Τι μου προτείνεις να διαβάσω;

Σχεδόν κάθε σφος έχει βρεθεί μια φορά τουλάχιστον αντιμέτωπος με αυτό το ερώτημα, ακόμα κι αν το θέτει ο ίδιος στον εαυτό του, για να διαβάσει κάτι, ή για να πάρει δώρο σε ένα φίλο του, έναν άλλο σφο, ή κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο. Και δεν είναι πάντα εύκολο να απαντήσει κανείς, για μια σειρά λόγους.

Καταρχάς γιατί η εύκολη λύση ήταν το μπεστ σέλερ του μπογιό, με το υπονοούμενο του τίτλου για τον αποδέκτη του δώρου: είναι ο καπιταλισμός ηλίθιε {πότε θα το καταλάβεις επιτέλους;}. Από την έκδοσή του όμως έχουν μεσολαβήσει αρκετά γεγονότα –με πιο σημαντικά την κινηματική άμπωτη και το παράλληλο άσχημο εκλογικό αποτέλεσμα- ενώ μετά τον πρόσφατο προσυνεδριακό, κάποιοι σύντροφοι έπαψαν να το προτείνουν στον κύκλο τους ως ανάγνωσμα.

Η βασικότερη δυσκολία βέβαια είναι να μπεις στο μυαλό του άλλου και να μαντέψεις τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά του, το επίπεδο και τη φάση που βρίσκεται, για να μην του δώσεις κάτι πολύ βαρύ ή εντελώς παιδιάστικο και του φανεί (και στις δυο περιπτώσεις) βαρετό. Να προτείνεις κάτι που θα του κεντρίσει το ενδιαφέρον και δε θα καταλήξει στο ράφι, διακοσμητικό για τη βιβλιοθήκη του. (Μπορείς βέβαια να αναλάβεις να ασκήσεις εργατικό έλεγχο πάνω στο φίλο σου και να τον βάλεις να λογοδοτεί σε καθημερινή βάση, πόσες σελίδες διάβασε και πώς του φάνηκαν. Αλλά το πλέον πιθανό είναι να τον πρήξεις και να σιχτιρίσει μια ώρα αρχύτερα, εσένα και τον εργατικό έλεγχο εν γένει. Με άλλα λόγια είναι ο πιο σίγουρος τρόπος μια και καλή για να παρατήσει το βιβλίο).

Όλα αυτά ξεκινάν βασικά από το ότι δεν μπορούμε να πάρουμε την προσωπική μας εμπειρία και να τη γενικεύουμε, ούτε καν για τον ίδιο μας τον εαυτό πολλές φορές, γιατί κάθε συνάντηση με ένα βιβλίο είναι ένα μοναδικό ταξίδι που δεν καταλήγει πάντα στον ίδιο προορισμό και δεν αποκομίζουν όλοι τις ίδιες εντυπώσεις –ή τέλος πάντων έχουν κάτι διαφορετικό στο μυαλό τους για το τι (μπορεί να) είναι η ιθάκη. Και γιατί μπορεί επίσης να επισκεφτείς τα αγαπημένη μέρη της παιδικής σου ηλικίας και της πρώιμης διαμόρφωσής σου ως προσωπικότητα και να δεις πως είναι πολύ διαφορετικά απ’ ό,τι τα θυμόσουν, αν όχι εντελώς αλλαγμένα –αν και αυτός που αλλάζει κατά βάση είσαι εσύ, όχι τα πρώτα σου βιβλία. Είναι λίγο δύσκολο εξάλλου να αλλάξουν θεαματικά από έκδοση σε έκδοση.

Σε αυτές τις περιπτώσεις λοιπόν κρίνεται η αφαιρετική μας ικανότητα να ξεφεύγουμε από το δικό μας πρίσμα και τις εμπειρίες μας, για να μπούμε στη θέση του άλλου, έχοντας παράλληλα κατά νου να καταλήξει η αφαίρεση σε συγκεκριμένες προτάσεις και να μη μείνει στα σύννεφα, χάνοντας κάπου το δρόμο κατά την ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο.

