Νέες τεχνολογίες – Ορισμένα ιδεολογικά ζητήματα

Στο σημερινό ιστορικό ένθετο της κε του μπλοκ (που μετατέθηκε μία μέρα πριν, κατά αντιστοιχία με τις κυριακάτικες εφημερίδες) αντιγράφεται και δημοσιεύεται ένα παλιότερο άρθρο του συντρόφου μπάμπη αγγουράκη που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας. Το άρθρο πραγματεύεται με ενδιαφέροντα τρόπο διάφορα ζητήματα που αφορούν τις νέες τεχνολογίες και δημοσιεύτηκε το μακρινό 88’ στο αντίστοιχο αφιέρωμα του περιοδικού «επιστημονική σκέψη». Παρά τη μεγάλη του έκταση, πιστεύω πως αξίζει τον κόπο να διαβαστεί μέχρι τέλους. Καλή ανάγνωση και κάθε καλόπιστη παρατήρηση στα σχόλια, ευπρόσδεκτη.

Νέες τεχνολογίες – Ορισμένα ιδεολογικά ζητήματα

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το κεντρικό ερώτημα που προβάλλει σήμερα σε σχέση με τις ΝΤ θα μπορούσε να συνοψιστεί: γιατί οι ΝΤ, ποιες ΝΤ, αν οι ΝΤ, σε ποια κατεύθυνση οι ΝΤ, για ποιον και ενάντια σε ποιον οι ΝΤ, ποιος ο κοινωνικός φορέας των ΝΤ, πώς, ποιοι μηχανισμοί και ποιοι όροι οδηγούν στην ανάπτυξη, στον «έλεγχο» και την χρήση των ΝΤ προς όφελος των εργαζόμενων, για την ικανοποίηση των αναγκών τους.

Όταν μιλάμε για ΝΤ, μιλάμε σήμερα, για όλη την κοινωνία. Μιλάμε για την επιστήμη και το περιεχόμενό της, για τις κατευθύνσεις της, για το αν θα κυριεύσει ο άνθρωπος τις τεχνολογίες ή αν οι τεχνολογίες κυριεύουν τον άνθρωπο, αν οι κοινωνικές σχέσεις προσδιορίζουν το περιεχόμενο και την κατεύθυνση των τεχνολογιών ή οι τεχνολογίες καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις κλπ. Στη χώρα μας ιδιαίτερα προβάλλει το ερώτημα «αν μπορούμε ή δεν μπορούμε να αναπτύξουμε τις ΝΤ», ποιος θα κερδίσει και ποιος θα χάσει από τον τρόπο που προσαρμόζεται ο εκσυγχρονισμός της οικονομίας και των πολιτικών θεσμών «για να ανταποκριθούμε στην πρόκληση των ΝΤ», στη συνολικότερη πολιτική της άρχουσας τάξης.

Αν ήθελε να συνοψίσει κανείς τα παραπάνω θα μπορούσε να θέσει το ερώτημα αν ισχύει η εξίσωση: Νέες Τεχνολογίες = Νέα Κοινωνία και Νέες Αξίες, ή μήπως η σωστή εξίσωση είναι Νέα Κοινωνία και Νέες Αξίες = Νέες Τεχνολογίες;

Ποια από τις δύο εξισώσεις είναι το αποτέλεσμα της αντικειμενικής τάσης για την παραπέρα εξέλιξη της επιστήμης της τεχνολογίας, ποιοι οι όροι για να λειτουργήσει, για να επαληθευτεί η όποια εξίσωση.

Εισαγωγικά ακόμα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά το «καινούριο» που αναμφισβήτητα εισάγουν οι ΝΤ στη φιλοσοφία, ιδεολογία και πολιτική ωστόσο οι σημερινές εξελίξεις επιβεβαιώνουν στο ακέραιο τη βασική διαπίστωση των κλασικών του μαρξισμού για το ρόλο και τις σχέσεις της αντίθεσης παραγωγικές δυνάμεις – παραγωγικές σχέσεις. Ο περισσότερο, από ποτέ άλλοτε στην ιστορία της εξέλιξης της ανθρωπότητας, αυξημένος ρόλος του ανθρώπινου παράγοντας, οι αυξημένες σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε δυνατότητες του ανθρώπου να κυριαρχήσει στη φύση οδηγούν στο συμπέρασμα ότι προϋπόθεση για την ενεργοποίηση των δυνατοτήτων των ΝΤ είναι ασφαλώς η δεύτερη από τις δύο δυνατές «λύσεις» που προβάλλονται σήμερα. Και σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, κάθε τάξη έχει τη δική της αντίληψη για το ρόλο και τη σχέση της επιστήμης με τις κοινωνικές σχέσεις, ερμηνεύει τα φαινόμενα από ταξική σκοπιά. Το ερώτημα που προβάλλει βέβαια είναι ποια ερμηνεία διευκολύνει και ποια παρεμποδίζει το αντικειμενικό φαινόμενο της ώθησης των παραγωγικών δυνάμεων. Πάνω στο θέμα αυτό, διαχωρίζεται η επιστημονικότητα από την επιστημονικοφάνεια, διαχωρίζεται ο «τεχνολογικός» ντετερμινισμός της αστικής ιδεολογίας από την αναζήτηση του πραγματικά καινούριου, χωρίς το οποίο δεν μπορεί να είναι νικηφόρα η ταξική πάλη σήμερα. Ξεχωρίζει η μυθοποίηση, ο διασυρμός, ο «δαιμονισμός και η θεοποίηση» της «μικρο- ή μεγα- τεχνολογίας» πάνω στον άνθρωπο, η καλλιέργεια της «ανικανότητας» δήθεν του ανθρώπου να κυριεύσει τις τεχνολογίες σήμερα από τη μία και από την άλλη, η αντίληψη που λέει ότι αφού οι τεχνολογίες είναι προϊόν της ανθρώπινης σκέψης θα είναι πάντα ελεγχόμενες από τον άνθρωπο. Ο σκοπός της αστικής αντίληψης είναι προφανής εφόσον ζούμε σε μια εποχή, όπου τα πάντα καθορίζονται από την τεχνολογία, η τεχνολογία είναι εκείνη που θα αλλάξει την κοινωνία αλλάζοντας και τον άνθρωπο και όχι φυσικά ο άνθρωπος και οι κοινωνικές του σχέσεις οι οποίες θα αλλάξουν την τεχνολογία.

Η άρχουσα τάξη προσπαθεί να έχει μια ενιαία πολιτική στο θέμα των ΝΤ. Προσπαθεί να συντονίσει, όσο είναι αυτό δυνατό, την ανάπτυξη των τεχνολογιών, την προσαρμογή στις νέες συνθήκες που επιβάλλουν οι ΝΤ, την ιδεολογική και πολιτική στήριξη των επιλογών αυτών. Ιδιαίτερη θέση εδώ έχει η έγκαιρη πρόβλεψη και χρέωση στην ίδια την τεχνολογία των ΝΤ. Έτσι ενώ το πρόβλημα αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο, στους εργαζόμενους εμφανίζεται αποσπασματικά: εμφανίζεται με τη μορφή των «κοινωνικών» και όχι των ταξικών επιπτώσεων των ΝΤ. Σα μια υπόθεση των λίγων, των «ειδικών», των «τεχνοκρατών». Σαν ιδεαλιστική αντίθεση μεταξύ «παλιού» και «καινούριου». Σαν μυθοποίηση της επιστήμης. Στη βάση αυτή επιδιώκεται να συγκαλυφθούν οι ταξικές αιτίες των φαινομένων. Συνεπώς, το θέμα αυτό δεν μπορούμε να το περιορίζουμε στην επεξεργασία κάποιων θέσεων για την αντιμετώπιση των «αρνητικών συνεπειών των ΝΤ».

Στις σημερινές συνθήκες αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία η ανάγκη να κατακτήσει η εργατική τάξη μια άλλη σχέση με τα νέα μέσα παραγωγής, με την επιστήμη γενικότερα. Γιατί από την κατανόηση των χαρακτηριστικών και των ιδιοτήτων των νέων μέσων παραγωγής, των διαδικασιών που οδηγούν στην ανάπτυξη και χρήση τους, προς όφελος των εργαζομένων, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η ικανότητά της να βλέπει έγκαιρα τις αντιθέσεις, να τις παίρνει υπόψη στη θεωρία και στην πολιτική της και στην προώθηση της ταξικής πάλης. Απαιτείται μια συνολική πολιτική της για τον τρόπο που οι νέες τεχνολογίες θα μπουν στην υπηρεσία των εργαζόμενων και της χώρας. Γιατί μόνο με μια τέτοια πολιτική μπορούμε να έχουμε το μεγαλύτερο δυνατό όφελος στην πάλη ενάντια στις αρνητικές συνέπειες της καπιταλιστικής χρήσης των ΝΤ. Μόνο μια τέτοια πολιτική είναι ικανή να αποκαλύπτει τη διαστρέβλωση των δυνατοτήτων των ΝΤ και να αναδείχνει τις πραγματικές αντιθέσεις που προκαλεί το κάθε νέο βήμα στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και τα εμπόδια που προβάλλει ο καπιταλισμός.

Είναι γεγονός ότι η νέα φάση της ΕΤΕ, οι νέες τεχνολογίες και τα νέα φαινόμενα που εμφανίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 70’ και τις αρχές της δεκαετίας του 80’, προβάλλουν την ανάγκη της μελέτης των χαρακτηριστικών των ΝΤ, των αλλαγών που επιφέρουν, των νέων ζητημάτων που εισάγουν στη θεωρία και την πολιτική του εργατικού κινήματος.

2. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΦΑΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΤΕ

Οι ΝΤ είναι αποτέλεσμα και ταυτόχρονα στοιχείο της επιστημονικής και τεχνολογικής επανάστασης (ΕΤΕ). Η ΕΤΕ έχει οριστεί σαν ένα «ειδικό κοινωνικό φαινόμενο, παγκόσμιας σημασίας που έκανε την εμφάνισή του στη δεκαετία του 1950 και είναι συνδεμένο με τη διαδικασία μετατροπής της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη της κοινωνίας, με ριζικές αλλαγές στις παραγωγικές δυνάμεις και το περιεχόμενο της ανθρώπινης εργασίας».

Η ΕΤΕ διαφέρει από τις προηγούμενες –βιομηχανικές, τεχνικές, επιστημονικές και βέβαια τις κοινωνικές- επαναστάσεις. Αποτελεί σύνθεση των εξελίξεων στην επιστήμη και στην τεχνολογία, που γίνονται ταυτόχρονα, συμπλέκονται σε ένα ενιαίο προτσές, βρίσκονται σε μια ενιαία σχέση και αλληλοεξάρτηση. Και προπάντων, εξελίσσονται στην πορεία των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών, σε στενή αλληλεπίδραση με αυτούς και την παγκόσμια επαναστατική πορεία των δυνάμεων της κοινωνικής προόδου.

