Η εισήγηση

Η εκδήλωση για τον μαρξ έγινε και θύμισε τις παλιές καλές μέρες του ομίλου. Τις οποίες σε αντίθεση με το παπαγαλάκι του κρεμλίνου δεν πρόλαβα, αλλά κάπως έτσι τις φαντάζομαι.
Ο σοβιετικός κυριούλης με ενθουσίασε σχεδόν όσο και τις πρώτες φορές που τον άκουσα. Κι απ' ό,τι κατάλαβα όχι μόνο εμένα.

Εκτός απ' την εμφάνιση του μαρξισμού ο περικλής έπιασε και κάποια ζητήματα μεθόδου.
Εδώ βασικά παραθέτω σημειώσεις που κράτησα απ' την εισήγηση μαζί με κάποια σχόλια. Τυχόν άστοχες διατυπώσεις ή έλλειψη ειρμού βαραίνει αποκλειστικά εμένα.
Σε άλλο σημείωμα θα δούμε και τη συζήτηση που ακολούθησε που ήταν άκρως ενδιαφέρουσα κι έδωσε υλικό για ένα μήνα.

Τα κείμενα του μαρξ σήμερα αντιμετωπίζονται σχεδόν με θρησκευτικό τρόπο, σαν ιερές αγελάδες.
Κι αυτό ήταν αντικειμενικό από τη στιγμή που ο μαρξισμός (που δεν είναι απλώς θεωρία, αλλά οδηγός για δράση) χρησιμοποιήθηκε για άμεσα πρακτικούς σκοπούς.
Η θεωρία δοκιμάζεται στην πράξη και συμπληρώνει τα κενά της. Το θέμα είναι να μην έρχεται εκ των υστέρων για να δώσει απλώς θεωρητική καλύψη στα πεπραγμένα.

Συχνά ο μαρξισμός αντιμετωπίζεται ως ολοκληρωμένο, κλειστό σύστημα, ως πασπαρτού με μια λύση για κάθε ζήτημα.
Η θεωρία αντιμετωπίζεται μόνο υπό το πρίσμα της καθαρότητας, της υπεράσπισής της απέναντι στο ρεβιζιονισμό.
Αλλά ως προς την περαιτέρω ανάπτυξή της, η απάντηση είναι αμήχανο ξύσιμο του κεφαλιού.

Στον αντίποδα του δογματισμού είναι οι αναθεωρητές. Πάσης φύσεως, όχι μόνο του εσ και του συν. Αν και βασικά ταυτίζεται με τον ευρωκομμουνισμό στις διάφορες εκφάνσεις του.
Όσο κι αν διαφωνούμε με τις απαντήσεις που δίνει το ρεύμα αυτό, η θεματική του θίγει κενά της σκέψης του μαρξ.

Το βασικό στοιχείο της αναθεωρητικής προσέγγισης είναι το πάντρεμα του μαρξισμού με αστικές ιδεολογίες, πχ με τη σκέψη του καντ (που οδηγεί σε έναν αφηρημένο ουμανισμό) του φρόιντ, του στρουκτουραλισμού κτλ.

Οι αναθεωρητές θεωρούν τον μαρξισμό ατελές σύστημα και προσπαθούν να καλύψουν τα κενά του με προσθήκες, με δάνειες ιδέες από την αστική σκέψη.
Αλλά το κλειδί για την περαιτέρω εξέλιξη του μαρξισμού δεν είναι εκεί. Είναι η μέθοδος που είχε αναδείξει ο ίδιος ο μαρξ.

Στο έργο του οι τρεις πηγές και τα τρία συστατικά μέρη του μαρξισμού ο λένιν εξηγεί τα γνωστικά αντικείμενα από τα οποία εκκίνησε.
Η γερμανική φιλοσοφία (κι η σκέψη του χέγκελ), η αγγλική πολιτική οικονομία κι ο γαλλικός ουτοπικός σοσιαλισμός.
Ο μαρξισμός έχει παρελθόν, δεν ξεπήδησε απ' το κεφάλι του μαρξ όπως η σοφία από αυτό της αθηνάς.

Ειδικά για τον ουτοπικό σοσιαλισμό και τους κλασικούς του.
Την ιδέα περί μέσων παραγωγής και συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων ο μαρξ την παίρνει από τον σεν σιμόν (εδώ δεν έβγαζα καλά τι έχω γράψει γι' αυτό δε βγαίνει πλήρες νόημα).
Κι απ' τον φουριέ παίρνει την ιδέα ότι η εργασία δεν είναι μόνο παραγωγή πραγμάτων, αλλά διαμόρφωση ανθρώπων. Διαμορφώνει την ανθρώπινη συνείδηση, την ηθική.
Ίσως για αυτό είμαστε σήμερα τόσο φτηνοί κι αχώνευτοι άνθρωποι.

