Τάξεις και ηθική

Αν θυμάμαι καλά κάποια στοιχεία της.. ανωτάτης βαζιουλινικής, η ηθική εξετάζεται ως μια από τις τρεις μορφές της συνείδησης, μαζί με τη διάνοια (λογική) και την αισθητική και αποτελεί συνεπώς κατεξοχήν ανθρώπινο γνώρισμα. Τα ζώα δεν αναπτύσσουν συνείδηση και δεν έχουν καμία αίσθηση περί ηθικής, γιατί κινούνται και αναπαράγονται βάση ενστίκτων, χωρίς να επιδρούν συνειδητά στο περιβάλλον τους. Και η ηθική δεν είναι κάτι που τρώγεται, για να έχει κάποια άμεση χρηστική αξία για ένα σαρκοφάγο πχ, που τρώει χωρίς τύψεις κι αναστολές μικρότερα φυτοφάγα, για να ζήσει.

Όσο ξεφεύγει ο άνθρωπος από την αρχική «ζωώδη» κατάστασή του, όπου ήταν ένα με τη φύση, και επενεργεί συνειδητά στο περιβάλλον του, μετασχηματίζοντάς το, τόσο γίνεται κύριος του εαυτού του και των υλικών όρων της ζωής του και αρχίζουν να τον απασχολούν σοβαρά ηθικά ζητήματα. Όσο αναπτύσσεται δηλ η ανθρώπινη συνείδηση, τόσο καλλιεργείται η ηθική πλευρά της, που φτάνει στην κορύφωσή της στην κοινωνία του μέλλοντος, όπου και αρχίζει η πραγματική ιστορία του ανθρώπινου γένους. Εκεί ο άνθρωπος ορίζει πλήρως τις τύχες του και παύει να είναι έρμαιο τυφλών και τυχαίων δυνάμεων –από μια κακοκαιρία, που καταστρέφει την αγροτική παραγωγή, μέχρι την.. αόρατη χείρα της αγοράς, που καθορίζει την προσφορά και τη ζήτηση και το αν θα μείνουν απούλητα τα προϊόντα του (φετιχισμός του εμπορεύματος). Μόνο τότε η δική μας δράση καθίσταται πλήρως συνειδητή και στοχοκατευθυνόμενη και μας επιτρέπει πχ να ελέγχουμε όλους τους όρους της παραγωγής, ώστε να μην καταστρέφει η ανάπτυξη το φυσικό περιβάλλον και να μην κληροδοτήσουμε στις επόμενες γενιές ένα τόσο σοβαρό πρόβλημα που συσσωρεύεται κι εντείνεται με το πέρασμα του χρόνου.

Συνειρμικά και παρεμπιπτόντως, όσα περιγράφονται παραπάνω έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τον αστικό στρατό πχ όπου ο φαντάρος καλείται να εκπέσει στην κατάσταση του πιστού, υπάκουου ζώου που εκτελεί διαταγές, χωρίς να θέτει δύσκολα ερωτήματα και να αναζητά κάποιο νόημα σε ό,τι κάνει. Ενώ καλείται να ξεχάσει την ηθική του προκειμένου να έχει ηθικό (ακ-μαι-ό-τα-το), να αμβλύνει τη σκέψη, τη συνείδησή του, την κριτική του ικανότητα, να αποκτηνωθεί πλήρως, για να μην έχει ηθικές αναστολές κι ενδοιασμούς. Πρέπει να είναι υπάκουος και πειθαρχημένος, για να είναι χρήσιμος και αποτελεσματικός, όπως ακριβώς στην παραγωγή και το σύγχρονο καπιταλισμό του στρατώνα –κι ας κόλλησαν στη σοβιετία οι αστοί τη ρετσινιά του στρατοκρατούμενου καθεστώτος.

Ένα δεύτερο βασικό γνώρισμα της έννοιας της ηθικής είναι ότι δε μένει σταθερή κι αναλλοίωτη στον χρόνο. Αυτό που κάποτε θεωρούνταν ηθικό, σήμερα μπορεί να φαίνεται ξεπερασμένο κι αντίστροφα. Κι αυτό που είναι εγκληματικό για ένα λαό, μπορεί να είναι φυσικός και απαραίτητος όρος ύπαρξης για τους εκμεταλλευτές του. Η ηθική καθορίζεται από τις δοσμένες κοινωνικές συνθήκες, αλλάζει και εξελίσσεται μαζί τους. Με άλλα λόγια, το κοινωνικό είναι καθορίζει την κοινωνική συνείδηση και όχι αντίστροφα. Το αποτρόπαιο για εμάς έθιμο του κανιβαλισμού δεν ήταν απόρροια πρωτογονισμού ή κάποιας γενικευμένης ηθικής παρακμής, αλλά της ανάγκης των ανθρώπων της εποχής να επιβιώσουν. Ενώ ο σημερινός κανιβαλισμός, όπου καλούμαστε να πατήσουμε επί πτωμάτων για να αναδειχτούμε και να επικρατήσουμε, θα ήταν τελείως ανεξήγητος ακόμα και για τους πρωτόγονους με την αγελαία συλλογική συνείδηση.

