Πόσο μεγάλος είναι ο άνθρωπος

Η κε του μπλοκ αντιγράφει και αναδημοσιεύει σήμερα ένα απόσπασμα από το βιβλίο του φρανκ λέζερ «πόσο μεγάλος είναι ο άνθρωπος» (από το στοκ με τις προσφορές και τα φτηνά παλιά βιβλία της σύγχρονης εποχής) και συγκεκριμένα το υποκεφάλαιο «από τον ψυχικό κόσμο ενός αμερικανού σπουδαστή» από το κεφάλαιο «η κατάκτηση του νέου κόσμου». Δυστυχώς οι τελευταίες παράγραφοι εμπίπτουν στην κατηγορία της τραγικής ειρωνείας υπό το φως των ανατροπών και της αντεπανάστασης, αλλά το κείμενο και όσα περιγράφει παραμένουν άκρως επίκαιρα στην ουσία τους, ακόμα και για τα ελληνικά δεδομένα με την προώθηση αντιδραστικών μεταρρυθμίσεων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Καλή ανάγνωση.

Συχνά, όταν πηγαίνοντας στις παραδόσεις μου ανεβαίνω τα σκαλιά της κεντρικής εισόδου του πανεπιστημίου Χούμπολτ του Βερολίνου και διαβάζω τη γραμμένη με χρυσά γράμματα 11^η θέση του Καρλ Μαρξ για τον Φόιερμπαχ: «οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε», σκέφτομαι άθελα την εποχή των σπουδών μου στις ΗΠΑ.

Κάθε πρωί στις οκτώ, εκτός από τις Κυριακές, ανέβαινα στο τραμ τότε στη Μινεάπολη, για να πάω στις παραδόσεις μου στο πανεπιστήμιο της Μινεσότα. Το εισιτήριο κόστιζε δέκα σεντς, περίπου δυόμιση δολάρια το μήνα. Ένα όχι ασήμαντο ποσό για ένα σπουδαστή ο οποίος, όπως η μεγάλη πλειοψηφία των σπουδαστών στις ΗΠΑ, δεν έπαιρνε υποτροφία κι ήταν υποχρεωμένος να πληρώνει ο ίδιος για τις σπουδές του. Στα αμερικάνικα αυτό λέγεται: «I worked my way through college», που σημαίνει κατά λέξη: περνούσα το πανεπιστήμιο δουλεύοντας. Αυτό σήμαινε για μένα: σπουδαστής την ημέρα και τορναδόρος νυχτερινή βάρδια σε ένα εργοστάσιο.

Ένα πρωί το εισιτήριο στο τραμ ανέβηκε στα 12 σεντς. Την επόμενη εβδομάδα έγινε 15 σεντς. Μέσα σε μερικές βδομάδες το εισιτήριο έφτασε τα 20 σεντς. Η αγανάκτηση του κόσμου, που μετακινούνταν με το τραμ, έπαιρνε απειλητικές διαστάσεις. Οργανώθηκε μια μαζική εκδήλωση διαμαρτυρίας στο πανεπιστήμιο. Οι αρχές άρχισαν να ανησυχούν. Κάτι έπρεπε να γίνει. Τελικά αποκαλύφτηκε το εξής: ένας περιβόητος γκάγκστερ είχε αγοράσει όλο το σύστημα τραμ της Μινεάπολης, μιας πόλης με ένα εκατομμύριο κατοίκους, καθώς και του Σεντ Πολ. Είχε ανεβάσει τις τιμές των εισιτηρίων για να αυξήσει τα κέρδη του. Οι σπουδαστές ζήτησαν από το γκάγκστερ εξηγήσεις. «Δε σας καταλαβαίνω», τους είπε, «σε τελευταία ανάλυση ζούμε σε μία δημοκρατία!». Περικυκλωμένος από τους μπράβους του μίλησε σε μια φοιτητική συγκέντρωση στο πανεπιστήμιο. Το νόημα της πολύ σύντομης, αλλά αποκαλυπτικής ομιλίας του ήταν τούτο: ζούμε σε μια κοινωνία, όπου η ελεύθερη οικονομία είναι ανώτατη αρχή. Κάθε επιχειρηματίας μπορεί να ζητάει για το εμπόρευμά του όσα προσφέρει η αγορά. Εγώ απλώς τηρώ αυστηρά αυτούς τους κανονισμούς. Λοιπόν τι θέλετε από μένα; Αν το τραμ σας πέφτει ακριβό, αγοράστε αυτοκίνητο!

