Νύχτωσε και στο γεντί

Έτσι ήταν ο προ λογοκρισίας στίχος του πανέμορφου ρεμπέτικου τραγουδιού του Απόστολου Καλδάρα. Τραγούδι γραμμένο σε μια εποχή που η αστική τάξη της χώρας, ο διεθνής ιμπεριαλισμός, κρατικοί και παρακρατικοί μηχανισμοί εντείνουν τον εμφύλιο πόλεμό τους εναντίον της εργατικής τάξης, του λαού. Εμπνευσμένο από έναν τόπο-κολαστήριο, τις φυλακές του Επταπυργίου, όπου φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν χιλιάδες αγωνιστές της λευτεριάς. Ο ίδιος ο συνθέτης (εν προκειμένω και στιχουργός) διηγείται την ιστορία του τραγουδιού:

«Iσως κάποιοι πουν πως ξεχωρίζω το “Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι”. Oχι. Αυτό το αγαπώ γιατί είναι ζωντανό. Δε μου έδωσε κάποιος το στίχο να βάλω τη μελωδία εγώ. Το έζησα τότε με τις συλλήψεις του 1945 μετά τους Γερμανούς, όταν ξέσπασε ο Εμφύλιος. Ημουν στη Θεσσαλονίκη φοιτητής. Εργαζόμουν για να εξοικονομήσω τα προς το ζην, σ’ ένα κέντρο, μ’ ένα φίλο, του οποίου το σπίτι ήταν στην Ακρόπολη κάτω από το Γεντί Κουλέ. Πηγαίναμε συχνά στο σπίτι αυτό. Τότε μαζεύανε όλους τους αριστερούς στο Γεντί Κουλέ. Ενα σούρουπο φεύγοντας από το σπίτι αυτό, και βλέποντας τη σιλουέτα του Γεντί Κουλέ, αυτό μου μίλησε, μου έδωσε την ιδέα.

Γι’ αυτό και πριν είπα: Νύχτωσε και στο Γεντί / το σκοτάδι είναι βαθύ / κι όμως ένα παλικάρι / δεν μπορεί να κοιμηθεί. / Άραγε τι περιμένει / όλη νύχτα ως το πρωί / στο στενό το παραθύρι που φωτίζει το κελί; (όχι “με κερί” αυτά μας τα ‘κανε η λογοκρισία αργότερα). Πόρτα ανοίγει πόρτα κλείνει / μα διπλό είναι το κλειδί / τι έχει κάνει και το ρίξαν / το παιδί στη φυλακή;
Θέλω να πω ότι αυτό το τραγούδι το αγαπώ πολύ, γιατί είναι ζωντανό για μένα».

Ζωντανεύουν οι μνήμες όταν αναφερόμαστε σε τόσο σημαντικά γεγονότα, σε τόσο ξεχωριστούς ανθρώπους, σε εποχές αξεπέραστου ηρωισμού. Αλλά και ο χώρος έχει κάτι το μοναδικό. Μπορεί να φαντάζει κοινή η ιστορία του, αλλά έχει τη δική της ιδιαιτερότητα. Μοιράζεται γεγονότα που επαναλήφθηκαν αμέτρητες φορές και με πανομοιότυπο τρόπο σε όλα τα φρούρια της αντίδρασης του τόπου, ωστόσο διατηρεί και μια ξεχωριστή “φυσιογνωμία”. Και το κυριότερο μάς φέρνει στο νου τις αναμνήσεις ενός παιδιού που μεγάλωσε κοντά στις φυλακές. Χρόνια πολλά μετά την εποχή των άγριων διώξεων, σε συνθήκες “ομαλότητας” και “κοινωνικής ειρήνης”...

Το παιδί αυτό θυμάται το Γεντί Κουλέ κατ ́ αρχήν σαν σωφρονιστικό κατάστημα για ποινικούς κρατουμένους. Έχουν χαραχθεί λίγο θολά στη μνήμη του κάποιες απόπειρες αποδράσεων, λίγα πιστολίδια στον αέρα κι έπειτα το οριστικό κλείσιμο των φυλακών και η μεταφορά των κρατουμένων. Όλα αυτά κάπου στα τέλη της δεκαετίας του ΄80. Τέτοιες ήταν οι άμεσες εμπειρίες του από το χώρο. Σύντομα, όμως, τούτες οι παιδικές θύμησες καλύφθηκαν από διηγήσεις και διαβάσματα για το χρονικό του Επταπυργίου, για την “πραγματική ιστορία” του. Και ήταν τόσο δυνατές αυτές οι αφηγήσεις που πολύ σύντομα σφηνώθηκαν στο μυαλό του μικρού παιδιού, που ένιωθε περισσότερο σαν να είχε ζήσει στο Γεντί Κουλέ εκείνης της περιόδου παρά σε κείνο με το οποίο είχε έρθει σε επαφή με τα ίδια του του τα μάτια και τα αυτιά. Διηγήσεις και διαβάσματα που συγκλόνισαν τον “κόσμο του παιδιού”, έτσι που να μην μπορούμε να πούμε με σιγουριά τι πορεία θα είχε ακολουθήσει στα κατοπινά του χρόνια δίχως την επαφή με ένα τόσο σημαντικό διαπαιδαγωγητικό υλικό.

