Σοσιαλισμός και Περεστρόικα

Συνεχίζοντας τη στήλη «βιβλία για το καλοκαίρι» η κε του μπλοκ συνεχίζει τις προτάσεις της με ένα σχετικά ελαφρύ ανάγνωσμα, που θα μπορούσε να ενταχθεί στην ευρύτερη κατηγορία πολιτικό άρλεκιν, όχι τόσο λόγω των προθέσεων του συγγραφέα, όσο του θέματος και των καλτ προεκτάσεων που έχει. Πρόκειται για τη μελέτη του γιώργου ρούση, σοσιαλισμός και περεστρόικα, γραμμένη τη σωτήρια σεζόν 1987-88. Εδώ παρουσιάζουμε ένα σπάνιο αρχειακό υλικό, με τη συνέντευξη που έδωσε ο συγγραφέας στον τότε διευθυντή της κομεπ, δήμο τσακνιά, και συμπεριλήφθηκε στο έκτο τεύχος της κομμουνιστικής επιθεώρησης, που κυκλοφόρησε ιούνη του 88’.

-Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις σύγχρονη εποχή το βιβλίο σου σοσιαλισμός και περεστρόικα. Επειδή πολλά έχουν γραφτεί για την περεστρόικα κι έχουν κυκλοφορήσει αρκετά βιβλία σχετικά με αυτήν, μπορείς να μας προσδιορίσεις σε τι το ιδιαίτερο αποσκοπεί το βιβλίο σου;

-Είναι αλήθεια ότι πολλά έχουν γραφτεί και πολλά θα γραφτούν ακόμα για την ανασυγκρότηση στη σοβιετική ένωση. Κι επίσης είναι γεγονός ότι γράφτηκαν και κυκλοφόρησαν στην ελλάδα βιβλία που αντιμετωπίζουν την ανασυγκρότηση από τη σκοπιά της υπεράσπισης του σοσιαλισμού και των προοπτικών του κι όχι για να κάνουν πολεμική στο σοσιαλισμό. Τα βιβλία της σύγχρονης εποχής που εκδόθηκαν μαζί με το δικό μου, αυτά που προηγήθηκαν από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, ασφαλώς η έκδοση του βιβλίου του μ. γκορμπατσόφ και άλλα εντάσσονται σε αυτήν την κατηγορία.

Είναι λοιπόν εύλογο το ερώτημά σου τι το ιδιαίτερο αποσκοπεί να προσφέρει το βιβλίο μου.

Το σκεπτικό που οδήγησε στη συγγραφή του, η αναγκαιότητα, αν θέλετε που το γέννησε ήταν η ακόλουθη. Στη σοβιετική ένωση, πρώτη χώρα του σοσιαλισμού πραγματοποιείται ένα ποιοτικό άλμα στο ζιγκ-ζαγκ της εξέλιξης του σοσιαλισμού που σημαίνει ταυτόχρονα συνέχεια και τομή στη μέχρι τώρα θετική συνολικά αλλά και με αδυναμίες, στρεβλώσεις και παραβιάσεις στην πορεία του.

Το ζητούμενο λοιπόν ήταν να αντιμετωπιστεί αυτό το άλμα από τη σκοπιά του μαρξισμού-λενινισμού. Από τη σκοπιά δηλαδή των τοποθετήσεων των κλασικών του μαρξισμού για το σοσιαλισμό έτσι όπως αυτές θα πρέπει να μετουσιωθούν σε πράξη, να μετατραπούν από επιστημονική αφαίρεση σε συγκεκριμένη εφαρμογή στη σημερινή πραγματικότητα.

Μέσα από αυτήν την αναζήτηση το βιβλίο ασκεί και πολεμική σε απόψεις που ταυτίζουν το σοσιαλισμό με τις στρεβλώσεις του, που τον θεωρούν αποτυχημένο ενώ αντιμετωπίζει κριτικά τις διάφορες τοποθετήσεις γύρω από πτυχές της ανασυγκρότησης ακόμα και σοβιετικών θεωρητικών.

Πρόκειται λοιπόν για ένα βιβλίο επιστημονικής πολεμικής που στόχο του έχει όχι να περιγράψει την ανασυγκρότηση, ούτε να την εκλαϊκεύσει, αλλά να την τοποθετήσει σε σχέση με τη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία και από αυτή τη σκοπιά να την κρίνει.

Ο στόχος αυτού του βιβλίου προσδιορίζει και τη δομή του. Έτσι στο πρώτο μέρος, που αποτελεί περίπου το ένα τρίτο του βιβλίου αναλύονται οι πτυχές εκείνες του σοσιαλισμού που θίγονται πιο άμεσα από την ανασυγκρότηση ακριβώς για να γίνει κατανοητή η σχέση της με το σοσιαλισμό και το στόχο του, την χωρίς κράτος αυτοδιοικούμενη κοινωνία.