Η ΕΤΕ, σαν κοινωνικό φαινόμενο, διαφέρει από τις κοινωνικές επαναστάσεις, με την έννοια ότι δημιουργεί προϋποθέσεις για την κοινωνική πρόοδο, δεν μπορεί όμως αυτόματα να τις μετατρέψει και σε πραγματικότητα.

Η μαρξιστική άποψη, ενώ αναγνωρίζει ότι η εμφάνιση των ΝΤ εγκαινιάζει μια ιδιαίτερη φάση της ΕΤΕ, δε δέχεται τους όρους «επανάσταση της πληροφορικής», «επανάσταση των ρομπότ και των τσιπ» η «τρίτη βιομηχανική επανάσταση», που χρησιμοποιεί η αστική ιδεολογία. Κι αυτό, γιατί αυτή η ορολογία επιχειρεί να αφαιρέσει από την τωρινή φάση της ΕΤΕ το κοινωνικό της περιεχόμενο και να συγκαλύψει την αναγκαιότητα ανατροπής του καπιταλισμού.

Η τωρινή φάση της ΕΤΕ προκάλεσε σημαντικές αλλαγές στις υλικές συνθήκες και στους όρους ανάπτυξης της κοινωνίας. Βασικά γνωρίσματά της είναι:

Ο χαρακτήρας της είναι καθολικός και παγκόσμιος

Η επιστήμη επηρεάζει όλο και περισσότερο τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Ο άνθρωπος «διεισδύει» όλο και πιο βαθιά στο μικρόκοσμο της ύλης, απελευθερώνει και ελέγχει τεράστιες ποσότητες ενέργειας. Μέσω της γενετικής μηχανικής, επηρεάζει τα κληρονομικά στοιχεία και τη φύση των ζωντανών οργανισμών.

Τα μέσα και τα αντικείμενα της εργασίας, όπως και οι πηγές ενέργειας, υποβάλλονται σε ριζικές αλλαγές.

Τα μη υλικά στοιχεία των παραγωγικών δυνάμεων –η τεχνολογία, ο τρόπος οργάνωσης της παραγωγής, η πληροφορία- αποκτούν μια νέα σημασία για την ανάπτυξή τους. Τα σύγχρονα μέσα παραγωγή αυξάνουν τις δυνατότητες για την απαλλαγή του ανθρώπου από βαριές και ανθυγιεινές δουλειές, για μια εργασία δημιουργική, για την ανάπτυξη των ικανοτήτων και της προσωπικότητάς του.

3. Η «ΝΕΟΥ ΤΥΠΟΥ» ΤΕΧΝΙΚΗ

Η μαζική διάδοση της πληροφορικής επέτρεψε τη μεταφορά στη μηχανή και πνευματικών λειτουργιών του ανθρώπου, κάτι που αποτελεί ένα πραγματικό άλμα στην πορεία ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.

Η πληροφορική εγκαινιάζει, όπως θεωρεί η σύγχρονη μαρξιστική αντίληψη μια «νέου τύπου τεχνική». Προκαλεί μια (φυσικά από τεχνική άποψη) ριζική αλλαγή στην τεχνική βάση συνολικά της παραγωγής. Αυτό αφορά τόσο την υλική όσο και την μη υλική παραγωγή, ανεξάρτητα από τομέα, στάδιο, τεχνολογία και τεχνική παραγωγής. Αγκαλιάζει τη βιομηχανία, τις υπηρεσίες, την αγροτική οικονομία, τις μεταφορές, τις τηλεπικοινωνίες κλπ.

Παραλληλίζοντας τις αλλαγές που γίνονται σήμερα, με αυτές της βιομηχανικής επανάστασης, οι μαρξιστές αναλυτές θεωρούν ότι η τομή, το άλμα που γίνεται στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων είναι πολύ πιο μεγάλο από το άλμα που συντελέστηκε εκείνη την εποχή.

Και αυτό γιατί σήμερα και οι δυο πλευρές της εργασίας του ανθρώπου, η χειρωνακτική και η πνευματική μπαίνουν κάτω από την επίδραση τεχνικών μέσων, άμεσα της επιστήμης και της τεχνολογίας. Από τη μία πλευρά, οι μηχανές έχουν αντικαταστήσει τη φυσικά δύναμη, δηλαδή τη χειρωνακτική εργασία, από την άλλη πλευρά, το σύμπλεγμα «ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κυρίως τα προγράμματά τους» αντικαθιστούν σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, με όλο και μεγαλύτερη ακρίβεια και πιστότητα, πνευματικές λειτουργίες του εργαζόμενου στην παραγωγική διαδικασία. Αντικαθιστούν όχι μόνο νεκρή πνευματική εργασία (με τη μορφή της ενσωμάτωσης επιστημονικών και τεχνικών επινοήσεων στο σχεδιασμό και την κατασκευή των μηχανημάτων, κάτι που προϋπήρχε σε ένα βαθμό ακόμη από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης). Το καινούριο βρίσκεται στο ότι η πνευματική εργασία που αντικαθιστούν τα σύγχρονα μέσα της πληροφορικής είναι ζωντανή, δηλαδή, γίνεται ταυτόχρονα με τη διεξαγωγή της ίδιας της παραγωγικής διαδικασίας και όχι όπως πριν με τη μορφή της νεκρής πνευματικής εργασίας.

Οι παραπάνω πλευρές αντανακλούν τις δυνατότητες που εμπεριέχει η ΕΤΕ στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα.

Η αιτία του καθολικού χαρακτήρα της ΕΤΕ βρίσκεται στο γεγονός ότι η επιστήμη μετατρέπεται σε άμεση παραγωγική δύναμη. Μειώνεται η χρονική απόσταση που μεσολαβεί μεταξύ μιας επιστημονικής ανακάλυψης και της εφαρμογής της στην παραγωγή. Η επιστήμη επιδρά στο ίδιο το περιεχόμενό της και στους μηχανισμούς που οδηγούν στην παραπέρα εξέλιξή της. Επιδρά στη φύση, σε όλους τους τομείς της κοινωνίας και της ανθρώπινης σκέψης.

Η σύγχρονη φάση της ΕΤΕ προκαλεί ποιοτικές αλλαγές στη θέση του ανθρώπου στις διαδικασίες της παραγωγής. Κύρια έκφραση αυτής της νέας κατάστασης είναι το γεγονός ότι αυτή η ιδιαίτερη φάση της ΕΤΕ οδήγησε στο να μπουν κάτω από την επίδραση των τεχνικών μέσων και οι δύο βασικές λειτουργίες της εργασίας του ανθρώπου, τόσο η χειρωνακτική όσο και η πνευματική. Αυτή η τομή στην ιστορία των παραγωγικών δυνάμεων έγινε δυνατή με την εμφάνιση και τη μαζική διάδοση των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Δίπλα στην αντικατάσταση της φυσικής δύναμης του ανθρώπου έχουμε και αντικατάσταση και ζωντανής πνευματικής εργασίας.

Οι εξελίξεις αυτές έχουν βαθύτερες συνέπειες απ’ ό,τι η εμφάνιση των μηχανών ή του ηλεκτρισμού. Εγκαινιάζουν ένα νέο τύπο τεχνικής. Όπως είχε προβλέψει ο Μαρξ για το χαρακτήρα της αυτοματοποιημένης παραγωγής, βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου ο άνθρωπος αρχίζει να απελευθερώνεται από την άμεση παραγωγική διαδικασία «για να γίνεται όλο και πιο πολύ ο ελεγκτής και ρυθμιστής της σε ένα ανώτερο επίπεδο».

Ο ρόλος του ανθρώπου, σαν κύρια παραγωγική δύναμη, αποκτά μια νέα ποιότητα. Η αντικατάσταση πνευματικών του λειτουργιών, όχι μόνο δεν υποβαθμίζει το ρόλο του σα «φλόγα της παραγωγής» (Μαρξ), αλλά αντίθετα τον αναβαθμίζει. Χωρίς τη συνειδητή παρέμβαση του ανθρώπου, ούτε οι απαιτήσεις του νέου τύπου τεχνικής μπορούν να υλοποιηθούν, ούτε η επιστήμη να μετατραπεί σε υλικό προϊόν, και ούτε φυσικά να εξελιχτεί παραπέρα.

Ήδη από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το σύστημα που μπορεί να ανταποκριθεί καλύτερα στις απαιτήσεις της ΕΤΕ είναι ο σοσιαλισμός. Γιατί μόνο ο σοσιαλισμός είναι σε θέση να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την πλήρη «αξιοποίηση» του ανθρώπινου παράγοντα, για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας και των ικανοτήτων του.

Ο μαρξισμός υπογραμμίζει ότι η ΕΤΕ οδηγεί στην παραπέρα αύξηση του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής, στο βάθεμα της διεθνοποίησης της παραγωγής, στη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφάλαιου. Βλέπει το ρόλο της επιστήμης, σαν παράγοντα της κοινωνικής προόδου, γιατί κάθε νέο βήμα στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, οξύνει την αντίθεση με τις σχέσεις παραγωγής κάτω από τις οποίες εμφανίστηκε.

Απεναντίας, στον καπιταλισμό η παραπέρα εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας οδηγεί στο βάθεμα της αντίθεσης αυτής, στο βάθεμα της αντίθεσης μεταξύ εργασίας και κεφάλαιου, στο βάθεμα της αντίθεσης μεταξύ των δυνατοτήτων των ΝΤ και του τρόπου της αξιοποίησής τους. Η ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και η υποταγή της επιστήμης στην εξυπηρέτηση του καπιταλιστικού κέρδους είναι κίνητρο –αλλά ταυτόχρονα και φρένο- στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Είναι φρένο, γιατί δεν μπορεί να ανταποκριθεί «μέχρι τέλους» στις αντικειμενικές απαιτήσεις της εξέλιξης και της τεχνολογίας. Γιατί το σύστημα της εκμετάλλευσης καταστρέφει την κύρια παραγωγική δύναμη, που είναι ο άνθρωπος.

4. ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

Η ανάπτυξη και χρησιμοποίηση, όπως και οι επιπτώσεις των ΝΤ στις καπιταλιστικές χώρες δεν μπορούν να αποκοπούν από τις γενικότερες επιλογές του μεγάλου κεφαλαίου και του κράτους του. Οι δυνατότητες που προσφέρουν και οι απαιτήσεις που βάζουν, υποτάσσονται στην προσπάθεια για μια συνολική ανασυγκρότηση του καπιταλισμού, την τελειοποίηση των μορφών ΚΜΚ ρύθμισης, την προώθηση της ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης, την υπονόμευση των ασθενέστερων ανταγωνιστών και την αντιμετώπιση μιας αυξανόμενης οικονομικής αστάθειας του συστήματος.