Τις ιδέες αυτές δεν τις επαναλαμβάνει αλλά τις συνθέτει.
Τα γνωστικά αντικείμενα δεν είναι ισότιμα ανεπτυγμένα. Σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουμε συνήθως παίρνοντας πχ κάθε αναφορά του μαρξ στις τάξεις, στο κράτος ή στις έμφυλες σχέσεις ως ολοκληρωμένη θεωρία.

Τα γνωστικά αντικείμενα του μαρξισμού είναι τα εξής:
-η κοινωνία ως ολότητα, κάτι στο οποίο πρωτοαναφέρθηκε ο χέγκελ, έστω κι αν το προσέγγισε ιδεαλιστικά με το αιώνιο πνεύμα, ή αυτό που αδόκιμα θα μπορούσαμε να πούμε μακροκοινωνική θεωρία.
Στην ουσία είναι η θεωρία της ιστορίας, ο ιστορικός υλισμός.

-ο κεφαλαιοκρατικός σχηματισμός, το οποίο είναι ίσως το κύριο και σίγουρα το πιο ανεπτυγμένο. Το κεφάλαιο μαζί με τα προπαρασκευαστικά έργα του (γκρουντρίσε κτλ) ήταν έργο ζωής για τον μαρξ.

-η θεωρία του κομμουνισμού, η ανίχνευση των προϋποθέσεων της κομμουνιστικής προοπτικής.

Στη συνέχεια έκανε αναφορά στα τέσσερα στοιχεία που καθορίζουν το έργο ενός επιστήμονα/φιλοσόφου.
-το επίπεδο ιστορικής ανάπτυξης του ίδιου του αντικειμένου.
-το επίπεδο γενικότερης ανάπτυξης της επιστήμης (που αν βγάζω καλά τα γράμματά μου έχει να κάνει με την αντίληψη περί κοινωνίας που έχει η ίδια η κοινωνία).

-η γνωσιακή ανάπτυξη και προσωπική ωρίμανση του ίδιου του ερευνητή.
Έχει σημασία ποιο ήταν το επίπεδο του σαρτρ και του αλτουσέρ για να καταλάβουμε γιατί ανέγνωσαν τον μαρξ με τον τρόπο που το έκαναν.
-και τέλος η ευρύτερη πολιτική συγκυρία.

Η έρευνα του μαρξ μόνο στην αγγλία μπορούσε να γίνει ολοκληρωμένα (ουσιαστικά τον δικό της καπιταλισμό έχει υπ' όψιν ο μαρξ στην ανάλυση που κάνει στο κεφάλαιο).
Στην εποχή του η αγγλία έχει ολοκληρώσει τη βιομηχανική επανάσταση (τη στιγμή που γερμανία και γαλλία μόλις την ξεκινούσαν). Μόνο εκεί υπήρχε παραγωγή σχετικής υπεραξίας, βιομηχανικό προλεταριάτο (το γαλλικό προλεταριάτο της εποχής είναι μάλλον κατάλοιπο του μεσαίωνα) και ωρίμανση των ταξικών σχέσεων.
Η αστική τάξη αμφισβητεί την φεουδαρχική τάξη πραγμάτων (με την οποία αρχικά είχε συμβιβαστεί) κι έτσι τίθεται το ζήτημα των προοπτικών ανάπτυξης της κοινωνίας.

Πριν τον μαρξ, η κορύφωση της αστικής φιλοσοφίας ήταν στο έργο του χέγκελ. Με την εμφάνιση του μαρξισμού, όσοι δεν τον ασπάζονται αδυνατούν να φτάσουν στο επίπεδο του χέγκελ. Μένουν σε προχεγκελιανά επίπεδα ανορθολογικής σκέψης.

Μια ανάλυση για τα στάδια εξέλιξης του μαρξ μπορεί να ξενίζει το ορθόδοξο κοινό (στους οποίους συγκαταλέγω τον εαυτό μου) αλλά διαβεβαιώνω πως δεν έχει καμία σχέση με τη γνωστή αλτουσεριανή τομή περί πρώιμου (φιλοσόφου) και όψιμου (επιστήμονα) μαρξ, στην οποία ο σοβιετικός κυριούλης ασκεί έντονη κριτική όπως θα δούμε πιο κάτω.

