Το πραξικόπημα του Αυγούστου

Ένα δημοσιογραφικό κλισέ λέει ότι ο αύγουστος είναι μήνας νεκρός, χωρίς ειδήσεις. Ακόμα κι ο ρίζος κυκλοφορεί λεπτός σαν τσιγαρόχαρτο, με 24 μόλις σελίδες. Αλλά είκοσι χρόνια πριν, τον αύγουστο του 91’, συνέβαιναν κοσμογονικά γεγονότα, ή μάλλον... –ποιο είναι το αντίθετο της κοσμογονίας; Ας πούμε το τέλος της ιστορίας, αν και είναι όρος αντιδρ-αστικός.- Τέλος πάντων γεγονότα που δεν τα χωράει συντρόφου νους. Πόσο μάλλον μια 24σέλιδη εφημερίδα.

Πέρα από τη μόσχα και το βλαδιβοστόκ, στα θλιβερά απομεινάρια της σοσιαλιστικής πατρίδας, γραφόταν η τελευταία πράξη του σοβιετικού κράτους και του δράματος της περεστρόικα. Που είχε χάπι εντ για τους αστούς, με ανατροπή στο φινάλε –κι όχι κατάρρευση-, ένα νόμπελ ειρήνης για το γκόρμπι στο ρόλο του κομμουνιστή ηγέτη, κι ενθουσιώδη υποδοχή από τις κριτικές επιτροπές των περισσότερων κκ.
Το πραξικόπημα του αυγούστου ήταν ουσιαστικά η ταφόπλακα. Κι ό,τι μεσολάβησε ως το δεκέμβρη με τη διάλυση της εσσδ και την υποστολή της κόκκινης σημαίας από το κρεμλίνο, ήταν τα τυπικά, μέχρι να πέσει οριστικά η αυλαία και να βγει η ληξιαρχική πράξη θανάτου. Κι εμείς εισπράτταμε απ' την εξέδρα βροχή δεκάρικα.

Τα γεγονότα με την αποτυχημένη απόπειρα της επιτροπής σωτηρίας για πραξικόπημα είναι γνωστά σε γενικές γραμμές. Κι είχαν ιδιαίτερη σημειολογία για τους αστούς, καθώς θεωρούσαν ανέκαθεν την οκτωβριανή επανάσταση ως ένα πραξικόπημα των μπολσεβίκων. Έτσι ο επίλογος στην χώρα των σοβιέτ, γράφτηκε όπως ακριβώς άρχισε. Με ένα πραξικόπημα των κομμουνιστών.
Η ιστορία επαναλαμβάνεται ως φάρσα, και βασικά ως τραγωδία, λίγο πριν το τέλος –όπου μοιάζει η σιωπή με αγάπη μεγάλη. Τέτοια ήταν κι η αμήχανη σιωπή των κομμουνιστών. Άλλο αν μετά σε κάποιους έγινε αντεστραμμένη αγάπη κι εκδηλώθηκε ως μίσος κι αναδρομικός αντισοβιετισμός.

Αυτό που έχει σημασία ωστόσο, είναι η ερμηνεία των γεγονότων. Και πρώτα απ’ όλα της χρονικής συγκυρίας. Το πραξικόπημα του αυγούστου συνέπεσε με τις διαπραγματεύσεις στο νόβο ογκάρεβο και τη συμφωνία δέκα σοβιετικών δημοκρατιών (πλην των βαλτικών που είχαν ήδη αποσχιστεί και μερικών ακόμα) για τη μετεξέλιξη της ένωσης κι έγινε μία μέρα πριν να υπογραφεί η συμφωνία. Τον απρίλη του ίδιου έτους είχε προηγηθεί δημοψήφισμα, όπου το 90% των λαών της σοβιετικής ένωσης (και 75% επί του συνολικού πληθυσμού, αν συμπεριλάβουμε τις βαλτικές δημοκρατίες που απείχαν από τη διαδικασία) ψήφισε υπέρ της διατήρησης της ένωσης. Οι ιθύνοντες έγραψαν το αποτέλεσμα στα κατάστιχά τους και συνέχισαν στη ρότα διάλυσης της εσσδ. Το πραξικόπημα έβαλε ουσιαστικά ταφόπλακα στις διαπραγματεύσεις κι επέσπευσε το τέλος της σοβιετίας. Οι δυνάμεις της αντεπανάστασης βγήκαν με ενισχυμένο κύρος, ως υπερασπιστές της δημοκρατίας ήθελαν να καταλύσουν οι κομμουνιστές.