Βασική προϋπόθεση για την εξασφάλιση συνθηκών «κερδοφόρας δράσης του ιδιωτικού κεφαλαίου», για την επικερδή αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι ΝΤ για την αναπαραγωγή του κεφάλαιου και την επιτάχυνση της κυκλοφορίας του, είναι η ακόμα μεγαλύτερη παρέμβαση του κράτους, που επικεντρώνει ένα μεγάλο μέρος της παρέμβασής του και των πόρων του σε δραστηριότητες που συνδέονται με τις ΝΤ. Πρόκειται για τα πολύ μεγάλα ποσά που απαιτεί η αναδιάρθρωση και η παραπέρα εξέλιξη της έρευνας και της τεχνολογίας, η διαμόρφωση μιας εντελώς καινούριας υποδομής στην έρευνα, στο εκπαιδευτικό σύστημα, στις επικοινωνίες, σε διάφορους κλάδους της οικονομίας. Πρόκειται, επίσης, για τη λήψη των κατάλληλων μέτρων για τη δημιουργία των αναγκαίων συνθηκών αποδοχής, χωρίς τις οποίες δεν είναι δυνατό να ανοίξουν οι νέες αγορές.

Μια ιδιαίτερη θέση, στις σημερινές συνθήκες, αποκτά η «τεχνολογική γνώση» και η κάθε είδους «πληροφορία» -σαν οικονομικά, εμπορικά μεγέθη. Πρόκειται για μορφές έκφρασης του κεφάλαιου, για κεφάλαια που έχουν επενδυθεί σε αυτούς τους τομείς και η αποδοτικότητά τους εξαρτάται από την ταχύτητα κυκλοφορίας και τον κύκλο πελατών που θα έχουν τη δυνατότητα «πρόσβασης» στις πληροφορίες αυτές, από το μέγεθος αυτής της νέας αγοράς. Η αποθηκευμένη στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές πληροφορία απαιτεί συνεπώς ένα εξελιγμένο σύστημα ψηφιακών μεταδόσεων, συστήματα ενιαίας μετάδοσης δεδομένων, φωνής και εικόνας, δορυφορικές τηλεπικοινωνίες και συστήματα οπτικών ινών.

Αν στην αρχή –κυρίως οι τράπεζες- ενδιαφέρονταν για τέτοια ενιαία δίκτυα ηλεκτρονικών υπολογιστών, στη συνέχεια –με τη διεθνοποίηση της παραγωγής- η διαδικασία αυτή επεκτείνεται σε όλο και περισσότερους τομείς της οικονομίας, της έρευνας, της εκπαίδευσης κλπ. Αγκαλιάζει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και φυσικά διεισδύει ακόμα και στα σπίτια. Η ουσιαστική πλευρά όμως είναι ότι δεν πρόκειται για μια «έκρηξη» πληροφοριών, απλά και μόνο, αλλά η ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής καθορίζει και το ποια πληροφορία, με ποιο κόστος και ποιο σκοπό, και για ποιον θα είναι προσιτή. Πρόκειται δηλαδή για ιεραρχικά συστήματα –συστήματα που θυμίζουν μια πυραμίδα- στη βάση των οποίων βρίσκονται, περισσότερο ή λιγότερο, παθητικοί χρήστες κάποιων πληροφοριών, που τη χρήση τους ελέγχει κάθε φορά ο ιδιοκτήτης τους. Αν και τα σύγχρονα μέσα, τεχνικά, επιτρέπουν μια αμφίδρομη επικοινωνία –όπου «όλοι» θα είχαν το δικαίωμα δημιουργίας και χρήσης πληροφοριών- ο βαθμός μονοπώλησης της πληροφορίας αυξάνει συνεχώς.

Βασική επιδίωξη της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης είναι παράλληλα το φόρτωμα του τεράστιου κόστους του εκσυγχρονισμού αυτού στις πλάτες των εργαζομένων. Επειδή όμως το σύστημα, ούτε και με τις ΝΤ δεν είναι πια σε θέση να αυξήσει την «πίττα» -όπως είχε συμβεί στις δεκαετίες του ’50 και το ’60- προσπαθεί ταυτόχρονα να αποδυναμώσει το εργατικό κίνημα, να διασπάσει την ενότητά του, να αποδυναμώσει τη συνδικαλιστική του δύναμη και να καθυστερήσει την ωρίμανση της πολιτικής του συνείδησης με βάση τα νέα δεδομένα.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα των ρυθμίσεων αυτών είναι η προσπάθεια για την προσαρμογή των μηχανισμών ΚΜΚ ρυθμίσεων στις αντικειμενικές απαιτήσεις της ΕΤΕ, προσπάθεια που πρώτα και κύρια κατευθύνεται στην ενίσχυση του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος. Δίνοντας έτσι το προβάδισμα στην ανάπτυξη των ΝΤ, στις πιο αντιδραστικές δυνάμεις, λόγω της κυρίαρχης θέση των μονοπωλίων ΝΤ, στο στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα.

Παράλληλα γίνονται προσπάθειες για την έγκαιρη πρόβλεψη και αντιμετώπιση των βαθιών κοινωνικών αντιθέσεων, που προκαλεί η καπιταλιστική χρήση των ΝΤ, σε βάρος των εργαζόμενων και της ίδια της επιστημονικοτεχνικής προόδου. Οι καπιταλιστές έχουν πλήρη επίγνωση της έκτασης αυτών των αντιθέσεων, του ότι αυτές αγκαλιάζουν όλο και ευρύτερα στρώματα, κοινωνικές ομάδες, χώρες, κτλ, όπως και ου γεγονότος, ότι οι ΝΤ δεν είναι σε θέση να δώσουν από μόνες του μακροχρόνιες και σταθερές λύσεις διεξόδου από την καπιταλιστική κρίση. Γι’ αυτό η μαζική εισαγωγή των ΝΤ και οι παραπάνω ρυθμίσεις συνοδεύτηκαν από μια πραγματική επίθεση ενάντια στις κατακτήσεις των εργαζομένων. Γίνεται λόγος για ένα συνολικό «πακέτο» μέτρων, με σκοπό την προετοιμασία του εδάφους, τη μείωση της αντίστασης των εργαζομένων ενάντια στην καπιταλιστική χρήση της ΝΤ, που τελικά θα οδηγούσαν στην αποδοχή νεοσυντηρητικών λύσεων μακρόχρονης διάρκειας.

Χαρακτηριστικός από την άποψη αυτή είναι ο τρόπος που συνδέεται η καπιταλιστική χρήση των ΝΤ και οι επιπτώσεις αυτής της χρήσης, με τις επιθέσεις ή ακόμα και την ακύρωση των συλλογικών μορφών διαπραγμάτευσης και αντίστασης των εργαζομένων, με τις επιθέσεις ενάντια στο συνδικαλιστικό κίνημα και ιδιαίτερα του υποκειμενικού παράγοντα στην εποχή μας.

Ιδιαίτερη σημασία στη διαδικασία αυτή αποκτά η ολοένα εντεινόμενη μονοπώληση της γνώσης από το μεγάλο κεφάλαιο με σκοπό την υποταγή των ανταγωνιστών και την εξασφάλιση της ηγεμονικής θέσης του σε μια νέου τύπου κοινωνική συμμαχία με εκείνα τα στρώματα και ομάδες που παράγουν την επιστήμη, έχουν τον καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και την αξιοποίησή της. Αυτή την επιδίωξη έρχεται να εξυπηρετήσει η αξιοποίηση των ΝΤ για την αμεσότερη παρέμβαση των μονοπωλίων στην κοινωνική ζωή, για την αναδιοργάνωση της παραγωγής και την προσπάθεια αναδιάταξης των κοινωνικών δυνάμεων, για προσαρμογή των ΚΜΚ ρυθμίσεων, των διεθνών σχέσεων και των όρων της πολιτικής και ιδεολογικής πάλης στις σημερινές συνθήκες.

Πολιτικά, η αναγκαιότητα και ο τρόπος προώθησης της καπιταλιστικής ανασυγκρότησης στηρίχθηκε στην ανάγκη αύξησης της ανταγωνιστικότητας και της παραγωγικότητας, που θα οδηγούσαν σε αυξημένους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και μια νέα ευημερία για όλους, στην ανάγκη προώθησης με κάθε μέσο, ιδιαίτερα της βιομηχανίας πληροφορικής, γιατί αυτή θα ήταν η εγγύηση για συνεχώς αυξανόμενους ρυθμούς ανάπτυξης, παίζοντας το ρόλο της ατμομηχανής για το σύνολο της οικονομίας. Συνδέθηκαν με τις θεωρίες περί της υπεροχής της ατομικής πρωτοβουλίας που επιβάλλουν οι ΝΤ, με τις θεωρίες περί λιγότερου κράτους, με το ότι δήθεν πέρασε η εποχή των μονοπωλίων γιατί μόνο οι μικρές επιχειρήσεις μπορούν να παράγουν ΝΤ για την ανάγκη αντιμετώπισης του ανταγωνισμού των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας, για τα οφέλη που είναι δυνατόν να έχουμε από τα αντισταθμιστικά οφέλη και μέσω της μεταφοράς τεχνολογίας κλπ.

5. ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΟΦΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ

Τα τελευταία χρόνια, σε συνδυασμό με την άνοδο στην εξουσία των νεοσυντηρητικών δυνάμεων, πάρθηκαν μια σειρά μέτρα, αρχικά στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, που αργότερα, με το πρόσχημα ότι αυτές οι χώρες είναι οι τεχνολογικά πρωτοπόρες, επεκτάθηκαν σε μεγάλο αριθμό καπιταλιστικών χωρών.

-Η χρησιμοποίηση των προγραμμάτων στρατιωτικών εξοπλισμών για την εξασφάλιση του αναγκαίου μακρόχρονου και συντονισμένου προγραμματισμού, που θα ήταν ικανός να οδηγήσει σε τελικό αποτέλεσμα υψηλής τεχνολογικής στάθμης, την απαραίτητη εχεμύθεια ενάντια στον τεχνολογικό πόλεμο των ανταγωνιστών άλλων χωρών, τις αναγκαίες συνθήκες δοκιμασίας και έρευνας χωρίς να αναλαμβάνουν το ρίσκο οι πολυεθνικές, την αναγκαία μεγάλη αγορά για τη δοκιμή και το πέρασμα σε μαζική παραγωγή των νέων προϊόντων. Το 70% των δαπανών για έρευνα στις ΗΠΑ είναι για στρατιωτικούς σκοπούς.

