Μια συζήτηση για τον χέγκελ

Την κυριακή κάναμε μία από τις γνωστές συναντήσεις με το σοβιετικό κυριούλη και τα υπόλοιπα παιδιά του ομίλου στο παιδαγωγικό. Το θέμα μας ήταν ο χέγκελ κι όπως φάνηκε μία συνάντηση ήταν μάλλον λίγη για να τα πιάσουμε όλα.

Ο σοβιετικός κυριούλης λέει πως μόνο όταν γράφει κανείς φαίνεται τι έχει καταλάβει.
Κι η καλή δουλειά του εισηγητή φάνηκε και με το παραπάνω. Στο παπαγαλάκι του κρεμλίνου θύμισε παλιές καλές μέρες του ομίλου. Είναι το μόνο που τις πρόλαβε οπότε μπορεί να λέει ό,τι θέλει.

Πάνω στη σκηνή όμως ο εισηγητής είχε τρακ. Ζωντανή απόδειξη της προσέγγισης του σαρτρ ο άνθρωπος ισούται με το άγχος.
Δεν το μπορεί το από καθ' έδρας. Είναι παιδί του λαού.

Με το σκεπτικό του σοβιετικού κυριούλη, στο κείμενο που ακολουθεί θα φανεί τι έχω καταλάβει κι εγώ. Πλήρης σύγχυση δηλ.

Ο λένιν έλεγε ότι χωρίς τη λογική του χέγκελ δεν θα καταλάβουμε το κεφάλαιο. Ο εισηγητής μας διαβάζοντας χέγκελ σχεδόν τον ερωτεύτηκε. Ο στάλιν όμως (αν δεν κάνω λάθος) έλεγε ότι ήταν αντιδραστικός.

Μπορούμε να πούμε ότι ο στάλιν δεν κατάλαβε τίποτα από διαλεκτική ή από το κεφάλαιο (εδώ ο μπουχάριν που ήταν παιδί θαύμα και δεν...). Πολιτικά όμως νομίζω ότι ο σύντροφος με το μουστάκι είχε δίκιο.

Ο χέγκελ πήρε θέση κατά της γαλλικής επανάστασης, ήταν κατά του διαχωρισμού εκκλησίας-κράτους κι έβλεπε την ενσάρκωση του απόλυτου πνεύματος στο πρωσικό κράτος της εποχής του. Που δεν ήταν καν η ενοποιημένη γερμανία υπό το βίσμαρκ. Αλλά η κατακερματισμένη γερμανία των γιούνγκερ!

Ένας φιλόσοφος που ήταν παιδί της γαλλικής επανάστασης, πήρε θέση εναντίον της κι έπινε ένα ποτήρι κρασί σε κάθε επέτειο της πτώσης της βαστίλης!

[Κάπως έτσι κατάντησαν αλκοολικοί στη σοβιετία, (αν δώσουμε βάση σε όσα γράφει ο τζίλας στις συνομιλίες με το στάλιν).
Κάθε τόσο έκανε κάποιος πρόποση, πχ στην φιλία σοβιετικών και γιουγκοσλάβων. Ε, τι θα αρνιόσουν να πιεις; Δεν ήσoυν δηλ υπέρ της φιλίας των δυο λαών; Οπότε έπιναν όλοι αναγκαστικά κι οι προπόσεις συνεχίζονταν].

Ένας φιλόσοφος που έβαλε την εργασία στο κέντρο της κοινωνικής εξέλιξης, έθιξε το θέμα της αποξένωσης, αλλά δεν είπε κουβέντα για τάξεις!
Με τόσες αντιφάσεις μαζεμένες πώς να μην σκοντάψει στη διαλεκτική!

Η απορία όμως παραμένει: πώς μπορεί κανείς να είναι τόσο προοδευτικός ως φιλόσοφος και να έχει τόσο αντιδραστικές πολιτικές απόψεις; Στη φιλοσοφία να είναι μπροστά από την εποχή του και στην πολιτική να μην εκφράζει ούτε καν το πνεύμα της εποχής του;

Στην παρέμβαση του σοβιετικού κυριούλη (χωρίς τανκς) άκουσα πρώτη φορά ονόματα όπως αυτό του χέντερ και του κοντοσέ. Τώρα μένει να μάθω λεπτομέρειες για το τι ακριβώς ήταν.

Μόνο αν πιάσουμε τον χέγκελ, λέει ο περικλής, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο μαρξ ασχολήθηκε με τον ιστορικό υλισμό, τη θεωρία της ιστορίας, τη θεωρία των τάξεων.

Η ανθρώπινη ιστορία είναι η ιστορία του ανθρώπινου γίγνεσθαι, του πολιτισμού. Για τον χέγκελ το πνεύμα δημιουργεί τον πολιτισμό δια μέσω των ανθρώπων για να δει σε αυτόν τον εαυτό του, το είδωλό του.

Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να δημιουργεί πολιτισμό, για να παραφράσουμε τον σαρτρ, τον οποίο ωστόσο δεν έχουμε σε ιδιαίτερη εκτίμηση.

Χωρίς παραγωγή και πολιτισμό επιστρέφουμε σε προνεατερνταλικές εποχές. Στην ουσία έχουμε έτσι καταγγελία της ίδιας της ανθρωπότητας.

Γι' αυτό η αντίληψη των αναρχικών (να μην προσαρμόσουμε το περιβάλλον στις ανάγκες μας, αλλά να προσαρμοστούμε εμείς σε αυτό) (αυτόνομες κοινότητες υπήρχαν πάντα, η συγκρότησή τους είναι θέμα συνειδητοποίησης κτλ) είναι στην ουσία της αντεπαναστατική.

Η ιστορία δεν είναι άθροισμα τυχαίων στιγμών.
Εδώ αρχίζει να αναδεικνύεται η νομοτέλεια. Που δεν είναι φαταλισμός, αναπόφευκτο αποτέλεσμα, αλλά φάσμα δυνατοτήτων στα πλαίσια της επίλυσης της κυρίαρχης αντίφασης της εποχής.

Εν παρόδω. Πώς επιδρούν αλήθεια οι δευτερεύουσες αντιφάσεις στην κυρίαρχη; Η ανθρώπινη δραστηριότητα μπορεί να επηρεάσει τη νομοτέλεια; Να μετακινήσει το φάσμα δυνατοτήτων; Μεταβάλλεται (κι αν ναι πώς) η κυρίαρχη αντίφαση κεφαλαίου-εργασίας στο πέρασμα των χρόνων;

Στον χέγκελ υπάρχει έντονο το στοιχείο της νομοτέλειας. Στο μαρξ υπάρχει μια σχεδόν υπερβολική αισιοδοξία για μια λίγο πολύ γρήγορη κι αναπόφευκτη μετάβαση στον κομμουνισμό (δηλ ο μαρξ γεννήθηκε νωρίς;). Στη λογική της ιστορίας μπαίνει καθαρά το ενδεχόμενο παρακμής-πισωγυρίσματος.
Και στο ρούση εξάλλου. Εξηγεί ότι στο δίλημμα κομμουνισμός ή βαρβαρότητα το δεύτερο σκέλος είναι εξίσου πιθανή κατάληξη με το πρώτο.

Μακροπρόθεσμα όμως, παρά τα ζιγκ-ζαγκ και τα πισωγυρίσματα της ιστορίας, δεν έχουμε ανοδική εξέλιξη σε βάθος χρόνου;

Έγινε αναφορά και στο παράδειγμα των νήσων του πάσχα. Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε εκεί παρήκμασε γιατί ήταν (γεωγραφική) θέσει κλειστός και δεν μπόρεσε να εξελιχθεί περαιτέρω.
Εμένα να πω την αλήθεια μου θύμισε λίγο σοβιετία. Κάποτε θέλω να γράψω το βιβλίο: η κλειστή κοινωνία και οι φίλοι της.

Σε εκείνο το σημείο ένας σύντροφος από τον όμιλο (που για τις ανάγκες του κειμένου και της σάτιρας εκπροσωπεί τη φιλοναζί πτέρυγα του ομίλου και συχνά-πυκνά ξυπνά τον χαλβατζή μέσα μου) αναρωτήθηκε γιατί γκρέμισαν το τείχος του βερολίνου. Θα μπορούσαν λέει αντ' αυτού να ανοίξουν καμιά δεκαριά πόρτες.

Σωστά. Η πρώτη θα ήταν η κερκόπορτα. Η δεύτερη η πύλη του μαγδεμβούργου. Κι οι υπόλοιπες επταπύλιο συν μία δώρο.

Η ιστορία λοιπόν δεν είναι άθροισμα τυχαίων στιγμών. Έχουμε ποιοτική εξέλιξη με νέα στάδια. Αυτό με τη σειρά του δεν είναι άθροισμα διαφορετικών σταδίων. Δεν έχουμε πρόσθεση νέων βαθμίδων αλλά ωρίμανση των παλιών.

Από αυτή την άποψη και μόνο -λέει ο σοβιετικός κυριούλης- η λογική της ιστορίας έχει περισσότερα κοινά με τον χέγκελ παρά με τον μαρξ!

Πέρα από αυτά κράτησα κάποιες ακόμα σκόρπιες σημειώσεις:
για τον πανθεϊσμό (ο θεός μέσα στον κόσμο), που είναι ένα βήμα από τον αθεϊσμό.