Θεωρητικά οι δυνάμεις της παλινόρθωσης θα μπορούσαν να κρατήσουν μια αστικοποιημένη εκδοχή των σοβιέτ εν είδει κοινοβουλίου, και τη μορφή της ένωσης για να εξυπηρετεί καλύτερα τα μεγαλορωσικά, ιμπεριαλιστικά συμφέροντα. Στην πράξη όμως η παλινόρθωση προσέκρουε στην ένωση και τα θεσμικά της όργανα. Δύο χρόνια μετά τη διάλυση της εσσδ, τον οκτώβρη του 93’, ο γέλτσιν έβαλε στο στόχαστρο ό,τι είχε απομείνει από τα σοβιέτ, βομβαρδίζοντας το κτίριο της βουλής των αντιπροσώπων, που είχαν κλειστεί μέσα σε αυτό.

Παρά την προεργασία των ρεβιζιονιστών επί τρεις και πλέον δεκαετίες, η σοβιετική ένωση δεν ήταν κίνα για να προχωρήσει ομαλά η αντεπανάσταση υπό την καθοδήγηση ενός μεταλλαγμένου κκ. Το σοβιετικό παρελθόν έπρεπε να ξηλωθεί και να μη μείνει τίποτα που να τη θυμίζει, έστω και σε επίπεδο συμβολισμών. Ο ιστός του σοσιαλιστικού κράτους έπρεπε να καταστραφεί ολοσχερώς.

Το δεύτερο σημαντικό ζήτημα είναι τα ακριβή κίνητρα των «πραξικοπηματιών». Οι ενέργειες της επιτροπής σωτηρίας είχαν δύο βασικά χαρακτηριστικά. Καταρχάς τυπική γραφειοκρατική λογική. Κινήθηκαν αποκλειστικά σε επίπεδο κρατικών θεσμών και μηχανισμών, αντί να απευθυνθούν στο σοβιετικό λαό και να κινητοποιήσουν τις μάζες –τις μόνες που θα μπορούσαν να ανατρέψουν την κατάσταση και να υπερασπιστούν το σοσιαλιστικό σύστημα.

Αφετέρου τελείως ερασιτεχνικό χαρακτήρα. Είχαν κακό συντονισμό, έλλειψη οργάνωσης, δεν κινήθηκαν γρήγορα κι αποφασιστικά, και δε συνέλαβαν τον γέλτσιν που κλείστηκε με κάποιους υπερασπιστές του στο λευκό οίκο της μόσχας –τι σου είναι η σημειολογία- κι έγινε ήρωας. Κι ένα τρίτο στοιχείο ήταν η σύνθεση και το ποιόν της επιτροπής σωτηρίας, που αποτελούταν στο σύνολό της από πρωτοκλασάτα στελέχη της περεστρόικα.

Με τον τρόπο που έγινε, η προσπάθεια της επιτροπής ήταν καταδικασμένη εξ αρχής σε αποτυχία. Κατάφερε μόνο να επιταχύνει αυτό που θεωρητικά ήθελε να αποτρέψει. Κι αυτό είναι που κάνει πολλούς συντρόφους καχύποπτους για τις πραγματικές της προθέσεις. Όχι γιατί τους αρέσουν οι συνωμοσιολογίες. Αλλά όποιος καεί στον γκορμπατσόφ, φυσάει και τους σωτήρες. Κι αν υπάρχει μία θεωρία συνωμοσίας που να πλησιάζει περισσότερο στην αλήθεια, είναι αυτή. Ήταν τέτοιες οι συνέπειες του πραξικοπήματος, που οι προθέσεις στην τελική μικρή σημασία έχουν. Είναι σαν την περίπτωση της αντικειμενικής προβοκάτσιας, όπου τα υποκειμενικά κίνητρα δεν αλλάζουν κάτι επί της ουσίας.

Ποιος ήταν όμως ο ρόλος του γκόρμπι σε αυτή την υπόθεση;
Ο γκορμπατσόφ τήρησε στάση αναμονής, περιμένοντας να δει προς τα πού θα παν τα πράγματα. Επί χρόνια αξιοποιούσε τα δύο «άκρα», ανανεωτές και συντηρητικούς, για να ενισχύει τη θέση του, παίζοντας το ρόλο του ισορροπιστή που πρεσβεύει το σώφρον κέντρο. Όταν είδε πού γέρνει η πλάστιγγα, έπαιξε το χαρτί του 'αντιστασιακού' που αρνήθηκε να παραιτηθεί υπέρ της επιτροπής για 'λόγους υγείας'. Αλλά η δυναμική των πραγμάτων τον είχε ήδη ξεπεράσει.