-Η δημιουργία κεντρικών υπηρεσιών και προγραμμάτων έρευνας του κράτους, με σκοπό το συντονισμό της εκπαίδευσης, έρευνας, μεταφοράς και αφομοίωσης τεχνολογίας, παραγωγής και εξασφάλισης ευνοϊκών όρων στις εσωτερικές αγορές. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις στην κατεύθυνση αυτή είναι η δημιουργία «Εθνικών Κυβερνητικών Συμβουλίων» για την εισαγωγή και ανάπτυξη της πληροφορικής στη Μ. Βρετανία, Γαλλία κλπ, και τα κρατικά ερευνητικά προγράμματα σε τομείς ΝΤ σε όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες (τσιπ στις ΗΠΑ, μικροηλετρονικής στην ΟΔΓ και τη Μ. Βρετανία, πληροφορικής και ρομποτικής στη Γαλλία, ηλεκτρονικών πιο παλιά, και Η/Υ πέμπτης γενιάς και τεχνητής νοημοσύνης τώρα, στην Ιαπωνία κλπ).

-Στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, 50% των συνολικών δαπανών για έρευνα προέρχεται από τον κρατικό προϋπολογισμό (το αντίστοιχο ποσοστό στην Ελλάδα είναι 85%). Επίσης, προωθείται η δημιουργία «τεχνολογικών πάρκων», στα πρότυπα του αμερικάνικου τρόπου σύνδεσης της έρευνας με την παραγωγή. Κατά κανόνα συνδέονται, έτσι τα ΑΕΙ με τα μονοπώλια, αναλαμβάνοντας αυτά τη βασική έρευνα και το μεγάλο ρίσκο της, ενώ τα μονοπώλια καρπώνονται τα οικονομικά οφέλη από τη μαζική παραγωγή και τη διάθεση των νέων προϊόντων. Στην ΟΔΓ, 80% της βασικής και 40% της εφαρμοσμένης έρευνας των μονοπωλίων γίνεται στα ΑΕΙ.

-Η προώθηση και χρηματοδότηση αυτών των προγραμμάτων με βάση τις ανάγκες, τις επιλογές και τις κατευθύνσεις των μεγάλων μονοπωλιακών συγκροτημάτων. Έτσι, υπουργός Έρευνας της ΟΔΓ δικαιολογούσε το κρατικό πρόγραμμα μικροηλεκτρονικής της χώρας, το 1983, με το γεγονός, ότι έγινε με βάση τις προτάσεις της SIEMENS, γιατί αυτή «κατέχει την τεχνολογία και ξέρει ποιες είναι οι μελλοντικές εξελίξεις».

-Η λήψη μέτρων για τη δημιουργία αγορών μεγάλου μεγέθους, τέτοιων που να είναι ικανές να στηρίξουν τις «οικονομίες κλίμακας». Αυτό αφορά ιδιαίτερα τους ημιαγωγούς και τα προϊόντα της ψηφιακής τηλεπικοινωνίας. Είναι μια βασική επιδίωξη των δυτικοευρωπαϊκών μονοπωλίων για την προώθηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και τη δημιουργία της ενιαίας αγοράς το 1992.

-Η προώθηση των ειδικών μέτρων που αφορούν τις «επιχειρήσεις ψηλού επιχειρηματικού ρίσκου», που αποτελούν την «κλασική» μορφή προσαρμογής των ΚΜΚ ρυθμίσεων στην εξυπηρέτηση των αναγκών των μεγάλων μονοπωλίων, όσον αφορά την επιτάχυνση του κύκλου «βασική-εφαρμοσμένη έρευνα-τελικό προϊόν-ωρίμανση τεχνολογίας σταθερής μαζικής παραγωγής», χωρίς να χρειάζεται να αναλαμβάνουν αυτά το ρίσκο των «αποτυχιών» που συνεπάγονται οι διαδικασίες αυτές.

-Μέτρα για εκπαίδευση δύο ταχυτήτων, όπου το εκπαιδευτικό σύστημα δεν επιλέγει και προωθεί με βάση τις ικανότητες των μαθητών αλλά την κοινωνική θέση. Παράλληλα η κάλυψη των πραγματικών αναγκών σε ταλαντούχο και καταρτισμένο επιστημονικό δυναμικό γίνεται προσελκύοντας επιστήμονες από το εξωτερικό. Τέτοια είναι η περίπτωση των ΗΠΑ που αξιοποιώντας την πολιτική ηγεμονία τους στους «συμμάχους» και σε εξαρτημένες χώρες εντείνουν την αφαίμαξή τους προσελκύοντας τα πιο πολύτιμα στοιχεία τους. Έτσι πρέπει να βλέπουμε σε μεγάλο βαθμό και το ρόλο της έρευνας και του προσανατολισμού που επιδιώκεται να δοθεί στα τμήματα πληροφορικής των ελληνικών ΑΕΙ.

-Εξαναγκασμός των εργαζομένων να καλύπτουν μόνοι τους τα κενά και τις ανάγκες της μετεκπαίδευσης με την πλατιά χρήση μεθόδων αυτοδιδασκαλίας και με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών.

-Επιβολή νέων μορφών τεχνολογικής εξάρτησης, με σκοπό το βάθεμα και τη διεύρυνση της πολιτικής εξάρτησης. Αυτό που επιδιώκεται είναι:

-μέτρα για την αποτροπή της μεταφοράς στο εξωτερικό, χωρίς την έγκριση από κρατικούς – στρατιωτικούς οργανισμούς τεχνογνωσίας σε τομείς ΝΤ.

-εκβιασμός μέσω οικονομικών και ηθικών πιέσεων στους ερευνητές να δεχτούν τη συμμετοχή σε στρατιωτικά και μη προγράμματα (πόλεμος των άστρων, πρόγραμμα του ΝΑΤΟ («επιστήμη για τη σταθερότητα») με το επιχείρημα ότι δήθεν η στρατιωτική έρευνα μπορεί να προάγει γενικότερα την έρευνα. Το παράδειγμα της Ιαπωνίας είναι η πιο κραυγαλέα διάψευση αυτής της θεωρίας.

-Εξαγωγή έτοιμων προϊόντων τεχνολογιών αιχμής, άρα αποτροπή κάθε πιθανότητας κάποιος άλλος να μπορέσει να παράγει παρόμοια προϊόντα. Έτσι στη χώρα μας μεγάλες εταιρίες, όπως ΙΒΜ και άλλες, δε δέχονται να πουλήσουν μεγάλα συστήματα Η/Υ, αν οι αγοραστές δε δεχτούν η τεχνική συντήρηση να είναι αποκλειστικότητα των εταιρειών. Στην Ολυμπιακή υπάρχει τμήμα συντήρησης Η/Υ που αποτελείται από υπάλληλους της ΙΒΜ και όχι της εταιρίας.

-εξαγωγή τόσο παρωχημένης τεχνογνωσίας που να μην αποτελούν απειλή για τη μονοπωλιακή θέση του εξαγωγέα. Κλασική περίπτωση εδώ είναι τα «αντισταθμιστικά οφέλη» στην χώρα μας.

-αίτηση άδειας, ακόμα και για την χρησιμοποίηση μόνο κάποιων προϊόντων πληροφορικής με ακόμα πιο απεχθείς όρους εξάρτησης. Τέτοιοι είναι οι περιορισμοί της Επιτροπής του ΝΑΤΟ, COCOM, όπου οι ΗΠΑ έχουν επιβάλει περιορισμούς στη διακίνηση 3000 προϊόντων προς τις σοσιαλιστικές χώρες.

-εξαγωγή «παραδοσιακής τεχνογνωσίας» με τέτοιους όρους, που είτε την κάνουν οικονομικά ασύμφορη, είτε οδηγούν στην πλήρη εξάρτηση του δέκτη από τον εκχωρητή. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις των συμβάσεων που υπάρχουν στην χώρα μας και που αφορούν κυρίως εμπορικά σήματα και όχι καθεαυτή τεχνολογική γνώση.

-προσαρμογή των μηχανισμών της στρατιωτικής και πολιτικής ολοκλήρωσης, επέκταση της ολοκλήρωσης και στον τομέα της έρευνας και τεχνολογίας με τέτοιο τρόπο, που να επιτρέπει στους πιο αδύνατους εταίρους και στα ερευνητικά τους ιδρύματα να διεξάγουν υψηλού επιπέδου βασική έρευνα, χωρίς όμως να είναι δυνατή η μετατροπή της στα εθνικά πλαίσια σε προϊόντα προηγμένης τεχνολογίας. Τέτοια είναι η περίπτωση των ερευνητικών προγραμμάτων της ΕΟΚ.

-επιβολή ενός καταμερισμού μεταξύ βασικής κι εφαρμοσμένης έρευνας ή τομέων τους που να επιτρέπει ένα μοντέλο έρευνας «φασόν», προς όφελος αυτού που έχει τη γενική εποπτεία του αποτελέσματός της. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις των αντισταθμιστικών οφελών και των νέων μορφών μονοπώλησης και διακλαδικής σύνδεσης.

Μερικές άλλες μορφές της τεχνολογικής εξάρτησης είναι:

-Ο έλεγχος που εξασκείται μέσω των προτύπων για τις προδιαγραφές των προϊόντων τηλεπικοινωνιών και Η/Υ κλπ, που καθιερώνονται όχι με βάση τις γενικότερες ανάγκες, αλλά τις επιλογές εκείνων που «φέραν πρώτοι στην αγορά» τα συγκεκριμένα προϊόντα.

-Ο ουσιαστικός έλεγχος από τα μονοπώλια στις μεθόδους μηχανογράφησης, αναδιοργάνωσης της παραγωγής, της χρήσης Η/Υ στις ένοπλες δυνάμεις, τον κρατικό μηχανισμό, την εκπαίδευση και άλλους τομείς.

-Ο αυθαίρετος καθορισμός τιμών, ορίων «τεχνητής παλαίωσης», όρων συντήρησης και τεχνικής υποστήριξης, έτσι που να εξυπηρετούνται οι ανάγκες της διεύρυνσης των αγορών νέων προϊόντων, και όχι με βάση τις πραγματικές δυνατότητες των μηχανημάτων και των εγκαταστάσεων. Εδώ υπάρχουν τα προβλήματα, που συνδέονται με τη συμβατότητα διαφορετικών τύπων Η/Υ και προγραμμάτων του ίδιου του κατασκευαστή, με τη συμβατότητα των γλωσσών και των προγραμμάτων των Η/Υ.

6. ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ Η ΟΞΥΝΣΗ ΤΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ

Η όξυνση των αντιθέσεων που επιφέρει η καπιταλιστική χρήση των ΝΤ, είναι ανάλογη του μεγέθους των αλλαγών που προκαλεί η ποιοτικά νέου είδους ζωντανή εργασία που αντικαθιστούν οι ΝΤ και της επιτάχυνσης της μετατροπής της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη. Επιβεβαιώνεται η θέση των κλασικών του μαρξισμού γύρω από το ζήτημα αυτό, που λέει ότι ο καπιταλισμός είναι καταδικασμένος να δημιουργεί τα μέσα της αυτοκαταστροφής του. Στις σημερινές συνθήκες οξύνεται η αντίθεση μεταξύ των σχέσεων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάμεων η αντίθεση εργασίας-κεφαλαίου, η αντίθεση μεταξύ της παραπέρα κοινωνικοποίησης της παραγωγής και της μονοπωλιακής ιδιοποίησης του αποτελέσματός της. Στον καπιταλισμό είναι ακόμα πιο έντονη η αντίθεση μεταξύ των δυνατοτήτων, που προσφέρουν οι ΝΤ για την κάλυψη των αναγκών των εργαζομένων για τη βελτίωση του τρόπου δουλιάς από τη μια και του τρόπου της αξιοποίησής τους από την άλλη. Αντίθεση που «φτάνει στα άκρα» με την χρησιμοποίηση των ΝΤ είτε για την ίδια την καταστροφή της ανθρώπινης ύπαρξης (στρατιωτική προγράμματα, «πόλεμος των άστρων», νέα οπλικά συστήματα), είτε για την περιθωριοποίηση του ίδιου του ανθρώπου (ανεργία, αποειδίκευση, πολιτιστική αποχαύνωση κλπ).

Στη βάση αυτών των αντιθέσεων εμφανίζονται και νέες, μερικές από τις οποίες είναι:

-Οξύνεται η αντίθεση μεταξύ της ανάγκης μακρόχρονου προγραμματισμού, σχεδιασμού, συντονισμού μεγάλων τμημάτων της οικονομικής δραστηριότητας από τη μια και του ανταγωνισμού των μονοπωλίων, που προσπαθούν να ελέγξουν και να διεισδύσουν με τους δικούς τους όρους στους τομείς αυτούς από την άλλη.

-Οξύνεται η αντίθεση μεταξύ των δυνατοτήτων για πολύπλευρη πληροφόρηση, ενημέρωση, μόρφωση, εκπαίδευση, για καλύτερης ποιότητας πολιτιστική δραστηριότητα και υποταγής αυτών των δυνατοτήτων, για τη χειραγώγηση των εργαζομένων. Οξύνεται παραπέρα η αντίθεση ανάμεσα στην ανάγκη για διάχυση της γνώσης και ανέβασμα του μορφωτικού επίπεδου των εργαζομένων και στην όλο και μεγαλύτερη μονοπώληση και περιχαράκωση της γνώσης.

-Οξύνονται οι αντιθέσεις μεταξύ των δυνατοτήτων των ΝΤ και της καπιταλιστικής τους χρήσης όσον αφορά την παραπέρα υποταγή των εργαζομένων στη μηχανή.

-Υπάρχει ακόμα η μεγάλη αντίθεση μεταξύ της ανάγκης για διεθνή ισότιμη συνεργασία και τους περιορισμούς που μπαίνουν λόγω της υποταγής των πιο πρωτοπόρων τεχνολογικών ανακαλύψεων στα στρατιωτικά προγράμματα.

-Υπάρχει ακόμα το σύνολο εκείνων των αντιθέσεων που συνδέονται με την προσπάθεια αναζήτησης τρόπων σταθεροποίησης και αύξησης των κερδών μέσω της επιτάχυνσης της χρησιμοποίησης των ΝΤ και της παράλληλης όμως τάσης για την αύξηση της πτωτικής τάση του ποσοστού κέρδους ακριβώς σε αυτούς τους κλάδους.

-Εμφανίζονται επίσης μια σειρά από αντιθέσεις που αγγίζουν ένα ευρύ στρώμα από εργαζόμενους μεσαία διευθυντικά στελέχη, τεχνικούς, προγραμματιστές και αναλυτές, επιστήμονες κλπ που κατανοούν όλο και περισσότερο ότι οι λύσεις που δίνονται στην καπιταλιστική επιχείρηση είναι τεχνολογικά λάθος κι όχι οπωσδήποτε από τεχνολογική άποψη απαραίτητες.

-Ενισχύονται οι αντιθέσεις μεταξύ της προσπάθειας «τυποποίησης» παραγωγικών διαδικασιών, προϊόντων, κλπ και της ανάγκης ανανέωσης αυτών των προϊόντων, ακριβώς για να μπορούν να ανταποκριθούν στον ανταγωνισμό.

-Δημιουργούνται επίσης αντιθέσεις από την καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής που έχει στόχο τη μείωση του ποσοστού ζωντανής εργασίας από τη μία κι από την άλλη ακριβώς την απαίτηση της χρησιμοποίησης των ΝΤ για δημιουργική, πολύπλευρη και ψηλής ειδίκευσης εργασία.

-Υπάρχει τέλος, η αντίθεση μεταξύ της ανάγκης συλλογικής εργασίας στην παραγωγή, έρευνα κλπ και της επιλογής της εξατομίκευσης που προωθεί ο νεοσυντηρητισμός σήμερα.

7. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

Πολύ πριν από την εμφάνιση –αλλά ιδιαίτερα μετά τη μαζική διάδοση- των ΝΤ, εμφανίστηκε πληθώρα θεωριών και ιδεολογημάτων, που προσπαθούν να ερμηνεύσουν τις αλλαγές που συντελούνται. Τα ιδεολογήματα και οι θεωρίες αυτές αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία στην προσπάθεια της αστικής ιδεολογίας να «ανανεωθεί». Προσπαθούν να ερμηνεύσουν τόσο τους μηχανισμούς που οδηγούν στην ανάπτυξη των ΝΤ, όσο και τις αλλαγές που αυτές επιφέρουν στην υλική βάση της κοινωνίας, στη διάρθρωση της παραγωγής, στις σχέσεις του ανθρώπου με τη μηχανή, έξω από τη σχέση τους με τις σχέσεις παραγωγής. Ανεξάρτητα από τους τομείς στους οποίους αναφέρονται, τα βασικά κοινά τους σημεία είναι:

-η αμφισβήτηση της θεωρίας του Μαρξισμού-Λενινισμού για τη διαλεκτική των αντιθέσεων μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και των σήμερα ακόμα πιο αναχρονιστικών σχέσεων παραγωγής και των δρόμων για ριζικές κοινωνικές αλλαγές στην κατεύθυνση του σοσιαλισμού – που προϋποθέτει η λύση της αντίθεσης αυτής

-η συγκάλυψη της ταξικής ουσίας των ρυθμίσεων που προωθούνται στον καπιταλισμό στο όνομα και μέσω των ΝΤ

-να καλλιεργήσουν μια πλατιά αποδοχή της καπιταλιστικής χρήσης των ΝΤ, ταυτίζοντας την τεχνολογική πρόοδο με μια αυτόματη κοινωνική πρόοδο

-να στρέψουν τη δυσαρέσκεια από τις αρνητικές συνέπειες του τρόπου ανάπτυξης και χρήσης των ΝΤ στον καπιταλισμό, όχι ενάντια στο σύστημα, αλλά στις τεχνολογίες αυτές καθ’ εαυτές.

Φυσικά τα παραπάνω δεν μπορούσαν να περάσουν στη ζωή, αν δεν παρουσιαζόταν η τεχνολογία σαν κάτι το «ουδέτερο», αν δεν αποσυνδεθεί η τεχνολογική κι επιστημονική πρόοδος από τις κοινωνικές σχέσεις, αν δε δημιουργηθεί πλατειά η αντίληψη ότι οι νόμοι της εκελιξης των ΝΤ είναι κάτι «επιστημονικά δεδομένο», έξω από κοινωνικές επιλογές και επιδράσεις υποκειμενικών παραγόντων, έξω από τις κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής. Το ζητούμενο είναι η διαμόρφωση μιας κοινωνικής συνείδησης στον καπιταλισμό, συμπυκνωμένης στο τρίπτυχο «νέα τεχνολογία – νέα κοινωνία – νέες αξίες».

Ο τεχνολογικός ντετερμινισμός ταυτίζει τις ιδιότητες των νέων μέσων παραγωγής με τη μορφή με την οποία εκδηλώνεται η χρήση τους. Συνοπτικά, η αντίληψη αυτή βρίσκει στην έκφρασή της στην πλατιά διαδεδομένη θέση ότι, για παράδειγμα, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής «μπορεί να κάνει τα πάντα μόνος του». Για τους οπαδούς του τεχνολογικού ντετερμινισμού «φταίει» η τεχνολογία της πληροφορικής για την εντατικοποίηση της παραγωγής, «ο υπολογιστής μπορεί να αποβλακώσει τον άνθρωπο», γενικά, οι ΝΤ έχουν «δαιμονικές», «αδύνατο να ελεγχθούν από τον ανθρώπινο νου» ιδιότητες. Έτσι, οι οπαδοί των αντιλήψεων αυτών παρουσιάζονται ανίκανοι να κατανοήσουν τη σχέση «ζωντανή πνευματική εργασία (εργασία που γίνεται στη διάρκεια της παραγωγής) – νεκρή πνευματική εργασία (προηγούμενη πνευματική εργασία, υλοποιημένη εργασία, που είναι ενσωματωμένη στα προγράμματα του υπολογιστή)». Είτε, σκόπιμα, διαστρεβλώνουν τη σχέση αυτή και τον πρωταρχικό ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση του συμπλέγματος «υλικό (hardware) – λογισμικό (software) –τρόπος οργάνωσης παραγωγής (orgware) - άνθρωπος (manware)». Έτσι ακόμα και στην πλήρως αυτοματοποιημένη παραγωγή μπορεί μεν να έχουμε αντικατάσταση εργασίας, αλλά όχι αντικατάσταση των εργαζομένων. Γιατί το κάθε νέο βήμα στην αντικατάσταση χειρωνακτικής ή πνευματικής εργασίας μεταφέρει τον άνθρωπο «αυτόματα σε ένα ανώτερο επίπεδο πνευματικής εργασίας». Σε ένα επίπεδο ακόμα πιο αφηρημένης, ερευνητικής – επιστημονικής εργασίας, που απαιτεί η παραπέρα εξέλιξη της αυτοματοποιημένης παραγωγής. Η αντιμετώπιση και λύση των νέων αντιθέσεων που δημιουργεί το κάθε νέο επιστημονικό και τεχνολογικό επίτευγμα στη βελτίωση της σχέση του ανθρώπου με τη φύση και το κοινωνικό του περιβάλλον είναι μια διαδικασία που δεν πρόκειται να αλλάξει στην ουσία της ποτέ, ακόμα κι αν εμφανιστούν «αυτοπρογραμματιζόμενα προγράμματα» ή αργότερα εξελιγμένα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Η δημιουργικότητά του ανθρώπινου νου, όπως και ο κοινωνικός ρόλος του ανθρώπου, δεν μπορεί να αντικατασταθεί ποτέ από κατασκευάσματα του ίδιου του ανθρώπινου νου.