Αυτά τα λόγια μου θύμισαν μια φράση της Μαρίας Αντουανέτας, βασίλισσας της Γαλλίας στα χρόνια της γαλλικής επανάστασης το 1789, που όταν της ανέφεραν ότι ο λαός δεν έχει ψωμί να φάει ρώτησε: και γιατί δεν τρώει παντεσπάνι; Ανάμεσα στη βασίλισσα της Γαλλίας και τον γκάγκστερ της Μινεάπολης υπήρχε μόνο μία διαφορά. Η βασίλισσα εκτελέστηκε, ενώ αυτός πούλησε την επιχείρηση των τραμ αφού τσέπωσε μεγάλα κέρδη και πήγε σε άλλη πολιτεία των ΗΠΑ να εφαρμόσει με τον ίδιο τρόπο τις αρχές της ελεύθερης οικονομίας. Αυτά που σας λέω δεν είναι παραμύθια από τις «1001 νύχτες». Μπορείτε να τα διαβάσετε στους επίσημους φακέλους της αμερικανικής γερουσίας, που φυλάγονται για τις μελλοντικές γενιές με την ονομασία «Αναφορά Κεφώβερ για την εγκληματικότητα στις ΗΠΑ».

Αλλά, μια και μιλάμε για «ελεύθερη οικονομία», θα μου επιτρέψετε να σας πω πώς περνάει τις εξετάσεις του ο αμερικανός φοιτητής. Τα πιο πολλά αμερικανικά πανεπιστήμια είναι πολύ μεγάλα ιδρύματα. Πολλά έχουν 20 ως 40 χιλιάδες φοιτητές. Οι εξετάσεις είναι συχνές. Περίπου δύο με τρεις φορές το εξάμηνο δίνεται στο φοιτητή κάθε ειδικότητας ένα εξεταστικό φυλλάδιο με περισσότερες ερωτήσεις απ’ όσες θα μπορούσε να απαντήσει στον χρόνο που του δίνεται. Κάτω από κάθε ερώτηση υπάρχουν τέσσερις απαντήσεις από τις οποίες ο εξεταζόμενος επιλέγει τη σωστή. Η επιλογή σημειώνεται με σταυρό σε έναν από τους τυπωμένους κύκλους. Οι απαντήσεις ελέγχονται αυτόματα από έναν υπολογιστή. Τα καλύτερα 10% βαθμολογούνται με ένα (παρένθεση άριστα) τα επόμενα 20% με δύο (καλά), τα 30-40% με τρία (βάση) και τα υπόλοιπα με τέσσερα ή πέντε. Αν και το γενικό επίπεδο των εξετάσεων είναι ίσως υψηλό, αυτή η αρχή της ποσοστιαίας κατανομής ποτέ δεν παραβιάζεται. Για αυτό, μόνο ένα σχετικά μικρό ποσοστό μπορεί και παίρνει ένα ή δύο. Ένα μεγάλο μέρος απορρίπτεται πάντα στις εξετάσεις. Η αρχή της ελεύθερης οικονομίας και του ανταγωνισμού τηρείται με αμείλικτη συνέπεια και στα πανεπιστήμια. Κατά συνέπεια, μια αμοιβαία βοήθεια και συμπαράσταση, μια κοινή προσπάθεια για καλά αποτελέσματα σπουδών, πράγμα που στις σοσιαλιστικές χώρες είναι κάτι το αυτονόητο, για έναν αμερικανό φοιτητή θα σήμαινε αυτοκτονία. «Ο καθένας ενάντια σε όλους!» είναι στις ΗΠΑ η ανώτατη ηθική αρχή.