Για τον φυσικό κόσμο που στον χέγκελ δεν γνωρίζει εξέλιξη (κυκλική επανάληψη). Εμείς αλήθεια σε ποιο σημείο βρισκόμαστε ως προς τη διαλεκτική της φύσης σήμερα; Έχει ευθεία συσχέτιση με τη διαλεκτική της κοινωνίας, τον ιστορικό υλισμό; Ή δε μπορούμε να προσεγγίσουμε τόσο απλοϊκά με όρους κοινωνικής φυσικής την κοινωνική εξέλιξη;

Για το πνεύμα που δομείται με κατηγορίες διαλεκτικής (ποσότητα-ποιότητα για το είναι, ταύτιση-διάκριση-διαφορά-αντίθεση-αντίφαση για την ουσία).
Στο χέγκελ επίσης, αν κατάλαβα καλά υπολανθάνει μια αντίληψη για συγκάλυψη των αντιθέσεων (κι από αυτή την άποψη σχεδόν όλοι στην κομμουνιστική αριστερά είμαστε φανατικοί νεοχεγκελιανοί).

Για την έννοια της πραγμοποίησης στον χέγκελ. Το απόλυτο πνεύμα δημιουργεί τον εαυτό του στον υλικό κόσμο.
Για τη διαμεσολάβηση σκοπών με μέσα.

Για τη βάση που δίνει ο μαρξισμός στο τρίπτυχο γνώση-νόηση-πράξη. Η δομή της συνείδησης βασίζεται σε λογικούς κανόνες. Για να δούμε τη δομή της δραστηριότητας πρέπει να δούμε τη δομή της συνείδησης.

Μένουν κάποια πολύ ενδιαφέροντα ερωτήματα. Όπως αυτό που διατύπωσε το παπαγαλάκι του κρεμλίνου. Αν ο μαρξισμός αντιστρέφει το σύστημα του χέγκελ δεν κληρονομεί κάποιες από τις αδυναμίες του; Μπορούμε να τις εντοπίσουμε;

Και κάποιες άλλες δικές μου. Ιντριγκαδόρικες από μια άποψη γιατί εν μέρει είχα και δικές μου απαντήσεις σε αυτά.

-Αν έτσι ορίζεται η νομοτέλεια (δηλ μη φαταλιστικά) πώς κρίνουμε τη φράση του μαρξ από τη γερμανική ιδεολογία για τον κομμουνισμό ως πραγματική κίνηση των πραγμάτων;

Όχι ως φυσική ροή των πραγμάτων. Είναι κίνηση που χρειάζεται ενεργό υποκείμενο κι έρχεται ως αποτέλεσμα συνειδητής στοχοκατευθυνόμενης δράσης που παίρνει υπ' οψιν της τους νόμους κίνησης της κοινωνίας και τους χρησιμοποιεί προς ίδιον όφελος.

Σε αντίθεση με ό,τι γινόταν στις προηγούμενες μεταβάσεις σε νέα κοινωνικά συστήματα. Όπου ο ρόλος του ιστορικού υποκειμένου δεν ήταν καθοριστικός. Κι η πραγματική κίνηση των πραγμάτων ερχόταν περίπου ως αναπόφευκτη (φυσική ροή).

-Είναι όλη η μέχρι τώρα ιστορία της ανθρωπότητας ιστορία της ταξικής πάλης; Ποια είναι η κινητήριος δύναμη της ιστορίας;

Στο μαρξ υπάρχουν δυο απαντήσεις πάνω σε αυτό. Ο καθένας συνήθως διαλέγει και παίρνει κατά το δοκούν αυτή που τπον συμφέρει.
Αφενός υπάρχει η διαλεκτική σχέση των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής. Αφετέρου η ταξική πάλη. Για την ακρίβεια ίσως η δεύτερη πάνω στο πεδίο (και το φάσμα δυνατοτήτων) που καθορίζεται από την πρώτη σχέση.

Αλλά η πάλη των τάξεων (υπήρχε) δεν ήταν πάντα το ίδιο καθοριστική (πχ από τη μετάβαση από την δουλοκτησία στη φεουδαρχία). Ωριμάζει μαζί με τον ενεργό ρόλο του ιστορικού υποκειμένου. Και παίζει καθοριστικό ρόλο στη μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.