Άρα ο τεχνολογικός ντετερμινισμός είναι στη βάση του βαθύτατα αντιδραστικός , γιατί επιδιώκει την παρεμπόδιση της συνειδητοποίησης από τον εργαζόμενο του πραγματικά αναντικατάστατου ρόλου του στη σύγχρονη φάση των επιστημονικών ανακαλύψεων και του αυξανόμενου βάρους του λογισμικού σαν καθοριστικό μέσο παραγωγής.

Στη βάση των παραπάνω αναπτύσσονται οι θεωρίες που θέλουν «τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και τα πλήρως αυτοματοποιημένα εργοστάσια να παράγουν μόνα τους» και τις «πληροφορίες να δημιουργούν αυτόνομα νέες πληροφορίες». «Στο νέο κόσμο της κοινωνίας της πληροφορικής, πηγή του πλούτου είναι η πληροφορία (Α. Toffler), η γνώση (Α. Παπανδρέου) –«και για αυτό η εργατική τάξη δεν χρειάζεται πια να ματώνει». «Πηγή της υπεραξίας είναι ξ πληροφορία» (Γ. Λιάνης, πρώην υπουργός Έρευνας και Τεχνολογίας του ΠΑΣΟΚ) και όχι η ανθρώπινη εργασία. Με βάση αυτές τις απόψεις, ο άνθρωπος «παύει πια να είναι η κύρια παραγωγική δύναμη – τη θέση του παίρνει ο ηλεκτρονικός υπολογιστής» (Μητρόπουλος).

Η θεωρία της «μεταβιομηχανικής κοινωνίας» αναζητά, σε δύο κατευθύνσεις, τη «σωτήρια λύση» για τον καπιταλισμό. Η πρώτη προσπαθεί να πείσει ότι δε βρίσκεται το σύστημα σε κρίση, αλλά οι όποιες δυσκολίες είναι αποτέλεσμα της παρακμής που φέρνει η κοινωνία της πληροφορικής στους «παραδοσιακούς κλάδους». Η δεύτερη προσπαθεί να «θεωρητικοποιήσει» την «εξαφάνιση» της εργατικής τάξης στη μεταβιομηχανική εποχή.

Στα πλαίσια της πρώτης κατεύθυνσης, προβάλλουν το επιχείρημα ότι το πέρασμα στον εντατικό τρόπο ανάπτυξης και η εισαγωγή των ΝΤ στην παραγωγή εξαφανίζουν την υλική παραγωγή, ιδιαίτερα στους παραδοσιακούς τομείς της βαριάς βιομηχανίας.

Φυσικά, όπως αναφέρθηκε και πριν, και όπως δείχνουν και όλα τα στοιχεία από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, τα ευρήματα αυτά δεν έχουν βάση, στην έκταση που προβάλλονται. Έτσι, ανεξάρτητα από τις διορθωτικές αλλαγές που σημειώνονται στις οικονομίες των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, ο όρος «παραδοσιακοί κλάδοι» έχει μια σχετικότητα, γιατί στην πραγματικότητα δε μειώνεται η σημασία αυτών καθεαυτών των κλάδων, σε παγκόσμια κλίμακα, άσχετα αν μειώνεται ο όγκος παραγωγής και η απασχόληση, αν μεταφέρονται από τις αναπτυγμένες σε αναπτυσσόμενες χώρες. Από την άποψη όμως της σημασίας τους για μια εθνική οικονομία είναι ακριβώς αυτοί οι κλάδοι, οι λεγόμενοι «παραδοσιακοί» -και ιδιαίτερα οι μηχανοκατασκευές- που παίζουν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό του επιπέδου ανάπτυξης κάθε εθνικής οικονομίας. Είναι αυτοί που είναι προϋπόθεση αλλά και προνομιακός τομέας εφαρμογών των ΝΤ. Δεν είναι τυχαίο ότι ο βαθμός διάδοσης των ΝΤ και ιδιαίτερα των μέσων της πληροφορικής, συμβαδίζει με το επίπεδο εκβιομηχάνισης της κάθε χώρας.

Όσον αφορά το κατά πόσο οδηγούμαστε σε μια «κοινωνία υπηρεσιών» ή όχι, πρέπει να παρθεί υπόψη ότι οι αστικές στατιστικές και η αστική ιδεολογία κατατάσσουν, σχεδόν αυτόματα, όλους τους κλάδους, τις δραστηριότητες και τους εργαζόμενους, που συνδέονται με την χρησιμοποίηση των Η/Υ, στον τομέα των υπηρεσιών.

Στη δεύτερη κατεύθυνση, το βασικό επιχείρημα είναι ότι οι αλλαγές που επιβάλλει η πληροφορική στην παραγωγική διαδικασία, οδηγούν αυτόματα και σε επαναστατικές αλλαγές των σχέσεων παραγωγής, εξαφανίζουν την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, κάνοντας έτσι περιττή την ταξική πάλη, το συνδικαλιστικό κίνημα και «φυσικά, τα κομμουνιστικά κόμμα, τα οποία είχαν λόγο ύπαρξης μόνο στη βιομηχανική εποχή», αφού η μεταβιομηχανική επανάσταση εξαλείφει τις κοινωνικές αντιθέσεις.

Αυτές οι απόψεις στηρίζονται σήμερα στην ακόμα πιο αυθαίρετη ταύτιση της έννοιας του προλετάριου με τον χειρώνακτα εργάτη. Δεν παίρνουν υπόψη τους τις αλλαγές στο περιεχόμενο εργασίας, που επιφέρει η επιστήμη και η πληροφορική ειδικότερα, τις αλλαγές στη σύνθεση του συλλογικού εργάτη, σε σχέση με το παρελθόν.

Τα ιδεολογήματα αυτά καθιστούν υπεύθυνη την τεχνολογία για τις θετικές ή αντίστοιχα για τις αρνητικές πλευρές της ανάπτυξης και χρήσης των ΝΤ. Αντιπροσωπεύουν αντίστοιχα την αισιόδοξη ή την απαισιόδοξη πλευρά της ίδιας αντίληψης. Οι οπαδοί της μιας και της άλλης αντίληψης θεοποιούν τα μέσα παραγωγής, στην κατεύθυνση και στον τρόπο χρήσης των ΝΤ.

Παρά τη συγγένειά τους, το εργατικό κίνημα πρέπει να ξεχωρίσει μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο αυτών παραλλαγών. Ενώ οι οπαδοί του «αισιόδοξου» τεχνολογικού ντετερμινισμού λειτουργούν στην πράξη σα μαχητικοί υπερασπιστές και «εκσυγχρονιστές» του καπιταλιστικού συστήματος, δε συμβαίνει το ίδιο και με τους οπαδούς των «απαισιόδοξων» αντιλήψεων. Αυτοί, ενώ συνειδητοποιούν τα όρια του συστήματος μέσα από την έκφραση των φαινομένων και όχι από τα αίτια που τα προκαλούν, ωστόσο αρνούνται στην πράξη τη δυνατότητα ανάπτυξης κοινωνικών αγώνων από την εργατική τάξη, αμφισβητούν την ικανότητά της και τον ηγετικό ρόλο της στις κοινωνικές εξελίξεις.

Σημαντικό στοιχείο είναι επίσης το γεγονός ότι οι «αισιόδοξοι» οπαδοί του τεχνολογικού ντετερμινισμού θεωρούν, αυθαίρετα, κάθε νέο βήμα στην τεχνολογία και αυτόματα βήμα κοινωνικής προόδου, ενώ δε συμβαίνει το ίδιο με τους οπαδούς των «απαισιόδοξων» απόψεων.

Τώρα, όπως και στην εποχή του Μαρξ, οι «αισιόδοξοι» ελπίζουν σε νέες θέσεις εργασίας, σε νέους ρυθμούς ανάπτυξης, σε εξάλειψη της ανεργίας, σε μια αποκεντρωμένη ανάπτυξη, στον εξανθρωπισμό της εργασίας.

Οι «αισιόδοξες» αντιλήψεις για το ρόλο των ΝΤ κάνουν πιο έντονη την εμφάνισή τους στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και στις αρχές της δεκαετίας του ’70. σημαντικά προωθήθηκαν από τους Toffler, Bell, Μπρεζίνσκι, Σερβάν-Σρεμπέρ, και κυρίως από τις εκθέσεις της Λέσχης της Ρώμης. Βασικό τους στοιχείο είναι η βαθμιαία μετάβαση σε μια πιο «ανθρώπινη κοινωνία». Σε μια εναλλακτική κοινωνία στη βάση των επιτευγμάτων των ΝΤ. Μια μετάβαση που βέβαια θα γίνονταν χωρίς κοινωνικές συγκρούσεις, μια και «το θέμα δεν ήταν ταξικό», αφού τόσο ο καπιταλισμός, όσο και ο σοσιαλισμός «απέτυχαν να εξασφαλίσουν ανθρώπινες συνθήκες εργασίας και ζωής». «Φυσικά», κινητήρια δύναμη των εξελίξεων αυτών «δε θα ήταν η εργατική τάξη», που «ιστορικά απέτυχε», αλλά «η ίδια η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη».

Έτσι, οι διανοούμενοι, οι τεχνοκράτες, οι μάνατζερ –οι «κάτοχοι της γνώσης» -γίνονται ουσιαστικά η «κυρίαρχη τάξη» στη θέση των καπιταλιστών.