-Πώς λοιπόν από τη σκοπιά που μας ανέφερες, μπορούμε να εκτιμήσουμε την ανασυγκρότηση;

-Η απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα δε μπορεί παρά να είναι σύνθετη. Είναι ξεκάθαρο ότι και λόγω αλλαγής των αντικειμενικών συνθηκών και χάρη στο γεγονός ότι είχαμε παραβιάσει των αρχών του σοσιαλισμού επιβαλλόταν στα πλαίσιά του να πραγματοποιηθεί μια τέτοια αλλαγή που να αξιοποιεί καλύτερα το τεράστιο δυναμικό του. Από την άποψη αυτή η ανασυγκρότηση αποτελούσε μια αναγκαιότητα. Ταυτόχρονα η κατεύθυνση που είχε η ανασυγκρότηση ιδιαίτερα όσον αφορά τη διεύρυνση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, την αντιμετώπιση κάτω από τις νέες συνθήκες του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, το συνδυασμό της συγκεντρωτικής σχεδιοποίησης με την ιδιοσυντήρηση των επιχειρήσεων, την εφαρμογή της αρχής στον καθένα ανάλογα με την εργασία του κλπ εντάσσεται στην πορεία προς την κομμουνιστική αυτοδιοίκηση της κοινωνίας, μέσα από την ολόπλευρη ανάπτυξη του ανθρώπου.

Στην πράξη, πέρα από τις δυσκολίες προσαρμογής στις νέες συνθήκες, πέρα από τις αντιδράσεις όσων έχουν συμφέροντα από τη διατήρηση της παλιάς κατάστασης πραγμάτων, πέρα από το μόνιμο κίνδυνο εμφάνισης γραφειοκρατικών στρεβλώσεων –ίσως με πιο οικονομικό απ ό,τι πολιτικό πρόσωπο- αυτό που τελικά θα κρίνει την ανασυγκρότηση είναι το κατά πόσο θα γίνει κατορθωτό να απεγκλωβίσει τι τεράστιο δυναμικό των λαϊκών μαζών από τη μια και να το κατευθύνει στον κομμουνισμό από την άλλη.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως η ανασυγκρότηση αποτελούσε μια αναγκαία αλλαγή που πραγματοποιείται σε σωστή κατεύθυνση, που η επιτυχία της εξαρτάται, κατά κύριο λόγο, από το κατά πόσο θα κατορθώσει να αξιοποιήσει τα πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού και να περιορίσει τις στρεβλώσεις του.

-Ποια η σημασία της ανασυγκρότησης για το προοδευτικό κίνημα της χώρας μας, πιο ειδικά για τους έλληνες κομμουνιστές;

-Το πρώτο δίδαγμα που βγαίνει από την ανασυγκρότηση είναι ότι απαραίτητη προϋπόθεση, θεμέλιό της, αποτελεί η εξουσία της εργατικής τάξης και των συμμάχων της και συνεπώς όποιος πράγματι συμφωνεί με την ανασυγκρότηση θα πρέπει πριν απ’ όλα να αποδέχεται την αναγκαιότητα της σοσιαλιστική επανάστασης, δηλαδή του περάσματος της πολιτικής εξουσίας –κι αυτό άσχετα από τη μορφή- στα χέρια της εργατικής τάξης και των συμμάχων της. για παράδειγμα είναι αδιανόητο να γίνεται λόγος για εκλογή των διευθυντών από τους εργαζόμενους σε μια επιχείρηση σα πλαίσια του καπιταλισμού ή για εφαρμογή της αρχής στον καθένα ανάλογα με την εκμετάλλευση που ασκεί, ανάλογα με το κεφάλαιο που διαθέτει.

Κατά δεύτερο λόγο η ανασυγκρότηση δείχνει πόση σημασία έχει η τήρηση των θεμελιακών αρχών οικοδόμησης του σοσιαλισμού και η σωστή εφαρμογή τους στις συνθήκες κάθε χώρας σε μια δοσμένη περίοδο.