Δεν είναι όμως μόνο τα αποτελέσματα των εξετάσεων που παίζουν αποφασιστικό ρόλο για τη μελλοντική σταδιοδρομία του φοιτητή. Πολύ πιο αποφασιστικό στοιχείο είναι οι σχέσεις που αποκτά ο φοιτητής στο πανεπιστήμιο. Εκεί του προσφέρεται ένα ραφιναρισμένο σύστημα από «αδελφότητες» (fraternities για αγόρια και sororities για κορίτσια). Ευνοϊκό φυσικά είναι ο φοιτητής να κατάγεται από πλούσια αστική οικογένεια και να είναι προτεστάντης και λευκός. Για αυτόν είναι ανοιχτές οι καλύτερες αδελφότητες και μπορεί από το πανεπιστήμιο κιόλας να αρχίσει τη μελλοντική επαγγελματική σταδιοδρομία του. Αλλά όταν ο πατέρας του είναι εργάτης ή ας πούμε καθολικός ή ακόμα χειρότερα εβραϊκής καταγωγής –αφήνουμε πια τι σημαίνει να είναι μαύρος- τότε τα πράγματα είναι πραγματικά δύσκολα. Όχι, όπως νομίζετε! Κι αυτός μπορεί να γίνει δεκτός σε μια αδελφότητα, γιατί υπάρχουν πολλές και διάφορες τέτοιες αδελφότητες: για τα παιδιά της εργατικής τάξης, για τους εβραίους και τους καθολικούς φοιτητές, για κάθε τάξη και στρώμα, για κάθε θρησκευτική προέλευση, για κάθε χρώμα δέρματος. Για όλα υπάρχει μέριμνα. Ο καθένας ταξινομείται, αναλύεται, κατατάσσεται με μεγάλη ακρίβεια και προετοιμάζεται για τη μελλοντική θέση του. Οι προνομιούχοι πάνω, οι προλετάριοι κάτω –οι πλούσιοι πρώτα, οι φτωχοί ας περιμένουν, οι διαμαρτυρόμενοι εδώ, οι καθολικοί εκεί, στους λευκούς η προτεραιότητα, οι μαύροι εκεί που τους ταιριάζει και… οι κόκκινοι στη Ρωσία!

Σπάνια ένας φοιτητής πετυχαίνει να διασπάσει αυτό το σύστημα. Ενδιαφέρον έχει εδώ ο ρόλος των γυναικείων αδελφοτήτων (sororities) οι οποίες εντάσσονται τέλεια σε αυτό το σύστημα. Βασική αποστολή τους δεν είναι ο επαγγελματικός προσανατολισμός των φοιτητριών. Πολύ σημαντικότερο για την αμερικανίδα φοιτήτρια είναι να βρει έναν άντρα που να της εξασφαλίζει οικονομική άνεση κι ευχάριστη ζωή. Για το σκοπό αυτό, η καλύτερη λύση για μια κοπέλα είναι να γραφτεί στο πανεπιστήμιο –έστω και τυπικά για λίγα εξάμηνα- και να γίνει μέλος μιας αδελφότητας. Αυτή η οργάνωση προσπαθεί με διακριτικό τρόπο, ανάλογα με την κοινωνική θέση, τη θρησκευτική προέλευση και τις ατομικές επιθυμίες να βρει στην κάθε φοιτήτρια τον εκλεκτό της. Κυριαρχεί κι εδώ η «ελεύθερη οικονομία».