Αντίθετα οι σύγχρονοι «απαισιόδοξοι» θεωρούν ότι οι ΝΤ έχουν φτάσει ήδη σε ένα σημείο που έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο του ανθρώπου. Δε βλέπουν άλλη διέξοδο από τις αρνητικές συνέπειες της καπιταλιστικής χρήσης των ΝΤ από το να «σπάσουν τις μηχανές». Για αυτούς, υπεύθυνη για την εντατικοποίηση είναι η πληροφορική και όχι ο τρόπος που ο καπιταλισμός την χρησιμοποιεί για ένα συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης της παραγωγής και της κοινωνίας. Φταίει η πυρηνική ενέργεια αυτή καθ’ εαυτή, ή η πληροφορική –με τον ΕΚΑΜ και τις υποκλοπές- γιατί «οι σύγχρονες τεχνολογίες εξουδετερώνουν κάθε δυνατότητα κοινωνικού ελέγχου». Οι ίδιες απόψεις είναι ανίκανες να ξεχωρίσουν την ουσία των αλλαγών που συντελούνται και το συγκεκριμένο τρόπο που η άρχουσα τάξη προσαρμόζεται σε αυτές, προωθώντας τον αστικό εκσυγχρονισμό και τη δική της «αναβάθμιση». Για αυτούς δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο η καπιταλιστική αναδιάρθρωση χρησιμοποιεί και την πληροφορική για να αλλάξει τη σχέση εργασίας-κεφαλαίου, αλλά η τεχνολογία αυτή καθ’ εαυτή. Για αυτούς, η τεχνολογία «ό,τι είχε να δώσει, το έδωσε» και επειδή δεν είναι σε θέση πια αυτή καθ’ εαυτή να «εξασφαλίζει την ανάπτυξη», έχει έρθει η ώρα της μηδενικής ή της μη ανάπτυξης.

Φυσικά καλύτερη προσφορά στη διατήρηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής δε θα μπορούσε να γίνει. Γιατί αρνούμενοι να αποδεχτούν την πραγματικότητα, την υπαρκτή αντίθεση μεταξύ επιπέδου τεχνολογίας και των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, δε βλέπουν και τη διέξοδο στην κατεύθυνση ριζικών δημοκρατικών αλλαγών.

Οι τεχνοκρατικές αντιλήψεις, οι αντιλήψεις του «αισιόδοξου» τεχνολογικού ντετερμινισμού, εξυπηρέτησαν στην αρχή κυρίως, το ρεφορμιστικό ρεύμα. Αφού όμως δεν αναγνώριζαν το ρόλο των κοινωνικών δυνάμεων στις εξελίξεις, αποδείχτηκαν στη συνέχεια εξίσου χρήσιμες και για τη στήριξη και αποδοχή νεοσυντηρητικών αξιών και ρυθμίσεων.

Κυρίαρχο στοιχείο και των δύο αυτών παραλλαγών είναι ότι η τεχνολογική πρόοδος –η επιστήμη από μόνη της και όχι οι κοινωνικοί όροι- είναι το στοιχείο που μπορεί να ενεργοποιήσει τις οικονομικές και κοινωνικές εφεδρείες της ΕΤΕ.

Οι διαφορές εντοπίζονται μόνο στον τρόπο που θα γίνει το πέρασμα από την προ των ΝΤ εποχή στη μετά από αυτές. Και οι δύο αντιλήψεις εντάσσουν τις διαδικασίες για την ανάπτυξη των ΝΤ –αλλά κυρίως τις θετικές δυνατότητες που ανοίγουν οι εφαρμογές τους- στη συνολική τους πολιτική. Στην κάθε περίπτωση οι βασικές επιλογές και αξίες αυτής της πολιτικής θα είναι εκείνες που θα επιταχύνουν την υλοποίηση των όσων υπόσχονται οι ΝΤ.

Στα πλαίσια της αντίληψης αυτής «οι ΝΤ προκαλούν επαναστατικές αλλαγές στις σχέσεις παραγωγής που καθιστούν περιττή την ταξική πάλη» (Α. Παπανδρέου).

Έτσι ο ρεφορμισμός τις χρησιμοποίησε και τις χρησιμοποιεί, για να τεκμηριώσει την άποψη για τη βαθμιαία μετάβαση της κοινωνίας. Έτσι ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός, και στην προκειμένη περίπτωση «το τραίνο της τεχνολογίας» θα ήταν ικανός, διατηρώντας ανέπαφες τις κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής, να προκαλέσει ένα «τεχνολογικό άλμα» στην Ελλάδα εφάμιλλο εκείνου των χωρών του Ειρηνικού. Η αντίληψη αυτή επιστρατεύτηκε για την καλλιέργεια σε ευρεία κλίμακα της αποδοχής του καθεστώτος της «χώρας-χρήστη». Μια και ποτέ δε συνδέθηκε με τη λήψη έστω και των πιο στοιχειωδών μέτρων για κάποια ανάπτυξη ντόπιας παραγωγής –ή έστω και για κάποια ορθολογική χρήση των συνεχώς σε μεγαλύτερους αριθμούς εισαγόμενων προϊόντων ΝΤ. Έτσι, όσο η κυβέρνηση απομακρύνονταν από τους προεκλογικούς στόχους της του 1981, οι συχνές αναφορές στο «τραίνο» αποσκοπούσαν στην καλλιέργεια αυταπατών και αποδοχής του καθεστώτος της εξάρτησης της χώρας. Κι αυτό, γιατί «φυσικά» η τεχνολογία των σοσιαλιστικών χωρών ήταν «κατώτερης ποιότητας και θα οδηγούσε σε εξαρτήσεις και δεν ήταν εφάμιλλη της δυτικής» (Β. Παπανδρέου).

Αντίθετα, οι νεοσυντηρητικές αντιλήψεις θεωρούν ότι ο καπιταλισμός όχι μόνο δεν είναι ξεπερασμένος, αλλά αντίθετα οι ΝΤ δεν μπορούν να ευημερήσουν παρά μόνο σε ένα κοινωνικό περιβάλλον «που να έχει σαν ύψιστο ιδανικό το κέρδος». Έτσι οι ΝΤ δεν ανανέωναν μόνο την υλική βάση της κοινωνίας, αλλά ήταν οι κατεξοχήν φορείς των πιο επιθετικών νεοσυντηρητικών αντιλήψεων. Ο νεοσυντηρητισμός δεν εμφανίζεται σαν κοινωνικά άδικος, αλλά τα μέτρα που παίρνει, παίρνονται για χάρη των ΝΤ.

Κι εδώ, όπως και στην περίπτωση του ρεφορμισμού, η «περισσότερη τεχνολογία» υπόσχεται αυξανόμενους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Ανοίγει την πολυπόθητη έξοδο από την κρίση, δίνει ευκαιρίες απασχόλησης για όλους κλπ. Ταυτόχρονα, το «νέο» των ΝΤ επιστρατεύεται σε μια προσπάθεια παρουσίασης σα «νέων» των παλιών καπιταλιστικών αξιών. Οι κοινωνικές αντιθέσεις θα εξαλειφθούν, γιατί οι ΝΤ, που προϋποθέτουν τον ατομικισμό και την ατομικότητα, δίνουν άφθονες ευκαιρίες σε όσους θα το επιθυμούσαν. Τη θέση της παλιάς κοινωνίας, με τις ταξικές αντιθέσεις, θα πάρει μια νέα, όπου οι άνθρωποι δεν ξεχωρίζουν πια από την κοινωνική τους θέση, αλλά θα μοιράζονται σε οπαδούς του «παλιού» (που είναι και αντιδραστικό) και του «νέου» (που είναι προοδευτικό).

Αντίθετα από το ρεφορμισμό, ο νεοσυντηρητισμός θεωρεί «τους ανθρώπους σαν τους πιο πολύτιμους πόρους» (G. Sorman) –ή, με τα λόγια του Παπαλεξόπουλου, «απ’ όλους τους παράγοντες που συνθέτουν την επιχείρηση, ο ανθρώπινος παράγοντας, οι εργαζόμενοι, αντιπροσωπεύουν τον πιο κρίσιμο για τη μακροπρόθεσμη επιτυχία της». Για το νεοσυντηρητισμό, το δίλημμα είναι απλό: ή περισσότερη απελευθέρωση των δυνάμεων της αγοράς –άρα και περισσότερες κοινωνικές περικοπές, περισσότερα αντιδημοκρατικά μέτρα και ΝΤ- ή διατήρηση των κεκτημένων «σε μια κοινωνία χωρίς ΝΤ».

Έτσι όμως ο νεοσυντηρητισμός λειτουργεί σα φρένο στην ανάπτυξη της έρευνας και της επιστήμης. Γιατί η συνολική του στρατηγική, η στρατηγική των «ελίτ» και των περιορισμών παρέμβασης στην έρευνα και τα αποτελέσματά της, υπονομεύει το ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα που και ο ίδιος αναγκάζεται να αναγνωρίσει.

Όμως και γενικότερα υπάρχει μια μεγάλη διάσταση μεταξύ της νεοσυντηρητικής επιχειρηματολογίας, που αφορά τις ΝΤ, και των μηχανισμών για την ανάπτυξή τους. Έτσι, ενώ από τη μια υποστηρίζεται ότι οι ΝΤ φέρνουν την «κοινωνική δικαιοσύνη» -γιατί η ανάπτυξή τους «δεν είναι έντασης κεφαλαίου και έτσι είναι προσιτή στον καθένα- «από την άλλη «πρέπει να ανοίξουν οι αγορές», «πρέπει να δοθούν φοροαπαλλαγές στους κλάδους ΝΤ», «πρέπει να ενισχυθούν δυο-τρεις, το πολύ, μεγάλοι παραγωγοί ΝΤ, γιατί τα έξοδά για έρευνα και ανάπτυξη είναι τεράστια και ο ανταγωνισμός μεγάλος».

Παρόμοια είναι και η περίπτωση της θεωρίας, που θέλει «το τέλος του κράτους», το «λιγότερο κράτος», γιατί «η γραφειοκρατία του εμποδίζει την ανάπτυξη των ΝΤ». Και εδώ διαφορετική είναι η αλήθεια: όχι μόνο δε συρρικνώνεται ο ρόλος του κράτους, αλλά μετατοπίζεται και ενισχύεται η λειτουργία του σε νέους τομείς, πιο κρίσιμους για τη δημιουργία των απαραίτητων όρων αναπαραγωγής του κεφάλαιου στην έρευνα, στον εθνικό προστατευτισμό των νέων κλάδων, στο διεθνή ανταγωνισμό.