Η εμπειρία που προέρχεται τόσο από τη σοβιετική ένωση όσο και από τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες δείχνει το τεράστιο κόστος που μπορεί να έχει τόσο η εγκατάλειψη των αρχών του μαρξισμού-λενινισμού και η αναθεώρησή τους όσο και η μη ορθή ανανέωσή τους, η δογματική αντιμετώπισή τους. από την άποψη αυτή είναι σημαντικό να κατανοηθεί πως στη διάρκεια της οικοδόμησης του σοσιαλισμού είναι αναγκαία η συνεχής συνειδητή παρέμβαση για τη διαμόρφωση τέτοιων παραγωγικών σχέσεων που να ανταποκρίνονται στην παραπέρα ανεμπόδιστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

Τέλος η ανασυγκρότηση όπως και όλη η μέχρι τώρα πορεία της σοβιετικής ένωσης αποτελεί για μας, για όλους όσους αγωνίζονται για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της πατρίδας μας ένα μεγάλο πλεονέκτημα σε σχέση με την εμπειρία που διέθετε η ίδια η σοβιετική ένωση, χώρα πρωτοπόρα στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, από την άποψη ότι αποτελούν συνολικές εμπειρίες του επαναστατικού κινήματος που μακριά από κάθε μηχανιστική αντιγραφή το πλουτίζουν πολύπλευρα.

-Πολλοί είναι εκείνοι που ιδιαίτερα στον οικονομικό τομέα βλέπουν στην ανασυγκρότηση στοιχεία επιστροφής στον καπιταλισμό. Τι συμβαίνει στην πραγματικότητα;

-Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δίνεται αναλυτικά στο βιβλίο, ιδιαίτερα μέσα από τα κεφάλαια που αναφέρονται στην εμπορευματική παραγωγή στο σοσιαλισμό, την ιδιοσυντήρηση των επιχειρήσεων, στην εφαρμογή της αρχής στον καθένα ανάλογα με την εργασία του.

Η αξιοποίηση των εμπορευματικών σχέσεων με το νέο περιεχόμενο και μορφή που αυτές έχουν στα πλαίσια της σχεδιοποιημένης σοσιαλιστικής οικονομίας, η ταυτόχρονη ενίσχυση του κεντρικού σχεδιασμού και της αποκέντρωσης και ιδιοσυντήρησης, όχι μόνο δεν αποτελούν στοιχεία επιστροφής στον καπιταλισμό αλλά αντίθετα στο βαθμό που αξιοποιηθούν όπως πρέπει ενισχύουν παραπέρα το διαχωρισμό του σοσιαλισμού από τον καπιταλισμό. Παράλληλα με την αυτοκατάργηση του σοσιαλιστικού κράτους, παράλληλα δηλαδή με την εξάλειψη των συνθηκών που καθιστούν αναγκαία την τήρηση των κανόνων του «αστικού δικαίου» ως προς τη διανομή των προϊόντων και στο σοσιαλισμό όπως υπογράμμιζε ο μαρξ στην κριτική του προγράμματος στη γκότα και ο λένιν στο κράτος κι επανάσταση, εξαλείφονται και τα στοιχεία, τα απομεινάρια εκείνα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής που επιβιώνουν στη σοσιαλιστική οικονομία. Αυτή είναι η κυρίαρχη τάση στο σοσιαλισμό και κάθε προσπάθεια διαστρέβλωσής της δε μπορεί παρά να υποδηλώνει είτε άγνοια είτε συνειδητή παραχάραξη της πραγματικότητας. Από μια άλλη σκοπιά η άρνηση της χρησιμοποίησης των εμπορευματικοχρηματικών σχέσεων στο σοσιαλισμό ή η ταύτιση της σχεδιοποίησης με τον υπερσυγκεντρωτισμό αποτελούν δογματικές απλουστευτικές αντιμετωπίσεις, που αντί να διευκολύνουν παρεμποδίζουν τη σοσιαλιστική οικοδόμηση και μάλιστα στο όνομα της καθαρότητας του σοσιαλισμού.

-Πολλά γράφονται από αφορμή την ανασυγκρότηση για την περίοδο που γενικός γραμματέας της κε του κκσε ήταν ο στάλιν. Υπάρχουν σχετικές εκτιμήσεις στο βιβλίο σου;

-Πιστεύω πως η ορθή εκτίμηση της περιόδου που ηγέτης της σοβιετικής ένωση ήταν ο στάλιν, για να είναι αντικειμενική απαιτεί ορισμένες προϋποθέσεις.

Η πρώτη και η πιο σημαντική είναι να μην πραγματοποιείται με κύριο και πολλές φορές μοναδικό άξονα τη συναισθηματική, θετική είτε αρνητική, φόρτιση που υπάρχει γύρω από το πρόσωπο του στάλιν. Η δεύτερη είναι να μην κρίνεται αυτή η περίοδος αποκλειστικά και μόνο μέσα από το πρίσμα της ίδιας της προσωπικότητας του στάλιν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας προσέγγισης είναι το βιβλίο του ανατόλι ριμπακόφ τα παιδιά από το αρμπάτ. Αυτό που χρειάζεται είναι να γίνει μια κριτική αυτής της περιόδου, πιο ειδικά της δεκαετίας του 1930 κύρια μέσα από την ανάλυση των αντιθέσεων της σοβιετικής κοινωνίας και ταυτόχρονα να αποφεύγονται η αναγωγή κάθε θετικού ή αρνητικού στον καλό ή κακό στάλιν.