Οι φοιτητές που έχουν εξαιρετική ακαδημαϊκή επίδοση μπορούν να πάρουν πτυχίο με άριστα. Για αυτό χρειάζεται να υποβάλουν μια γραπτή εργασία και να υποστούν μια ειδική προφορική εξέταση. Κι εγώ, με βάση την επίδοσή μου μπορούσα να πάρω πτυχίο με άριστα. Έγραφα την πτυχιακή μου εργασία με περιεχόμενο ένα θέμα του ιστορικού υλισμού. Πρόεδρος της εξεταστικής επιτροπής ήταν ο καθηγητής δρ Φάιγκελ, γνωστός αστός αμερικανός φιλόσοφος. Ήταν αυστριακής καταγωγής και στη δεκαετία του 30’ ανήκε στον κύκλο της Βιέννης –κυρίαρχο ρεύμα της θετικιστικής φιλοσοφίας. Η εξέταση επρόκειτο να αρχίσει στις 2μμ. Μισή ώρα νωρίτερα στεκόμουν μπροστά στην πόρτα της αίθουσας των εξετάσεων. Στις 2μμ ακριβώς ήρθαν οι πέντε καθηγητές της εξεταστικής επιτροπής. Η πόρτα έκλεισε πίσω τους. Περίμενα 10 λεπτά, μισή ώρα, μία ώρα. Καμιά κίνηση. Μετά από δύο ώρες βγήκε ο δρ Φάιγκελ και είπε: «λυπούμαι, αλλά δεν μπορούμε να σας εξετάσουμε· η εργασία σας περιέχει μια κοσμοθεωρία, που δεν μπορούμε να αποδεχτούμε!».

Ίσως καταλαβαίνετε τώρα τι νιώθω σήμερα, όταν στις παραδόσεις μου διαβάζω τα χρυσά γράμματα: «οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε». Ποιος μπορεί να φανταστεί σήμερα ότι εδώ στο πανεπιστήμιο Χούμπολτ του Βερολίνου ο μαρξισμός-λενινισμός θα μπορούσε να μην είναι αποδεκτός, ότι ένας γκάγκστερ θα μπορούσε να αγοράσει τα μεταφορικά μας μέσα, για να βγάζει σε βάρος των εργατών και των φοιτητών όσο γίνεται μεγαλύτερα κέρδη, ότι ένα καλοστημένο σύστημα θα κρατούσε πάνω αυτούς που είναι πάνω και κάτω αυτούς που είναι κάτω, ότι οι σπουδές μας θα πληρώνονταν με νυχτερινές βάρδιες, ότι ανώτατος ηθικός νόμος θα ήταν η αρχή: «ο καθένας ενάντια σε όλους»;

Είναι πραγματικά δυο κόσμοι που υπάρχουν ταυτόχρονα στο στερέωμα της ιστορίας και κινούνται με μεγάλη ταχύτητα σε αντίθετες κατευθύνσεις. Η τεράστια απόσταση που τους χωρίζει σήμερα μεγαλώνει γοργά. Η ηθική τους απόσταση αυξάνει διαρκώς. Ο ένας κόσμος βρίσκεται σε ηθική παρακμή. Αλλά σε ποια κατεύθυνση κινείται η ηθική του δικού μας κόσμου;

Και το βιβλίο συνεχίζει με το επόμενο υποκεφάλαιο. Συνολικά πάντως το βιβλίο ασχολείται κυρίως με τα αυτόματα (μηχανές, ρομπότ, υπολογιστές) και κατά πόσο μπορούν να αντικαταστήσουν και να διευκολύνουν τον άνθρωπο και διάφορες παραγωγικές λειτουργίες του και χωράει αρκετή συζήτηση για το αν πέφτει στη λούμπα ενός είδους θετικισμού, όταν λέει πως πολλές ανθρώπινες συμπεριφορές και λειτουργίες μπορούν μελλοντικά να αποδοθούν και να αναπαραχθούν με μαθηματικές πράξεις κι αλγόριθμους. Αλλά αυτό θα ήταν το αντικείμενο μιας άλλης ανάρτησης.