Από εκεί και πέρα όμως πώς συνεχίζεται η ταξική πάλη στο σοσιαλισμό; Με ποια μέσα; Οξύνεται μαζί με την αύξηση του ενεργού ρόλου του υποκειμενικού παράγοντα και της συνείδησης ή σταδιακά εξαλείφεται στα πλαίσια της απονέκρωσης του κράτους και της μετάβασης στην αταξική κοινωνία;

-Ας το συνδέσουμε με μια γενικότερη εκτίμηση (μεταξύ άλλων και του βαζιούλιν). Ότι δηλ οι δυνατότητες επιβίωσης του καπιταλισμού μπορεί να είναι μεγαλύτερες απ' όσο φανταζόμαστε.
Με βάση αυτό αποκτά μήπως νέα αξία η θέση του μαρξ (από την εισαγωγή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας) ότι ένα κοινωνικό σύστημα "αποχωρεί" από το ιστορικό προσκήνιο μόνο όταν έχει αναπτύξει όλα τις παραγωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσει στα ιστορικά του πλαίσια;

Ο καπιταλισμός στέκεται προφανώς εμπόδιο στην πλέρια αξιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων που απελευθερώνει και μοιάζει με το μάγο που δε μπορεί να ελέγξει τις δυνάμεις του. Αλλά εξακολουθεί να έχει επιτεύγματα στην τεχνολογία και τις επιστήμες, να απελευθερώνει καινούριες παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσοντας παράλληλα στο έπακρο τις αντιφάσεις του.
Επομένως;

-Και κάτι τελευταίο.
Η μαοϊκή προσέγγιση της διαλεκτικής κάνει λόγο για τις μη ανταγωνιστικές αντιθέσεις που μπορούν να εξελιχθούν τέτοιες αν δεν παρέμβει ο υποκειμενικός παράγοντας;
Μπορεί όμως μια αντίθεση να μην είναι ανταγωνιστική; Μπορεί να αρθεί διαλεκτικά, να επιλυθεί χωρίς να φτάσει στα άκρα, σε σύγκρουση; Μπορούν να συμφιλιωθούν οι αντιθέσεις χωρίς να αναπτυχθούν στο έπακρο; Τι περιθώρια παρέμβασης έχει ο υποκειμενικός παράγοντας;
Τι απαντάν σε αυτά τα ερωτήματα οι καλλιτέχνες που κατέχουν την τέχνη των αντιφάσεων (δηλ τη διαλεκτική);

Ένα παράδειγμα για να γίνει πιο κατανοητό.
Στη σοβιετία εμφανίζονταν αντικειμενικά αντιθέσεις στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού ανάμεσα στη γραφειοκρατία και τους απλούς εργαζόμενους.
Ήταν αναπόφευκτο να φτάσουν στην έκφραση διαφορετικών συμφερόντων και στη σύγκρουση; Πώς η κοινωνική διαφοροποίηση κατέληξε να εκφράζει διαφορετικά ταξικά συμφέροντα; Πώς μπορούσαν να αρθούν αυτές οι αντιθέσεις χωρίς να φτάσουμε σε κοινωνικό πισωγύρισμα, στην κατάλυση του σοσιαλισμού;

Πολλά ερωτήματα έμειναν αναπάντητα γιατί έθιγαν ερωτήματα που εμπίπτουν στη θεματολογία των επόμενων συναντήσεων του ομίλου.
Έχοντας ολοκληρώσει την εξέταση του κοινωνικού ιδεώδους από την αρχαιότητα ως την αστική εποχή μπορούμε από την επόμενη συζήτηση να προχωρήσουμε στην εμφάνιση του μαρξισμού. Την εισήγηση θα την κάνει ο σοβιετικός κυριούλης και υπόσχεται πολλά -μεταξύ άλλων και ανάλυση για τον αλτουσέρ.

Στο τέλος πάντως κατάφερε να μας αιφνιδιάσει όλους λέγοντας ότι η μητριαρχία της πρωτόγονης φυλετικής κοινωνίας είναι μύθος που έχει αναιρεθεί από τους σοβιετικούς επιστήμονες.
Κάτσε ρε περικλή. Ένα πράγμα είχαμε μάθει από τον ένγκελς και μας το ανατρέπεις κι αυτό;

Ήξερα ότι ο ένγκελς βασίστηκε σε κάποια ευρήματα του μόργκαν κι ότι έκτοτε οι γνώσεις μας για την πρωτόγονη κοινωνία έχουν προχωρήσει πολύ περισσότερο, αλλά όχι τόσο. Κι αυτό ήταν κοινός τόπος για τους περισσότερους από εμάς.
Αν κάποιος ξέρει κάτι περισσότερο σχετικά ας δώσει τα φώτα του και στους υπόλοιπους.

Το κείμενο αυτό βασίστηκε σε σημειώσεις που είναι γραμμένες κάπως αφαιρετικά. Οι απορίες ίσως είναι αφελείς, οι διατυπώσεις χοντροκομμένες και -ακόμα χειρότερα- τα συμπεράσματα το ίδιο.
Όποιος θέλει ας χώσει ελεύθερα.
Αν βρήκε κάτι χρήσιμο ή έμαθε πράγματα ακόμα καλύτερα.