Το γεγονός για παράδειγμα ότι την περίοδο εκείνη μόνο ένα μικρό ποσοστό από τα μέλη του κόμματος ήταν προλετάριοι με μακρόχρονο προλεταριακό είναι και η πλειοψηφία ήταν μέχρι πρότινος αγρότες δεν αποτελεί ίσως στοιχείο για την επικράτηση της προσωπολατρίας; Ή ακόμα η ανάγκη γρήγορης εκβιομηχάνισης και άμεσης επίλυσης θεμελιακών αναγκών επιβίωσης δεν εξηγεί σε ένα βαθμό τον υπερσυγκεντρωτισμό;

Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία κι αυτό γίνεται προσπάθεια, αν και όχι συστηματικά, μια και δεν πρόκειται για ιστορική μελέτη, να φανεί στο βιβλίο είναι ακριβώς ποιες είναι οι αντικειμενικές συνθήκες που εξηγούν τις τάσεις της περιόδου του στάλιν. Ταυτόχρονα αυτή η περίοδος εντάσσεται σε μια αναμφίβολα θετική συνολικά πορεία του σοσιαλισμού, αν και σε αυτήν ακριβώς βρίσκουν τη ρίζα τους πολλές πληγές από αυτές που πάει να γιατρέψει σήμερα η ανασυγκρότηση, όπως οι παραβιάσεις των αρχών της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

-Μια τελευταία ερώτηση. Όπως αναφέρεις και στην εισαγωγή και από τη δική μου προσωπική εκτίμηση, υπάρχουν ορισμένα κεφάλαια που μπορεί να χαρακτηριστούν κάπως δύσκολα για έναν αναγνώστη που δεν έχει ιδιαίτερη τριβή με τη μαρξιστική σκέψη. Μήπως το βιβλίο σου τελικά απευθύνεται σε ένα ειδικό αναγνωστικό κοινό;

Η όποια συνθετότητα του βιβλίου προκύπτει από την επιλογή των ζητημάτων που αντιμετωπίζει και που από την ίδια τους τη φύση είναι αρκετά σύνθετα. Τόσο εγώ όσο και το κμε και η σύγχρονη εποχή συνειδητά επιλέξαμε όχι την εύκολη λύση. Αντί του καθαρά περιγραφικού βιβλίου, αντί του βιβλίου-εγχειρίδιο της περεστρόικα, προτιμήσαμε τη λύση βιβλίου που να δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να κρίνει μόνος του την περεστρόικα, να την αξιοποιήσει στο δικό του αγώνα για το σοσιαλισμό. Είναι ξεκάθαρο πως κάτι τέτοιο απαιτεί μια ορισμένη πνευματική προσπάθεια και κόπωση από τον αναγνώστη, ιδιαίτερα από αυτόν που δεν είναι αρκετά εξοικειωμένος με το μαρξισμό-λενινισμό, τις ιδέες των κλασικών, όμως αυτό δε σημαίνει ότι το βιβλίο απευθύνεται σε ένα ορισμένο κοινό. Κάθε άλλο. Απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό θεωρώντας πως τόσο σημαντικές διαδικασίες, όπως η ανασυγκρότηση πρέπει να αντιμετωπίζονται όχι μόνο δημοσιογραφικά, προπαγανδιστικά, αλλά επιστημονικά. Βέβαια εδώ κρίνεται και η δυνατότητα του συγγραφέα, σύνθετα ζητήματα να τα αποδίδει με απλό τρόπο. Αν το πετύχαμε αυτό ας το κρίνουν οι αναγνώστες.

Οι αναγνώστες θα κρίνουν κι όλα τα υπόλοιπα, μαζί με τη στάση και το πολιτικό κριτήριο του καθενός. Το μόνο που έχω να πω από πλευράς μου είναι ότι αν ο ρούσης ακολουθούσε είκοσι χρόνια μετά, όσα είπε εδώ, στην απάντησή του για το στάλιν, νομίζω ότι δε θα είχαμε αυτήν την ατέρμονη ρουσολογία, στον τελευταίο προσυνεδριακό του κόμματος. Το ίδιο ισχύει, σε ένα άλλο επίπεδο, και για το βιβλίο του με την κριτική στο ιδεολόγημα περί ασιατικού τρόπου παραγωγής στην εσσδ. Αλλά αυτή είναι μια άλλη βιβλιοπαρουσίαση…