Το πρώτο στάδιο στην εξέλιξη της σκέψης του μαρξ εκτείνεται ως τα 1848 με την αστική επανάσταση που συγκλόνισε όλη την ευρώπη.
Εμφανίζεται σταδιακά η διαλεκτική θεώρηση του μαρξ από την πλευρά των προταγμάτων (το θέμα είναι να καταλάβουμε τον κόσμο για να τον αλλάξουμε). Το πρόταγμα του μαρξ δεν είναι η φιλόπτωχη φιλανθρωπία, αλλά η χειραφέτηση.
Η πρώιμη επαναστατική δημοκρατία ήταν κυρίαρχο φαινόμενο, αλλά ο μαρξ δεν ήταν ποτέ φιλελεύθερος.

Ο μαρξ εξετάζει κριτικά την επιφάνεια της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας (το κράτος, τη γραφειοκρατία, το δίκαιο, τη θρησκεία) κινούμενος προς τις πιο ουσιώδεις πλευρές της.
Είναι τότε που κατανοεί την εργασία (την εργασία, όχι την οικονομία) ως ουσία των κοινωνικών σχέσεων και αποφασίζει να καταπιαστεί με την πολιτική οικονομία.

Το δεύτερο στάδιο εκτείνεται ως την παρισινή κομμούνα στα 1871.
Ο μαρξ αντιλαμβάνεται τη δυναμική της ανερχόμενης αστικής τάξης κι εξετάζει λεπτομερώς τον κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό.
Σε αυτό το σημείο έμαθα και για την ύπαρξη χειρογράφων του 62-63 (πέντε χρόνια μετά τα γκρουντρίσε), τα οποία προσωπικά αγνοούσα.

Το τρίτο στάδιο είναι από την κομμούνα μέχρι τον θάνατό του.
Σύμφωνα με το σοβιετικό κυριούλη ο μαρξ επιστρέφει από την ουσία (που είναι η εργασία) της κοινωνίας στην επιφάνεια για να την ερμηνεύσει και να εξετάσει τη σχέση της με τον πυρήνα.
Ασχολείται με την πολιτική, την ιστορία, τους προκεφαλαιοκρατικούς σχηματισμούς, μαθαίνει και ρώσικα για να εξετάσει την ρωσική αγροτική κομμούνα (αμπσίνα).
Αλλά πεθαίνει στα 1883 και αφήνει το έργο του ανολοκλήρωτο.
Προσωπικά μου προκαλεί εντύπωση ότι το συγγραφικό έργο του μαρξ την τελευταία δεκαετία της ζωής του δεν είναι τόσο πλούσιο (συγκριτικά πάντα).

Αυτή η κίνηση της σκέψης του μαρξ από την επιφάνεια στην ουσία και τούμπαλιν έχει να κάνει με τη μέθοδο και με την ανάβαση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο, την βασική θεωρητική κατάκτηση του σοβιετικού βαζιούλιν, που είναι κι ο δάσκαλος του σοβιετικού κυριούλη.

Ο μαρξ δεν ανέπτυξε όλα τα γνωστικά αντικείμενα με τα οποία καταπιάστηκε στον ίδιο βαθμό με την πολιτική οικονομία του καπιταλισμού.
Δε μπόρεσε να ολοκληρώσει τη μελέτη του για τα θεμέλια των κοινωνικών σχέσεων σε προκεφαλαιοκρατικές πηγές, όπως η οικογένεια, οι έμφυλες σχέσεις, η φυλετική οργάνωση, το δίκαιο, το κράτος και το πώς αυτές επηρεάζουν τη συνείδηση, που κουβαλά μέσα της το παρελθόν μετασχηματισμένο.
Αδυναμία που ερμηνεύει και το κενό στη θεωρία του μαρξ για τις επαναστάσεις του 20ού αιώνα (που ξέσπασαν σε χώρες καθυστερημένες που αποτελούσαν τον αδύναμο κρίκο της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας κι όχι στην ανεπτυγμένη δύση).

Το παρελθόν αυτό αποδείχτηκε πολύ ισχυρό.
Κι άφησε το στίγμα του στον αυθόρμητο κομμουνισμό των μαζών που εκφράστηκε σε γεγονότα όπως η κολεκτιβοποίηση κι η μεγάλη προλεταριακή πολιτιστική επανάσταση.
Πολλοί διανοούμενοι βλέπουν σε αυτά τα γεγονότα τη μετατροπή του ονείρου σε εφιάλτη κι εξετάζοντάς τα σηκώνεται η τρίχα τους. Δείχνουν με αυτό τον τρόπο αδυναμία να δουν το ιδεώδες, τις αντιλήψεις της εποχής και τους κοινωνικούς σχηματισμούς που εκφράζουν.