Η αφορμή για αυτή την ανάρτηση είναι ότι η κε του μπλοκ ξαναβρέθηκε αντιμέτωπη μετά από καιρό με το συγκεκριμένο (και αφηρημένο μαζί) ερώτημα που την έπιασε εξαπίνης. Σκέφτηκε λοιπόν να φτιάξει πρόχειρα ένα μικρό κατάλογο, για να τον εμπλουτίσουν και οι σφοι αναγνώστες με τις δικές τους προτάσεις. Η γενική κατηγορία είναι η ιστορία και θα την περιορίσουμε χωροχρονικά στην ελλάδα και το σύντομο εικοστό αιώνα. Με άλλα λόγια το θέμα μας είναι η ιστορία του ελληνικού κομμουνιστικού (ή κι ευρύτερα του λαϊκού) κινήματος.

Μια επιπλέον δυσκολία είναι να επιλέξουμε τον  κατάλληλο τύπο αναγνώσματος, καθώς περί ορέξεως κολοκυθόπιτα, όπως λέει ο θυμόσοφος λαός. Άλλοι λατρεύουν τις λεπτομερείς περιγραφές πχ από το πεδίο των μαχών σα να τις ζουν από πρώτο χέρι. Άλλοι αναζητούν ιστορικές μελέτες με περισσότερο πολιτικές αναλύσεις και ερμηνείες για τα γεγονότα και τις αιτίες τους. Ενώ κάποιοι τρίτοι προτιμούν τις λογοτεχνικές προσεγγίσεις στο κλίμα της δοσμένης εποχής και των πρωταγωνιστών ή των ηρώων, που καθόρισαν τα γεγονότα της. Γι’ αυτό φρόντισα η προτεινόμενη λίστα να συμπεριλάβει προτάσεις για όλα τα γούστα και τις κατηγορίες.

Αν κάποιος θέλει να πιάσει την αρχή του κι-νήματος, απ’ τα τέλη κιόλας του 19^ου αιώνα, ο καλύτερος οδηγός για να τη βρει είναι η μελέτη ενός από τους πρώτους γραμματείς του κόμματος, του γιάννη κορδάτου για την ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος {που ήταν συνυφασμένο απ’ τα πρώτα του βήματα με την πορεία του κουκουέ, όπως δείχνει κι η σχεδόν ταυτόχρονη ίδρυση του κόμματος με τη γσεε} για να αφεθεί στη μαγεία του απολαυστικά «χυδαίου» υλισμού του συγγραφέα, που ήταν πολυγραφότατος και μας άφησε πολύτιμη παρακαταθήκη –ως ένα βαθμό αξεπέραστη ακόμα και στις μέρες μας.

Μια εξίσου απολαυστική και χυδαία υλιστική σκοπιά στη νεοελληνική ιστορία έχει και ο ραφαηλίδης, στην κλασική (κωμικοτραγική) ιστορία του νεοελληνικού κράτους, που φτάνει ως τη μεταπολίτευση κι είναι ίσως το καλύτερο πρώτο ανάγνωσμα για κάθε αρχάριο. Αρκεί να μη μείνει σε αυτό μονάχα, καθώς η χοντροκομμένη οπτική του ραφαηλίδη για τα δάνεια, τα χρέη και τον ‘αγώνα για τη μάσα’ ή το διεθνή οικονομικό έλεγχο που επιβλήθηκε στην ελλάδα μετά την πτώχευση και τον πόλεμο με τους τούρκους, μπορεί να θυμίσει σε κάποια σημεία τον πάγκαλο για το μνημόνιο και το περίφημο ‘όλοι μαζί τα φάγαμε’.

Η πιο εμβληματική περίοδος στην ιστορία του κινήματος είναι βέβαια η ηρωική δεκαετία του 40’. Το ‘όχι’ του ελληνικού λαού (ενάντια και στη μεταξική ηγεσία, που σκόπευε να ρίξει απλώς μερικές τουφεκιές για την τιμή των όπλων), το έπος της εθνικής αντίστασης και ο απαράμιλλος αγώνας του δημοκρατικού στρατού. Τα διαχωρίζουμε για μεθοδολογικούς λόγους –αν και συνδέονται άρρηκτα και συμπλέκονται πολλές φορές και στην εξιστόρηση των γεγονότων- για να εξετάσουμε το καθένα αυτόνομα.

