Αφιέρωμα στον Βάρναλη I

Η κε του μπλοκ συντονίζει το βήμα της με το ρίζο με μια σειρά αναρτήσεων εν είδει αφιερώματος στον κώστα βάρναλη, εν όψει του διημέρου που θα γίνει στην έδρα της κανονικής κε, στον περισσό, τον επόμενο μήνα. Το πρώτο κείμενο είναι εισαγωγικό και περιέχει κάποια βιογραφικά στοιχεία, όπως τα κατέγραψε ο θηλυκός μου γονιός στα πλαίσια της δουλειάς της (φιλόλογος).


Ο βάρναλης γεννήθηκε το 1883 (ή 1884) στον πύργο της βουλγαρίας. [σσ: ο χτεσινός ρίζος αναφέρει ως χρονολογία γέννησης το 1883, αλλά το αφιέρωμα για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του βάρναλη έγινε το 1984]. Το 1902 ήρθε με υποτροφία στην αθήνα και σπούδασε φιλολογία στη φιλοσοφική σχολή των αθηνών από όπου αποφοίτησε το 1908. Παράλληλα με τις σπουδές του ασχολείται και με τη λογοτεχνία. Το 1904 δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα στο περιοδικό νουμάς και το 1907 μαζί με άλλους λογοτέχνες (τους καρβούνη, ρώμο φιλύρα, ναπολέοντα λαπαθιώτη, λέανδρο παλαμά κ.ά.) ιδρύει το περιοδικό ηγησώ.

Από το 1908 υπηρέτησε ως καθηγητής της μέσης εκπαίδευσης σε πολλές περιοχές της ελλάδας. Το 1919 με κρατική υποτροφία σπουδάζει στο παρίσι νεοελληνική φιλολογία. Εκεί γνώρισε το διαλεκτικό υλισμό και τη μαρξιστική ιδεολογία στην οποία έμεινε σταθερά πιστός ως το τέλος της ζωής του. Το 1924 διορίστηκε καθηγητής στην παιδαγωγική ακαδημία που διηύθυνε ο δημήτρης γληνός, αλλά την επόμενη χρονιά απολύθηκε από τη δικτατορία του πάγκαλου (έκλεισε η ακαδημία και διώχτηκαν βάρναλης, γληνός, ρόζα ιμβριώτη με συκοφαντίες).

Πηγαίνει στο παρίσι όπου εργάζεται ως ανταποκριτής εφημερίδας κι όταν επιστρέφει στην ελλάδα εργάζεται ως δημοσιογράφος σε εφημερίδες και περιοδικά.

Σε όλη του τη ζωή και με το έργο του υπήρξε ο κοινωνικός επαναστάτης που προσπάθησε «να ξεριζώσει τις νεκρές άγονες και ψεύτικες αξίες (θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, πολιτισμικές) που αποχαυνώνουν τις μάζες, εκμεταλλεύονται ταξικά το λαό και κατασκευάζουν πολέμους με σκοπό την αρπαγή, τη λεία και την υποδούλωση σε ξένους λαούς». Αυτό έγραφε ο ίδιος στα φιλολογικά του απομνημονεύματα που αποτέλεσαν το ιδεολογικό και πνευματικό δημιουργικό του πιστεύω.

Παίρνει μέρος στους αγώνες για την καθιέρωση της δημοτικής με το γληνό, δελμούζο, παλαμά και άλλους. Ο ίδιος γράφει σε γλώσσα που την αντλεί απευθείας από το λαό, είναι από τους πιο συνεπείς δημοτικιστές κι ακολουθεί κατά γράμμα τους κανόνες της δημοτικής, ενώ για αυτούς που κάνουν υποχωρήσεις στην καθαρεύουσα γράφει: έτσι προετοιμάζεται όχι η νίκη του δημοτικισμού παρά η νίκη της μισοκαθαρεύουσας… Και τότες δεν πρέπει να λέμε πως είμαστε αγωνιστές της μητρικής μας γλώσσας, μα αγωνιστές της «μισής γλώσσας».

Πέθανε το 1974 ακολουθώντας σταθερά την πορεία ζωής που ο ίδιος χάραξε. Το 1959 τιμήθηκε με το βραβείο λένιν για την ειρήνη. Η αλήθεια, η δικαιοσύνη, η ειρήνη είναι αξίες για τις οποίες αγωνίστηκε με τη ζωή και το έργο του κι οι τελευταίες του λέξεις πριν πεθάνει ήταν «ειρήνη, ειρήνη». [Είχα την εντύπωση ότι τα τελευταία του λόγια ήταν για την πτώση του βασιλιά (πχ κάτι σαν: τώρα μπορώ να κλείσω τα μάτια μου ήσυχος). Αλλά αυτά μπορεί να τα λένε οι κομμουνιστές και κάποιος μη αστικός μύθος).

Το έργο του

Στο έργο του ο βάρναλης επηρεάστηκε άμεσα από την πολιτική του ιδεολογία. Πάνω από όλα όμως είναι ο λογοτέχνης, ο ποιητής. Δεν ασχολήθηκε μόνο με την ποίηση, αλλά θα λέγαμε ότι είναι «μισός ποιητής» και «μισός κριτικός πεζογράφος». Έγραψε ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, μελέτες, μεταφράσεις, φιλολογικά και κριτικά άρθρα).