Λίγες μέρες μετά, το πρώτο δεκαήμερο του σεπτέμβρη, έκανε κοινή εμφάνιση με τον γέλτσιν στον φακό του σι εν εν, που έμοιαζε με τελετή παραλαβής-παράδοσης κι επισημοποιούσε την νέα τάξη πραγμάτων στη ρωσία. Το ίδιο χρονικό διάστημα ο γκόρμπι κράτησε κάτι σημειώσεις της πλάκας για το πραξικόπημα του αυγούστου, που κυκλοφόρησαν σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο κι υπότιτλο η αλήθεια και το μέλλον. Μάλλον σκεφτόταν ήδη τη μελλοντική του καριέρα και τα δικαιώματα από τους εκδοτικούς οίκους.

Στην ελλάδα το βιβλίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις λιβάνη, που είχαν εκδώσει και το άλλο, μεγάλο του πόνημα, όπου επεξηγούσε τις αρχές της νέας σκέψης και της περεστρόικα. Δεν έχει κάτι αξιόλογο ή βαθυστόχαστο, αλλά ήταν αποκάλυψη για όσους είχαν ακόμα αυταπάτες, αφού έκανε λόγο –μεταξύ άλλων- για τα 70 χρόνια απολυταρχικού καθεστώτος κι απομόνωσης από τον υπόλοιπο κόσμο. Ας δούμε τρία ακόμη αποσπάσματα.

Μια απάντηση στους ‘κίτρινους’ επικριτές της περεστρόικα..
Τον τελευταίο καιρό οι επικρίσεις έχουν φτάσει στο ζενίθ τους. Όπως κάποτε είχαν κατηγορήσει το λένιν για κατάσκοπο των γερμανών (σήμερα άρχισαν πάλι να ψελλίζουν αυτές τις ασυναρτησίες), έτσι και σήμερα ο κίτρινος τύπος μας «ανακαλύπτει» μεταξύ των εμπνευστών της περεστρόικα, πράκτορες του ιμπεριαλισμού και των δυτικών μυστικών υπηρεσιών (σελ 129-30).
Ο κόκκινος τύπος είχε αλωθεί από μέσα και κοιμόταν τον ύπνο του δικαίου.

Μια καθαρή ομολογία για την ουσία της ιστορικής στροφής στο εικοστό συνέδριο.
Το κυριότερο είναι μα μην κάνουμε πίσω τώρα, να μη σταματήσουμε, να μην αναζητήσουμε τη σωτηρία στο παρελθόν. Αυτό θα ήταν ανεπανόρθωτο λάθος. Θα ήταν καθαρή αυτοκτονία, αν κι αυτή τη φορά διστάσουμε και σταματήσουμε στα μισά του δρόμου –όπως στις δεκαετίες του 50’ και του 60’ (σελ 155).

Και το στιβαρό ιδεολογικό περίγραμμα ενός γνήσιου σοσιαλδημοκράτη.
Ανήκω σε εκείνη την κατηγορία των ανθρώπων που ποτέ δεν κρύβουν τις απόψεις τους. (!!) Είμαι εκ πεποιθήσεως οπαδός της σοσιαλιστικής ιδέας. Υπάρχουν διάφορα παρακλάδια του σοσιαλιστικού κινήματος, γιατί δεν είναι κάποιο μοντέλο στο οποίο προσαρμόζεται η εκάστοτε κοινωνία. Όχι, είναι ιδέα, μόνο ιδέα, με αξίες που διαμορφώθηκαν στην πορεία αναζήτησης μιας πιο δίκαιας κοινωνίας. Ιδέα που τροφοδοτείται κι από πολλά επιτεύγματα του χριστιανισμού, κι άλλων φιλοσοφικών ρευμάτων.
Όταν αναφερόμαστε στο σοσιαλισμό, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι απέτυχε το μοντέλο του σοσιαλισμού που εφαρμόστηκε στην χώρα μας κι όχι η ίδια η σοσιαλιστική ιδέα (σελ 51).

Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι όλα αυτά γράφτηκαν τρεις μόλις τρεις μήνες μετά την επίσκεψη του κλιμακίου του πγ της κετουκε στη μόσχα για να πάρουν από το γκόρμπι την ευχή του ως προς την εσωκομματική διαμάχη εκείνης της περιόδου. Εκεί δηλ που του δώσαμε το αγαλματάκι του ηρακλή ως δώρο για το ηράκλειο έργο που επιτελούσε.

Η κε του μπλοκ έχασε την εικοστή επέτειο αυτής της καλτ επίσκεψης, αλλά επιφυλάσσεται να επανορθώσει στο προσεχές μέλλον. Κι έκανε αυτή την ανάρτηση μία εβδομάδα πριν την εικοστή επέτειο του αυγουστιανού πραξικοπήματος, γιατί φεύγει για διακοπές και δε θα έχει πρόσβαση στο δίκτυο τις επόμενες ημέρες. Ίσως μεσολαβήσει κάποια έκτακτη ανάρτηση-κονσέρβα, από το αρχείο της κε του μπλοκ. Καλό υπόλοιπο καλοκαιριού.