Η καλύτερη ιστορία της αντίστασης που έχω υπ’ όψιν είναι η τετράτομη «νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε» του θανάση χατζή, γραμματέα του εαμ από το 1941 ως το 1944 (πήρε τη σκυτάλη από τον αποστόλου, για να την παραδώσει αργότερα στον παρτσαλίδη). Μεθοδική και ντοκουμενταρισμένη μελέτη, με νηφάλια τεκμηρίωση και συμπεράσματα, που μένει μακριά από φτηνούς εντυπωσιασμούς –κι αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό.

Πολύ αξιόλογη και με πάρα πολλά στοιχεία είναι η δίτομη «μεγάλη πενταεατία» του πέτρου ρούσου, καθώς και το βιβλίο για την ‘αδούλωτη αθήνα και το μεγάλο δεκέμβρη’ του βασίλη μπαρτζώτα, που ήταν ο τότε γραμματέας της κοα.

Υπάρχουν επίσης πολλά χρονικά της αντίστασης και του αγώνα του δσε κατά νομούς και περιοχές, όπως «ο ελας της αθήνας» του ορέστη μακρή (απλή συνωνυμία μάλλον με τον παλιό ηθοποιό), που έχει ζωντανή, καθηλωτική γραφή και διαβάζεται μονορούφι. Σε αυτό βασίστηκε ως ένα βαθμό και η μελέτη για τη δράση του ελας και της οπλα στην αθήνα με τίτλο «το τιμωρό χέρι του λαού», από τον ιάσονα χανδρινό, ένα μέλος της νέας γενιάς ιστορικών (δεν έχει κλείσει καν τα τριάντα!) που εάν δεν κάνω λάθος βρίσκεται πολιτικά κοντά στο κόμμα.

Από τις πολυάριθμες προσωπικές μαρτυρίες μαχητών του ελας κι αγωνιστών της εποχής, ξεχωρίζω για υποκειμενικούς λόγους τα δύο πρώτα βιβλία του φοίβου τσέκερη –του τελευταίου επιζώντα της μάχης του φοιτητικού λόχου μπάιρον στο πολυτεχνείο- για τη δράση των σπουδαστών στα χρόνια της κατοχής και για την προσωπική του περιπέτεια στο διάστημα που ακολούθησε το δεκέμβρη και την υπογραφή της βάρκιζας. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα βιβλία δύο πετρουλαίων, του αντώνη πέτρουλα –που πέθανε πλήρης ημερών λίγο πριν από την έκδοση των γραπτών του- και της αδελφής του δήμητρας, που όταν ήταν μικρό κοριτσάκι είδε την οικογένειά της να εκτελείται μπροστά της με συνοπτικές διαδικασίες από «εθνικόφρονες» φασίστες της περιοχής της κι αποτυπώνει τα γεγονότα σε μια δυνατή, συγκλονιστική μαρτυρία (που είναι η μάνα σου μωρή). Για το πρώτο βιβλίο (η οδύσσεια ενός αμετανόητου κομμουνιστή) μπορείτε να ανατρέξετε σε κάποιες πρόσφατες αναρτήσεις του μπλοκ, όπου γίνεται σχετική αναφορά.
Εξίσου δυνατές και συγκλονιστικές είναι οι μαρτυρίες που περιγράφουν τις διώξεις, τις φυλακίσεις, τα βασανιστήρια και τις εξορίες που υπέστησαν οι λαϊκοί αγωνιστές. Μνημονεύω ειδικά το εικαστικά άρτιο λεύκωμα του γιώργου φαρσακίδη για τη μακρόνησο, που εκδόθηκε επί διακυβέρνησης του πρώτου παπανδρέου, για να υπενθυμίσει τι είναι η φρίκη του φασισμού και να αποδειχτεί μια προφητική προειδοποίηση λίγα χρόνια αργότερα.

