποσότητα-ποιότητα για το είναι, ταύτιση-διάκριση-διαφορά-αντίθεση-αντίφαση για την ουσία).
Στο χέγκελ επίσης, αν κατάλαβα καλά υπολανθάνει μια αντίληψη για συγκάλυψη των αντιθέσεων (κι από αυτή την άποψη σχεδόν όλοι στην κομμουνιστική αριστερά είμαστε φανατικοί νεοχεγκελιανοί).

Για την έννοια της πραγμοποίησης στον χέγκελ. Το απόλυτο πνεύμα δημιουργεί τον εαυτό του στον υλικό κόσμο.
Για τη διαμεσολάβηση σκοπών με μέσα.

Για τη βάση που δίνει ο μαρξισμός στο τρίπτυχο γνώση-νόηση-πράξη. Η δομή της συνείδησης βασίζεται σε λογικούς κανόνες. Για να δούμε τη δομή της δραστηριότητας πρέπει να δούμε τη δομή της συνείδησης.

Μένουν κάποια πολύ ενδιαφέροντα ερωτήματα. Όπως αυτό που διατύπωσε το παπαγαλάκι του κρεμλίνου. Αν ο μαρξισμός αντιστρέφει το σύστημα του χέγκελ δεν κληρονομεί κάποιες από τις αδυναμίες του; Μπορούμε να τις εντοπίσουμε;

Και κάποιες άλλες δικές μου. Ιντριγκαδόρικες από μια άποψη γιατί εν μέρει είχα και δικές μου απαντήσεις σε αυτά.

-Αν έτσι ορίζεται η νομοτέλεια (δηλ μη φαταλιστικά) πώς κρίνουμε τη φράση του μαρξ από τη γερμανική ιδεολογία για τον κομμουνισμό ως πραγματική κίνηση των πραγμάτων;

Όχι ως φυσική ροή των πραγμάτων. Είναι κίνηση που χρειάζεται ενεργό υποκείμενο κι έρχεται ως αποτέλεσμα συνειδητής στοχοκατευθυνόμενης δράσης που παίρνει υπ' οψιν της τους νόμους κίνησης της κοινωνίας και τους χρησιμοποιεί προς ίδιον όφελος.

Σε αντίθεση με ό,τι γινόταν στις προηγούμενες μεταβάσεις σε νέα κοινωνικά συστήματα. Όπου ο ρόλος του ιστορικού υποκειμένου δεν ήταν καθοριστικός. Κι η πραγματική κίνηση των πραγμάτων ερχόταν περίπου ως αναπόφευκτη (φυσική ροή).

-Είναι όλη η μέχρι τώρα ιστορία της ανθρωπότητας ιστορία της ταξικής πάλης; Ποια είναι η κινητήριος δύναμη της ιστορίας;

Στο μαρξ υπάρχουν δυο απαντήσεις πάνω σε αυτό. Ο καθένας συνήθως διαλέγει και παίρνει κατά το δοκούν αυτή που τπον συμφέρει.
Αφενός υπάρχει η διαλεκτική σχέση των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής. Αφετέρου η ταξική πάλη. Για την ακρίβεια ίσως η δεύτερη πάνω στο πεδίο (και το φάσμα δυνατοτήτων) που καθορίζεται από την πρώτη σχέση.

Αλλά η πάλη των τάξεων (υπήρχε) δεν ήταν πάντα το ίδιο καθοριστική (πχ από τη μετάβαση από την δουλοκτησία στη φεουδαρχία). Ωριμάζει μαζί με τον ενεργό ρόλο του ιστορικού υποκειμένου. Και παίζει καθοριστικό ρόλο στη μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.

Από εκεί και πέρα όμως πώς συνεχίζεται η ταξική πάλη στο σοσιαλισμό; Με ποια μέσα; Οξύνεται μαζί με την αύξηση του ενεργού ρόλου του υποκειμενικού παράγοντα και της συνείδησης ή σταδιακά εξαλείφεται στα πλαίσια της απονέκρωσης του κράτους και της μετάβασης στην αταξική κοινωνία;

-Ας το συνδέσουμε με μια γενικότερη εκτίμηση (μεταξύ άλλων και του βαζιούλιν). Ότι δηλ οι δυνατότητες επιβίωσης του καπιταλισμού μπορεί να είναι μεγαλύτερες απ' όσο φανταζόμαστε.
Με βάση αυτό αποκτά μήπως νέα αξία η θέση του μαρξ (από την εισαγωγή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας) ότι ένα κοινωνικό σύστημα "αποχωρεί" από το ιστορικό προσκήνιο μόνο όταν έχει αναπτύξει όλα τις παραγωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσει στα ιστορικά του πλαίσια;