Είναι ορισμένα γεγονότα που μπορεί να παίξουν ιδιαίτερα καθοριστικό ρόλο στις πεποιθήσεις και στην ευρύτερη κοσμοθεώρηση του ανθρώπου. Ασφαλώς από μόνο του ένα γεγονός δεν αρκεί. Ο άνθρωπος διαμορφώνεται ως προσωπικότητα στη βάση πολλαπλών επιδράσεων με κοινωνικό- πολιτισμικό περιεχόμενο. Αλλά σε αυτό το έδαφος, είναι πολύ πιθανό ένα συγκεκριμένο γεγονός να χτυπήσει στο αδύναμο σημείο του χαρακτήρα ενός ατόμου, να αγγίξει μια ευαίσθητη χορδή του και να επηρεάσει καθοριστικά τον προσανατολισμό της προσωπικότητάς του, να αναδιατάξει άρδην τις ιεραρχήσεις και τους στόχους της ζωής του. Σαν τον παππού του παιδιού, ο οποίος είχε μεγαλώσει σε βασιλική οικογένεια, αλλά η δολοφονία του αδερφού του αναποδογύρισε τον εσωτερικό του κόσμο. Τον θείο Χατζή τον είχαν σκοτώσει με μια κοτρώνα που έριξαν στο κεφάλι του από ένα μπαλκόνι το Μάη του ́36, στα γεγονότα που είχαν συγκλονίσει την πόλη της Θεσσαλονίκης. “Από τότε πήραν στροφή τα μυαλά μου”, έλεγε ο παππούς του παιδιού, “κι έγινα κομμουνιστής”.

Από τη γιαγιά του είχε μάθει πως “στο παλιό το σπίτι” η πίσω αυλή επικοινωνούσε με τον προαύλιο χώρο των φυλακών. Ορισμένα συρματοπλέγματα ήταν η κοκκινή γραμμή, αν και δεν ήταν ικανά να αποτρέψουν τις άμεσες και συχνές επαφές με τους φυλακισμένους. Ο παππούς και η γιαγιά του παιδιού έδιναν τσιγάρα και φαγητό στους κρατουμένους, ό,τι στερούταν κάποιος φυλακισμένος. Μόνο την ελευθερία του δεν μπορούσαν να του δώσουν... Εκείνη ήταν ζητούμενο για όλους!
“Και γιατί βοηθούσαμε άτομα που ήταν στη φυλακή;”, ήταν η εύλογη απορία του μικρού παιδιού. Πώς να εξηγήσεις σ ́ ένα παιδάκι ότι αυτοί που βρίσκονταν πίσω απ ́ το συρματόπλεγμα ήταν καλοί άνθρωποι, αγωνιστές που θυσίαζαν το προσωπικό τους βόλεμα για το κοινό καλό, που έδιναν και τη ζωή τους ακόμα για την πρόοδο της ανθρωπότητας; Τι να του πεις για να καταλάβει ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν εγκληματίες και ότι η παράνομη δράση τους ήταν ηθικά δικαιολογημένη και κοινωνικά αναγκαία;
Η γιαγιά του μικρού είχε βρει τη λύση: “Αφού ήταν κομμουνιστές!”. Έτσι απλά και ξάστερα τον έβαλε στο ψητό. Σαν να του έλεγε ότι στη δημοκρατία μας υπάρχουν κάποιες ιδέες οι οποίες, όταν κατακτήσουν τους ανθρώπους και γίνει δυνατή η εφαρμογή τους, χαρακτηρίζονται εγκληματικές, παράνομες και οι φορείς τους πρέπει αναλόγως να τιμωρηθούν. Αλλά ήταν και μια προσωπική προειδοποίηση: Σου το ξεκαθάρισα από νωρίς. Άπαξ και μπλέξεις με τους κομμουνιστές θα κακοπεράσεις! Η απόφαση δικιά σου...