Η πρώτη περίοδος της δημιουργίας του (πριν το 1922) έχει ως χαρακτηριστικά της τον έντονο αισθησιασμό. Ο ποιητής εκφράζει το αρχαίο διονυσιακό πνεύμα της χαράς, της απόλαυσης της ζωής, που τα συμβολίζει ο διόνυσος, ο θεός του γλεντιού, του κρασιού και του ερωτισμού.

Στη δεύτερη περίοδο της δημιουργίας του (μετά το 1922) ο διονυσιασμός παραμένει ως ένα ουσιαστικό στοιχείο του έργου του, αλλά τα έργα του έχουν ως χαρακτηριστικά τη σάτιρα και το σαρκασμό, κι η ιδεολογική κοινωνική-πολιτική ταυτότητα του βάρναλη αποτυπώνεται έντονα σε αυτά, χωρίς να αδυνατίζουν ωστόσο την πλούσια ποιητική φαντασία και τη λυρική ένταση.

Η στροφή αυτή εκδηλώνεται με το κλασικό επαναστατικό έργο του «το φως που καίει» (1922). Ακολουθούν «ο λαός των μουνούχων» (1923), ένας τόμος με τρία μεγάλα διηγήματα.
Ο σολωμός χωρίς μεταφυσική (1925), μια κριτική μελέτη πάνω στο έργο του σολωμού.
Σκλάβοι πολιορκημένοι (1927), το δεύτερο μεγάλο ποιητικό του έργο ύστερα από το φως που καίει.
Η αληθινή απολογία του σωκράτη (1931). Μεγάλο σατιρικό πεζογράφημα.
Ζωντανοί άνθρωποι (1938). Φιλολογικά πορτραίτα συγγραφέων και λόγιων του 20ου αιώνα.
Το ημερολόγιο της πηνελόπης (1946). Σατιρικό πεζογράφημα που σατιρίζει τα πολιτικά γεγονότα της ελλάδας στην περίοδο της κατοχής και την ελληνική μεταπολεμική κοινωνία.
Οι δικτάτορες (1956), παρουσιάζει πορτραίτα ιστορικών προσώπων της ρώμης με τα οποία δείχνει την αληθινή εικόνα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Αισθητικά-κριτικά. Τόμος που περιλαμβάνει άρθρα του βάρναλη γύρω από ζητήματα αισθητικής.
Αληθινοί άνθρωποι (1968) Πορτραίτα ζωντανών ανθρώπων από τον κόσμο των ψυχοπαθών.
Άτταλος ο γ’ (1972) Το μοναδικό θεατρικό του έργο.

Έγραψε και πολλά ξεχωριστά ποιήματα που δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς σε περιοδικά κι εφημερίδες. Μετέφρασε ακόμα στα νέα ελληνικά κωμωδίες του αριστοφάνη (ιππείς, νεφέλες, ειρήνη, βάτραχοι, λυσιστράτη, εκκλησιάζουσες, πλούτος).

Ο ποιητής στο έργο του επηρεάστηκε από τα ευρωπαϊκά ρεύματα, αλλά κυρίως από τον παλαμά. Το ανοιχτό και προοδευτικό μυαλό του, η ανάγκη αισθητικής ανανέωσης της ποίησης, τον οδήγησε να απεικονίσει με ειρωνικό αλλά και ρεαλιστικό τρόπο τους σύγχρονους προβληματισμούς της κοινωνίας (φύση, γυναίκα, θάνατος, δικαιοσύνη, αδικίες, φτώχεια, καταπίεση).

Κατηγόρησαν τον βάρναλη όπως και τον αριστοφάνη για την αθυροστομία του. Πρώτα-πρώτα η αθυροστομία είναι στοιχείο διονυσιακό και δε μπορεί χωρίς αυτό να γίνει σάτιρα. Η αθυροστομία του βάρναλη είναι φυσική, αβίαστη. Δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσο για να διδάξει την αρετή, να κάνει τον άνθρωπο καλύτερο, να ξεσκεπάσει τη φύση και την ουσία μιας ανήθικης κοινωνίας, ενός ανήθικου κοινωνικού καθεστώτος. Αν τηρηθούν οι χρονικές κι οι κοινωνικές αναλογίες μπορεί να βρει κανείς ομοιότητες ανάμεσα στον βάρναλη και τον αριστοφάνη όχι μόνο στον τρόπο έκφρασης αλλά και στον σκοπό που επιδιώκουν: τους πολίτες βελτίους ποιείν.

Ο ίδιος ο βάρναλης γράφει για τον αριστοφάνη.
Ο αριστοφάνης με όλα του τα έργα δίνει μάχη εναντίον των δημαγωγών, των πολεμοκάπηλων και των χαμένων κορμιών… είναι ο εχθρός του πολέμου που καταστρέφει την ελλάδα, εχθρός των ξένων κι εχθρός των πολιτικάντηδων, που ζούνε από το εμφύλιο μίσος… Και πάνου απ’ όλα χτυπά το χειρότερο δεινό όλων των πατρίδων, τον πόλεμο-επιχείρηση.

Κρίνοντας το δικό του έργο, ο ίδιος ο ποιητής, λέει: πενήντα χρόνια δύο πράγματα με κυνηγούσαν σε όλη μου τη ζωή. Το πρώτο ότι ζητούσα να βρίσκω την αλήθεια. Το δεύτερο ότι αυτή την αλήθεια την έλεγα στα πλήθη.

(Συνεχίζεται...)