Βέβαια στην εποχή των μεγάλων επιστημονικών αλλαγών, ο καπιταλισμός καταφέρνει κι αυτός να εξελιχτεί ανάλογα. Η εποχή των «δεινοσαύρων», που αντιπροσωπεύει το μεγάλο μονοπώλιο, παραχωρεί τη θέση της στους «ψύλλους», τις μικρές επιχειρήσεις ΝΤ («ψύλλοι και γίγαντες». Γιατί δήθεν τα μονοπώλια είναι δυσκίνητα στις γρήγορες αλλαγές της εποχής, δεν μπορούν να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της ανάπτυξης της έρευνας και της επιστήμης –πράγμα που καταφέρνουν θαυμάσια οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

Εδώ αναγνωρίζεται φυσικά η μισή αλήθεια. Γιατί πραγματικά οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις είναι η ιδανική μορφή για την εξασφάλιση της αναγκαίας ευελιξίας στην έρευνα -στη φάση πριν το αποτέλεσμά της μετατραπεί σε εμπορεύσιμο προϊόν-, δεν μπορούν όμως να εξασφαλίσουν τη συγκέντρωση δυνάμεων, που απαιτεί η αναγκαία διαδικασία συσσώρευσης γνώσεων. Έτσι, το «small is beautiful» -« το μικρό είναι ωραίο»- ειδικά στους τομείς των ΝΤ, γρήγορα χάνει την ελκτικότητά του. Πολύ περισσότερο που προϋποθέτει το «μεγάλο».

Όπως φάνηκε κι από τα προηγούμενα κεφάλαια, οι μικρές επιχειρήσεις, όχι μόνο δεν εξαφάνισαν το μονοπωλιακό κεφάλαιο, αλλά αντίθετα το προφυλάσσουν από την αβεβαιότητα της επιστημονικής έρευνας. Οι ΝΤ αντί να επιβραδύνουν, επιταχύνουν τις διαδικασίες μονοπώλησης.

Όσον αφορά τις θεωρίες του ατομικισμού, αυτές στηρίζονται στο επιχείρημα ότι «στην εποχή της επιστήμης η συλλογική εργασία δεν έχει πια πέραση, μια και η «ιδέα δεν μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μιας συλλογικής προσπάθειας, αλλά προϊόν μιας ατομικής». Φυσικά, η καλλιέργεια του ατομικισμού απέναντι στην παντοδυναμία του κεφάλαιου δεν μπορεί παρά να έρχεται σε αντίθεση με τις απαιτήσεις της παραπέρα ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνολογίας. Η ατομικότητα μπορεί να οδηγήσει σε συγκεκριμένο αποτέλεσμα, μόνο μέσα από πολύ πιο ουσιαστικές συλλογικές διαδικασίες, όπως φάνηκε και στο κεφάλαιο για τις αλλαγές στην έρευνα.

Τα κόμματα του δικομματισμού –και η ΕΑΡ- στα πλαίσια του καθεστώτος της εξάρτησης, αποσιωπούν την πραγματική λειτουργία και το σκοπό των μηχανισμών μεταφοράς τεχνολογίας στην ΕΟΚ και τον καπιταλιστικό κόσμο γενικότερα. Αποσιωπούν το γεγονός ότι, για παράδειγμα, τα ερευνητικά προγράμματα της ΕΟΚ, με τη διάρθρωση, τον χαρακτήρα –αλλά και το δηλωμένο προορισμό τους-, δεν ενδιαφέρονται να βελτιώσουν τη θέση της χώρας στο διεθνή καταμερισμό εργασίας, αλλά είναι μέσα προώθησης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και της «ευρωπαϊκής ιδέας» ανάμεσα στους επιστήμονες και τους ερευνητές.

Εφαρμόζοντας μια πολιτική, που διατηρεί την Ελλάδα στη θέση «χώρας-χρήστη» ΝΤ, βαθαίνει η εξάρτηση κι επεκτείνεται σε νέους τομείς, νέα στρώματα συνδέονται κι εξαρτώνται πιο άμεσα από το ξένο μονοπωλιακό κεφάλαιο.

Η πολιτική του αστικού εκσυγχρονισμού, που προωθεί η κυβέρνηση, κινείται ακριβώς προς την κατεύθυνση αυτή. Η εξάρτηση αλλά και οι αρνητικές της συνέπειες γίνονται ακόμα πιο βαθιές και από το γεγονός ότι η χώρα υιοθετεί όλο και περισσότερες ρυθμίσεις με νεοσυντηρητική λειτουργία στον τομέα των ΝΤ. Κι αυτό γίνεται στο όνομα του «να φτάσουμε το τεχνολογικό επίπεδο των πιο αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών».

Η έλλειψη όμως και των πιο στοιχειωδών μέτρων εθνικού προγραμματισμού και προστατευτισμού των εγχώριων δυνατοτήτων οδηγεί μοιραία στη χειροτέρευση της θέσης της χώρας στο διεθνή καταμερισμό εργασίας, στην αφαίμαξη των πιο ικανών επιστημόνων και ερευνητών.

Υπάρχει όμως και η σύγχρονη αναβίωση της παραδοσιακής θεωρίας της ελληνικής άρχουσας τάξης, της «θεωρίας της ψωροκώσταινας». Στην αρχή ιδιαίτερα από τη ΝΔ αλλά και στη συνέχεια και από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, προβάλλεται το επιχείρημα ότι σαν χώρα δεν μπορούμε να αναπτύξουμε τις νέες τεχνολογίες –όχι φυσικά λόγω της εξάρτησης και παρά τη συμμετοχή μας στα ερευνητικά προγράμματα της ΕΟΚ, αλλά- γιατί οι τομείς αυτοί μονοπωλούνται, είναι έντασης κεφαλαίου και δεν υπάρχουν οι απαιτούμενοι πόροι. Σαν χώρα όμως διαθέτουμε «μυαλά» και έτσι αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι η ανάπτυξη προγραμμάτων.

Πρόκειται φυσικά για μια εκσυγχρονισμένη εκδοχή του μοντέλου της χώρας με φτηνό, ψηλά ειδικευμένο εργατικό δυναμικό και μιας τεχνολογικά εξαρτημένης ανάπτυξης. Κι αυτό δηλώνεται από τις ίδιες τις πολιτικές δυνάμεις, που δε διστάζουν να διακηρύσσουν ότι «το μικρό είναι ωραίο» και ότι μικρές επιχειρήσεις μπορούν σήμερα να αναπτύξουν (όχι μόνο να κάνουν χρήση) και να φέρουν στις παγκόσμιες αγορές χωρίς την υποστήριξη του κράτους «προϊόντα υψηλής τεχνολογίας».

Έτσι ενώ προβάλλεται η ανάγκη αύξησης της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας είναι ελάχιστες οι επιχειρήσεις που αναπτύσσουν δική τους έρευνα. Ο όποιος εκσυγχρονισμός γίνεται, είναι κυρίως εκσυγχρονισμός του μηχανολογικού εξοπλισμού. Κάτι που δεν μπορεί να εξασφαλίσει μακρόχρονα τη θέση της χώρας στο διεθνή καταμερισμό εργασίας. Η ελληνική βιομηχανία λειτουργεί και από την άποψη αυτή, σαν αγορά για το μεγάλο πολυεθνικό κεφάλαιο για τη διάθεση προϊόντων ΝΤ «δεύτερης και τρίτης διαλογής», τεχνολογικά ήδη ξεπερασμένων.

Μαζί με τα παραπάνω, πρέπει να σημειωθεί ότι η υιοθέτηση των νέων εργασιακών σχέσεων, που επιδιώκει η κυβέρνηση –εντάσσονται κι αυτές στα μέτρα που προπαγανδίζουν σαν αναγκαία «λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων»- ελάχιστα θα συμβάλλουν –αν δε βλάπτουν κιόλα- στην αύξηση της αποδοτικότητας της ελληνικής οικονομίας. Κι αυτό γιατί και τα μέτρα αυτά εντάσσονται στην τακτική της μείωσης του κόστους παραγωγής μέσω της συμπίεσης των αποδοχών και όχι στην κατεύθυνση της βελτίωσης των παραμέτρων της παραγωγής μέσω της αξιοποίησης της έρευνας και της ενθάρρυνσης των προσπαθειών για την επινόηση νέων προϊόντων. Μια διαδικασία που ακόμα και σύμφωνα με εκθέσεις της ΕΟΚ, «δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσει θέσεις εργασίας, σε αντίθεση με την τακτική της εισόδου της έρευνας στην παραγωγή, που έχει μεγάλες πιθανότητες για εξασφάλιση απασχόλησης».

Τέλος, από τα σημαντικότερα ζητήματα, που πρέπει να αναφερθούν, είναι ακόμα αυτό της δημοκρατίας. Η κυβέρνηση με πρόσχημα τη «βελτίωση της σχέση κράτους-πολίτη» και την «καταπολέμηση της γραφειοκρατίας», προχωρά αθόρυβα στη σταδιακή εισαγωγή του Ενιαίου Κωδικού Αριθμού Μητρώου (ΕΚΑΜ).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1. Γ. Φαράκου Επιστημονικοτεχνική επανάσταση και εργατική τάξη, Σύγχρονη Εποχή, 1979

2. Toffler: Θέσεις και Αντιθέσεις, Κάκτος 1984.

3. Oekonomische Wirksamkeit des Wissenschaftlich-technischen fortschritts dietz veriag berlin 1986

4. N. Dryachnov The STR: its role in todays world. Progress publishers 1984

5. Η Κοινότητα της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Κατευθύνσεις για ένα πρόγραμμαπλαίσιο στον τομέα της τεχνολογικής έρευνας και ανάπτυξης 1987-1991 com 86 τελικό

6. Έκθεση της επιτροπής Ενέργειας Ερευνών και Τεχνολογίας σχετικά με την ευρωπαϊκή απάντηση στη σύγχρονη ευρωπαϊκή πρόκληση, 1985

7. Έκθεση της επιτροπής Ενέργειας Ερευνών και Τεχνολογίας για τις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών στην ευρωπαϊκή κοινωνία, 1985

8. Έκθεση της επιτροπής Ενέργειας Ερευνών και Τεχνολογίας σχετικά με τις ανισότητες τεχνολογικής ανάπτυξης μεταξύ κρατών μελών της κοινότητας 1985

9. The information technology revolution ed T. Forester B. Blackwell

10. Β. Σπυρόπουλου Έρευνα και Νέες Τεχνολογίες Επιστημονική Σκέψη Νο 27

11. Software engineering 2^nd Edition I. Summerville

12. Call of proposal Esprit II, 1988.

13. Οι επιστήμες σήμερα, Ροές, 1987

14. Kellner: Wissenschaftliches eruennen: Planoder intuition Dietz Verlag Berlin 1987

15. G. Sorman Η φιλελεύθερη λύση, Ροές, 1986.

16. Ν. Κοτζιά Εισήγηση στο συμπόσιο Πανεπιστήμιο και Κοινωνία, Σύγχρονη Εποχή 1987

17. Τεχνολογική εξέλιξη και επιπτώσεις στην παραγωγή, κοινωνία, εργασία. Διεθνής Διάσκεψη της ΓΣΕΕ, Αθήνα 1984.

18. A.T.S. Bulletin UN Centre for Science and Technology for Development. 2-11-1985