Ο καπιταλισμός στέκεται προφανώς εμπόδιο στην πλέρια αξιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων που απελευθερώνει και μοιάζει με το μάγο που δε μπορεί να ελέγξει τις δυνάμεις του. Αλλά εξακολουθεί να έχει επιτεύγματα στην τεχνολογία και τις επιστήμες, να απελευθερώνει καινούριες παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσοντας παράλληλα στο έπακρο τις αντιφάσεις του.
Επομένως;

-Και κάτι τελευταίο.
Η μαοϊκή προσέγγιση της διαλεκτικής κάνει λόγο για τις μη ανταγωνιστικές αντιθέσεις που μπορούν να εξελιχθούν τέτοιες αν δεν παρέμβει ο υποκειμενικός παράγοντας;
Μπορεί όμως μια αντίθεση να μην είναι ανταγωνιστική; Μπορεί να αρθεί διαλεκτικά, να επιλυθεί χωρίς να φτάσει στα άκρα, σε σύγκρουση; Μπορούν να συμφιλιωθούν οι αντιθέσεις χωρίς να αναπτυχθούν στο έπακρο; Τι περιθώρια παρέμβασης έχει ο υποκειμενικός παράγοντας;
Τι απαντάν σε αυτά τα ερωτήματα οι καλλιτέχνες που κατέχουν την τέχνη των αντιφάσεων (δηλ τη διαλεκτική);

Ένα παράδειγμα για να γίνει πιο κατανοητό.
Στη σοβιετία εμφανίζονταν αντικειμενικά αντιθέσεις στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού ανάμεσα στη γραφειοκρατία και τους απλούς εργαζόμενους.
Ήταν αναπόφευκτο να φτάσουν στην έκφραση διαφορετικών συμφερόντων και στη σύγκρουση; Πώς η κοινωνική διαφοροποίηση κατέληξε να εκφράζει διαφορετικά ταξικά συμφέροντα; Πώς μπορούσαν να αρθούν αυτές οι αντιθέσεις χωρίς να φτάσουμε σε κοινωνικό πισωγύρισμα, στην κατάλυση του σοσιαλισμού;

Πολλά ερωτήματα έμειναν αναπάντητα γιατί έθιγαν ερωτήματα που εμπίπτουν στη θεματολογία των επόμενων συναντήσεων του ομίλου.
Έχοντας ολοκληρώσει την εξέταση του κοινωνικού ιδεώδους από την αρχαιότητα ως την αστική εποχή μπορούμε από την επόμενη συζήτηση να προχωρήσουμε στην εμφάνιση του μαρξισμού. Την εισήγηση θα την κάνει ο σοβιετικός κυριούλης και υπόσχεται πολλά -μεταξύ άλλων και ανάλυση για τον αλτουσέρ.

Στο τέλος πάντως κατάφερε να μας αιφνιδιάσει όλους λέγοντας ότι η μητριαρχία της πρωτόγονης φυλετικής κοινωνίας είναι μύθος που έχει αναιρεθεί από τους σοβιετικούς επιστήμονες.
Κάτσε ρε περικλή. Ένα πράγμα είχαμε μάθει από τον ένγκελς και μας το ανατρέπεις κι αυτό;

Ήξερα ότι ο ένγκελς βασίστηκε σε κάποια ευρήματα του μόργκαν κι ότι έκτοτε οι γνώσεις μας για την πρωτόγονη κοινωνία έχουν προχωρήσει πολύ περισσότερο, αλλά όχι τόσο. Κι αυτό ήταν κοινός τόπος για τους περισσότερους από εμάς.
Αν κάποιος ξέρει κάτι περισσότερο σχετικά ας δώσει τα φώτα του και στους υπόλοιπους.

Το κείμενο αυτό βασίστηκε σε σημειώσεις που είναι γραμμένες κάπως αφαιρετικά. Οι απορίες ίσως είναι αφελείς, οι διατυπώσεις χοντροκομμένες και -ακόμα χειρότερα- τα συμπεράσματα το ίδιο.
Όποιος θέλει ας χώσει ελεύθερα.
Αν βρήκε κάτι χρήσιμο ή έμαθε πράγματα ακόμα καλύτερα.