Έκτοτε, το παιδί της διήγησής μας περνούσε κάτω από τα κελιά και έκανε να ζωντανεύουν μπροστά του οι σκηνές που κυριαρχούσαν στις περιγραφές των γηραιότερων. Άνθρωποι βασανισμένοι, άπλυτοι, φαντάσματα του εαυτού τους, με γένια μακριά και μαλλιά κατσαρωμένα. Αλλά και με μια καθαρότητα στο βλέμμα, σημάδι της ακλόνητης πίστης τους ότι η μάχη που χάθηκε ήταν προσωρινή. Νέα πεδία ανοίγονταν μπροστά κι η τελική νίκη θα ήταν δική τους!

Αλλά υπήρχε και η άλλη πλευρά, οι χωροφύλακες, οι βασανιστές, οι χαφιέδες. Το παιδί της ιστορίας μας δεν τους είχε δει ποτέ, αλλά έμαθε για την ύπαρξή τους από ένα βιβλίο που είχε πέσει στα χέρια του. Το βιβλίο ανέφερε και ονόματα. Έτσι, για την απόδοσή τους στη δικαιοσύνη του μέλλοντος... Αλλά ένα από τα ονόματα τού ήταν γνώριμο. “Μα είναι γείτονάς μας! Είναι αλήθεια; Ο γέρος που μένει παραδίπλα και σέρνει το πόδι του βασάνιζε τους συντρόφους μας;”, μονολογούσε και αναρωτιόταν ο μικρός. Η παιδική του αθωότητα κλονίστηκε. Τελικά οι άνθρωποι δεν είναι πάντοτε αυτό που δείχνουν. Του το επιβεβαίωσαν κι οι μεγαλύτεροι. Οι οποίοι, μάλιστα, θεώρησαν το γεγονός ότι κατέληξε κουτσός σαν σημάδι της “θείας δίκης”, σαν τιμωρία για τα χτυπήματα, τις κλοτσιές που έδινε στους αγωνιστές κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων. Αλλά ο μικρός μας βρήκε έναν καλύτερο τρόπο για να τον τιμωρήσει. Μαζί με έναν φίλο του, ένα καλοκαιρινό βραδάκι, σταμάτησαν μπροστά στο (συνταξιούχο τότε) βασανιστή και επίτηδες τον ρώτησαν: “Κυρ-Νίκο, τι δουλειά έκανες παλιά;”. Ο παλιός χωροφύλακας ένιωσε αμέσως ντροπή, δίστασε να απαντήσει και τελικά τους είπε ότι ήταν “δημόσιος υπάλληλος”... Υπάρχει μεγαλύτερη τιμωρία για έναν γέροντα από την ντροπή που νιώθει για τα πεπραγμένα της προηγούμενης άχαρης και θλιβερής ζωής του;

Με σύντροφο το παιδάκι της ιστορίας μας ανακαλύψαμε κρυφές πλευρές των φυλακών του Επταπυργίου. Μετά μάθαμε κι άλλα πολλά. Για άπειρες εκτελέσεις, για θαμμένους “στο πίσω μέρος των φυλακών”, για φρικιαστικά βασανιστήρια, την Κούλα Ελευθεριάδου, τον Νικηφορίδη... Τι περίεργα που νιώθεις όταν διαβάζεις ότι ο Νίκος Νικηφορίδης, 23 χρονών παλικάρι, εκτελείται κατηγορούμενος για “την συλλογήν υπογραφών διά την ειρήνην”! Πόσο παράλογος φαντάζει ένας τέτοιος κόσμος στα μάτια ενός μικρού παιδιού! Αλλά οι ιστορίες είναι πολλές, για ανώνυμους και επώνυμους. Για όλους εκείνους που με το αίμα τους χάραξαν το δρόμο που πρέπει να διαβούμε προς το “βασίλειο της λευτεριάς”. Ο τόπος σφύζει από ηρωικές πράξεις και ανδραγαθήματα ανθρώπων μεγάλου διαμετρήματος, υπερανθρώπων της κοινωνικής απελευθέρωσης.