Υπάρχουν βεβαίως γενικές, διαχρονικές αξίες, όπως η αγάπη, η φιλία, η αλληλεγγύη. Αλλά η μορφή και το συγκεκριμένο περιεχόμενο που παίρνουν κάθε φορά εξαρτάται άμεσα από το περιβάλλον στο οποίο εκδηλώνονται. Αυτή η σχετικότητα μπορεί να ξενίζει κάποιους αστούς κοινωνιολόγους και όσους σκέφτονται αντιδιαλεκτικά, αλλά επιβεβαιώνεται σε κάθε πτυχή της σημερινής κοινωνίας: την αστική υποκρισία που κηρύσσει τη λιτότητα, για να μας αρπάξει το φαΐ από το τραπέζι, και το ιερό του οικογενειακού θεσμού, για να επιδοθεί στα κρυφά σε ερωτικές απιστίες και να θεωρεί κατάρα τη μητρότητα στην αγορά εργασίας· καταδικάζει τους φτωχούς να ζουν σε μια κοιλάδα δακρύων αλλά σοκάρεται με τα μέσα που χρησιμοποιούν στη ζούγκλα για να επιβιώσουν και με τις αρκούδες που χέζουν στο δάσος –όπως λέει και στον ισοβίτη του αρκά.

Στη σημερινή κοινωνία επικρατεί η ηθική του ανταγωνισμού, (όπου η ανάπτυξη των άλλων θεωρείται ως όριο κι όχι ως προϋπόθεση για τη δική μας) και το δίκιο του ισχυρού, δηλ ο νόμος της ζούγκλας. Θεωρείται νόμιμο και ηθικό να γίνεται εμπόρευμα η εργατική δύναμη και κάθε πτυχή της ζωής του ανθρώπου, να διανέμονται τα αγαθά με βάση το εισόδημα κι όχι τις ανάγκες του καθενός. Όμορφος κόσμος, ηθικός, αγγελικά πλασμένος...

Εξάλλου υπάρχει η πολύ γλαφυρή ομολογία ενός μάλλον δευτεροκλασάτου αστού πολιτικού, του βουλγαράκη της νδ, που συμπύκνωσε σε μία μόνο ατάκα τη διαλεκτική σχετικότητα που αρνούνταν οι υπόλοιποι, όταν απάντησε στις κατηγορίες που του αποδίδονταν για ένα σκάνδαλο με μία οφ-σορ, με το περίφημο: ό,τι είναι νόμιμο είναι κι ηθικό. Κι είχε απόλυτο δίκιο σε ό,τι αφορά την ηθική της τάξης του, που καθορίζει την κυρίαρχη αντίληψη περί ηθικής και νομιμότητας.

Το ίδιο περίπου πνεύμα επιβιώνει και σε μια κλισέ φράση των φιλήσυχων πολιτών: τάξις και ηθική. Υπονοώντας προφανώς πως ό,τι διατηρεί τη σημερινή τάξη πραγμάτων είναι ηθικό, ενώ οτιδήποτε την αμφισβητεί και τη διασαλεύει, καθίσταται αυτομάτως παράνομο κι ανήθικο. Κι ο ονειρμός στο παλιό του μπλοκ «τάξεις και ηθική» είχε δείξει πολύ εύστοχα, με αυτό το έξυπνο λογοπαίγνιο, το ταξικό πρίσμα της ηθικής και τον τρόπο με τον οποίο ορίζεται.

Μήπως όμως έτσι ξεπέφτουμε στη μακιαβελική λογική, που λέει ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα; Όχι σφοι, δεν ισχύει αυτό. Ο μαρξισμός συνίσταται στην ανάλυση του συγκεκριμένου, χωρίς να ανάγει κάποιες αφηρημένες αξίες σε απόλυτες, όπως κάνει η αστική σκέψη με την ιδιοκτησία, την αξία της ανθρώπινης ζωής (που την αφήνει ωστόσο να κυλιστεί στο βούρκο), την καταδίκη της βίας, κτλ. Για αυτό μιλά για την επαναστατική βία, τους δίκαιους κι άδικους πολέμους, τον πραγματικό ουμανισμό, που προϋποθέτει άσβεστο μίσος για όσους εμποδίζουν την ανθρωπότητα να προχωρήσει. Αλλά η διαλεκτική σκοπού και μέσου είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο, που ξεφεύγει από τα όρια του κειμένου.

Ποια μπορεί λοιπόν να είναι η δική μας απάντηση στο σημερινό πλαίσιο;

Μου έρχεται στο μυαλό ένας στίχος του μπρεχτ για όσα κάνουν τον άνθρωπο απαλό κι ανθρώπινο και πρέπει να προσπαθούμε να τα αναπτύξουμε από σήμερα στο μέτρο του δυνατού. Το εαακίτικο σύνθημα «εαακ-ήθος-πολιτισμός» κι η σατιρική παραφθορά του «εαακ-καφρίλα-ποδαρίλα», καθώς πολλές φορές χρειάζεται να επιστρατεύσουμε την ειρωνεία (ή και την καφρίλα) για να σκίσουμε το πέπλο της υποκρισίας, να διώξουμε το φύλλο συκής της αστικής κοινωνίας, που κολυμπά στο βούρκο της ανηθικότητας, αλλά θέλει να κρατήσει καθαρά τα νύχια της, γιατί ό,τι είναι νόμιμο είναι κι ηθικό.

Μα πάνω απ’ όλα μπορούμε να θυμηθούμε τα επίκαιρα λόγια του γκόρκι: Την «ηθική των αφεντικών» την αντιπάθησα όσο και την «ηθική των δούλων». Μια τρίτη ηθική έβλεπα να διαμορφώνεται μέσα μου: «Δίνε το χέρι σου σε όποιον σηκώνεται».

Το κείμενο βασίστηκε σε σημειώσεις για μια εργασία της flippant, στην οποία κι αφιερώνεται