Αυτό το σημείο καθορίζει αντικειμενικά και κάποιες ιστορικά αναπόφευκτες αντιφάσεις στη σκέψη του μαρξ.
Η θεωρία των κοινωνικών σχηματισμών ήταν μεγαλοφυής, αλλά ο μαρξ έτεινε να προεκβάλει στο παρελθόν στοιχεία της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας.
Το σχήμα της ταξικής πάλης και των ταξικών επαναστάσεων της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό που έχει ο μαρξ δε μπορεί να εφαρμοστεί σε προγενέστερες μεταβάσεις.

Όσον αφορά στην ανίχνευση των προϋποθέσεων του κομμουνισμού ο μαρξ δεν έχει μπροστά του το αντικείμενο που μελετά (τη σοσιαλιστική κοινωνία) και δε μπορεί παρά να δώσει ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας του μέλλοντος ως άρνηση του καπιταλισμού.
Αυτό δείχνει πόσο επικίνδυνο είναι να παίρνουμε κάποια τσιτάτα από το μαρξ για να αποδείξουμε τις βεβαιότητές μας για τον χαρακτήρα της σοσιαλιστικής κοινωνίας.
Οι επαναστάσεις του εικοστού αιώνα προσφέρουν υλικό για να αναπτύξουμε τη θεωρία και τη γνώση μας για τις νομοτέλειες της μετάβασης.

Στο τελευταίο κομμάτι ο σοβιετικός κυριούλης αναφέρθηκε στη μέθοδο για την οποία ο μαρξ δε μας άφησε κάποιο ξεχωριστό έργο. Υπάρχει ένα απόσπασμα στα χειρόγραφα του 57-59 αλλά ο περικλής λέει ότι η αντίληψη που εκράζει εκεί είναι διαφορετική από αυτή που διαμόρφωσε τελικά στο κεφάλαιο.

Αυτό ήταν απλώς το πρελούδιο για να ξεκινήσει η επίθεση στον αλτουσέρ και το στρουκτουραλισμό του λεβι στρως που έδωσε πολλά ερείσματα στο μεταμοντέρνο κι αυτό μόνο τυχαίο δεν είναι.

Ο αλτουσέρ δεν αντιλαμβάνεται το μαρξισμό ως διαλεκτική υπέρβαση του χέγκελ, αλλά ως πλήρη ρήξη κι απομάκρυνση από το ιδεαλιστικό παρελθόν, συνολική απόρριψή του και κίνηση σε έναν άλλο κόσμο.
Θεωρεί όλη την προμαρξική φιλοσοφία ως φανταστική κατασκευή, μια θεωρητική δομή ονείρου, ένα μάταιο κενό που καμία σχέση δεν έχει με την πραγματικότητα.

Αδυνατεί έτσι να καταλάβει τη διαλεκτική αλήθειας και πλάνης (καμία θεωρία δεν κατέχει την απόλυτη αλήθεια, αυτό όμως δε σημαίνει ότι τη διέπει η απόλυτη πλάνη).
Καταλήγει έτσι σε σωρεία αφορισμών, το οποίο εξηγεί εν μέρει γιατί είναι τόσο δυσνόητος.

Πιάνεται από τσιτάτα της γερμανικής ιδεολογίας όπου ο μαρξ απορρίπτει το γερμανικό ιδεαλισμό κι όχι τη γερμανική φιλοσοφία στο σύνολό της.
Προσεγγίζει επιδερμικά τη σκέψη του χέγκελ, την απορρίπτει επιπόλαια ως απατηλή, όπως κι ό,τι άλλο κινείται στη σφαίρα των ιδεών.
Εξιδανικεύει τον εμπειρισμό, μελετά γεγονότα, αναζητά το καθαρό εμπειρικό βλέμμα.

Ο ίδιος στο τέλος της ζωής του έκανε την αυτοκριτική του, αναγνωρίζοντας τις ιρρασιοναλιστικές του αυταπάτες, αλλά αυτό οι αλτουσεριανοί το αγνοούν επιδεικτικά και κάνουν σα να μην υπάρχει.
Είναι κρίμα που οι παρόντες αρανίτες δε τσίμπησαν για να αρχίσει μια γόνιμη αντιπαράθεση πάνω στο θέμα.
Έγιναν όμως ερωτήσεις από τους υπόλοιπους σχετικά κι ο σοβιετικός κυριούλης είπε αρκετά κι ενδιαφέροντα.
Το το ακιρβώς θα το δούμε στο δεύτερο μέρος εν καιρώ.