Και μέσα σ ́ ένα τέτοιο κλίμα, μάθαμε και για έναν παιδικό ηρωισμό. Στα πρώτα βήματα της εφηβείας του, πρώτη ή δευτέρα γυμνασίου, ο μικρός της αφήγησής μας έκανε κι αυτός το μικρό του κατόρθωμα. Το πρωί εκείνης της μέρας είχε χτυπήσει σοβαρά με το ποδήλατό του. Η ακτινογραφία στο γόνατο δεν έδειξε καθαρά αν πρόκειται για κάταγμα. Ο γιατρός αποφάσισε να μην του βάλουν γύψο, αλλά συνέστησε “αυστηρή ακινησία”. Αλλά το βράδυ θα γινόταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός. Το κόμμα διοργάνωνε εκδήλωση μνήμης και τιμής στους πεσόντες ήρωες του Γεντί Κουλέ. Θα ήταν και ο Χαρίλαος. Ο μικρός μας δεν μπορούσε να λείψει. Του ήταν αδύνατο να βρίσκεται καθηλωμένος τη στιγμή που η εκδήλωση θα αφορούσε ανθρώπους που ξεπέρασαν κατά πολύ τους εαυτούς τους. Ξεπέρασαν τη σωματική τους διάπλαση, τις αντοχές τους, τις ιδεολογικές προκαταλήψεις, τις νουθεσίες του κοινωνικού περιγύρου, την πίεση για ψωμί, επιβίωση. Κι εκείνος δεν θα μπορούσε να ξεπεράσει ένα απλό χτύπημα στο γόνατο; Μόνος στο σπίτι, αφού όλη του η οικογένεια είχε πάει να τιμήσει τους αγωνιστές, πήρε τη μεγάλη απόφαση! Έβαλε στοίχημα με τον εαυτό του και όντως την κέρδισε τη μάχη. Έκανε με καμάρι τον ηρωισμό του...

Αλλά η μέρα εκείνη σημαδεύτηκε κι από ένα άλλο σημαντικό συμβάν. Ο Χαρίλαος είχε μια φευγαλέα συνάντηση και με τη γιαγιά του νεαρού μας “ήρωα”. Αντάλλαξαν ένα συντροφικό χαιρετισμό, τη φίλησε σταυρωτά και της χάρισε ένα κατακόκκινο γαρίφαλο, που του είχαν προσφέρει άλλοι σύντροφοι. Ο νέος, υπερήφανος που είχε δει από μακριά το κάτασπρο κεφάλι του καπετάν-Γιώτη να ξεχωρίζει πάνω απ ́ όλους τους άλλους, ήταν πλέον χαρούμενος και για τη συνάντηση που μόλις περιγράψαμε. Η δε γιαγιά του περηφανευόταν ως το θάνατό της για το φιλί που εισέπραξε. Ενώ το λουλούδι βρήκε τη θέση του στο εικονοστάσι του σπιτιού. Για να γίνει σύμβολο της ενότητας των νεκρών με τους ζωντανούς, αυτής της λεπτής διαλεκτικής θανάτου και ζωής, κόλασης και παραδείσου, που με τρόπο τόσο γλαφυρό και τραγικό υπενθυμίζει σε κάθε μας βήμα το “καθαρτήρι” του Γεντί Κουλέ.

(Με αφορμή την προφεστιβαλική εκδήλωση της ΚΝΕ στο Γεντί Κουλέ)

Κυριάκος Ι.

Όσοι είστε γραμμένοι στη λίστα του ομίλου θα είδατε εκεί το κείμενο και μάλιστα με σωστό τονισμό (στο μπλοκ βγήκε έτσι κι η κε δε μπορούσε παρά να πάει με τα νερά του).
Υστερόγραφο με εντυπώσεις από την εκδήλωση όμως μόνο εδώ θα δείτε.

Τρία πράγματα ξεχώρισαν από την εκδήλωση.
-Η αποστροφή του πρωτούλη για το νίκο ζαχαριάδη και το φλωράκη.
Ο κόσμος ενισχύει το κόμμα απ' το υστέρημά του. Όλοι ξέρουν τι περιουσία έχουν τα στελέχη του κόμματος. Ο ζαχαριάδης έχει μόνο δυο μέτρα γης στο πρώτο νεκροταφείο αθηνών κι ο φλωράκης άλλα δύο στο παλιοζογλώπι.
Οι αστοί ηγέτες τι περιουσία άφησαν πίσω τους...;

-Ο λάκης με τα ψηλά ρεβέρ που είναι μεγάλη μορφή του κινήματος.
Άφηνε το τραγούδι στις μάζες. Δικό σας. Από κάτω τραγουδούσαν δυο-τρεις κι αυτός επικροτούσε. Έτσι μπράβο, ψόφια!

Είπε εχθρό της επανάστασης ένα παιδάκι που ανέβηκε στη σκηνή κι ευχήθηκε στην κνε να πιάσει διψήφιο ποσοστό φέτος στις εκλογές(;) αν και το εύχεται πολλά χρόνια φέτος.

-Και το άκρως συμβολικό κλείσιμο: σα βγω από αυτή τη φυλακή...