Πολύ ενδιαφέροντα είναι και τα ‘απομνημονεύματα’ κάποιων ηγετικών στελεχών της εποχής εκείνης. Οι δυσεύρετες αναμνήσεις του γιάννη ιωαννίδη και οι συνομιλίες του –λίγο πριν το θάνατό του- με τον αλέκο παπαναγιώτου, που κυκλοφόρησαν από το θεμέλιο. Οι σημειώσεις του βοντίτσιου-γούσια –που αν δεν κάνω λάθος επιχείρησε στα στερνά να συνδεθεί με τον μ-λ χώρο- για την ήττα του κκε και της ελληνικής αριστεράς. Και οι τέσσερις τόμοι με τα «απομνημονεύματα» του βλαντά, που παρά τα λανθασμένα του συμπεράσματα και το μηδενισμό που τα διακρίνει (πχ όλα τα ηγετικά στελέχη ήταν ανίκανα κι ανεπαρκή, η ρίζα του κακού βρισκόταν στο μαρξισμό-λενινισμό και το συγκεντρωτισμό, κτλ) έχει απολαυστική γραφή και τον πιο διεισδυτικό πολιτικό λόγο.

Στο πεδίο της λογοτεχνίας, πέρα από τις κλασικές παιδικές επιλογές, όπως ο μεγάλος περίπατος του πέτρου (της άλκης ζέη) και ‘οι νικητές’ της ζωρζ σαρρή, αξίζει να διαβάσει κανείς το δρομάκο με την πιπεριά του δημήτρη ραβάνη ρεντή, που καταφέρνει να κλείσει στις σελίδες του αντιπροσωπευτικούς χαρακτήρες και καταστάσεις της εποχής, δοσμένες με πολύ ωραίο τρόπο.

Στην ίδια κατηγορία κι ο καπνισμένος ουρανός του κώστα κοτζιά, που διηγείται με μυθιστορηματικό τρόπο την θρυλική ιστορία του κάστρου του υμηττού και των υπερασπιστών του, αλλά και τις βαθιές αλλαγές που έβαλαν τη σφραγίδα τους στην ελληνική κοινωνία εκείνων των χρόνων –θυμίζοντας σε κάποια σημεία τη δική μας εποχή.

Πολλοί συνιστούν την τριλογία του τσίρκα ‘ακυβέρνητες πολιτείες’ που συνδέεται με το εαμικό κίνημα της μέσης ανατολής. Προσωπικά όμως προτιμώ από τον ίδιο συγγραφέα την χαμένη άνοιξη, η οποία αναφέρεται σε άλλο ιστορικό πλαίσιο (τη δεκαετία του 60’) και θα ήταν το πρώτο μέρος μιας άλλης τριλογίας που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει.

Στο πεδίο των βιογραφιών, η πιο γνωστή και διαφημισμένη είναι ασφαλώς το βιβλίο ‘άρης ο αρχηγός των ατάκτων’, μια αγιογραφία κατ’ ουσίαν του διονύση χαριτόπουλου, γραμμένη κατά τρόπο που να αποθεώνει το βελουχιώτη και να τον παρουσιάζει ως τον αποκλειστικό οργανωτή του αντάρτικου των βουνών, ενάντια στις επιφυλάξεις και την αρτηριοσκλήρωση της ηγεσίας, που καθίσταται αυτομάτως αντιπαθής στα μάτια του ανυποψίαστου αναγνώστη. Την πρώτη φορά έβγαλα επτακόσιες σελίδες σε λίγες μέρες, όταν όμως το ξανάπιασα μετά από κάποια χρόνια μου φάνηκε ανιαρό και δεν μπόρεσα να το τελειώσω. Συνίσταται για πρωτάρηδες και μικρότερες ηλικίες, κατά προτίμηση μετά συζητήσεως με κάποιον πιο έμπειρο σ/φο, για να ανασκευάσει τους εύκολους αντι-κουκουέ μύθους, που επιχειρούν να αντιπαραθέσουν τον άρη στο κόμμα του.

Πολλά ιστορικά στοιχεία περιέχει και η δίτομη βιογραφία του φλωράκη από το δημοσιογράφο χρήστο θεοχαράτο. Καθώς η ζωή του χαρίλαου είναι ταυτισμένη με το κόμμα, τους αγώνες του και τα πιο σημαντικά γεγονότα του περασμένου αιώνα, η εξιστόρηση της ζωής του αντικειμενικά μπλέκει με τα μεγαλύτερα κεφάλαια της ελληνικής ιστορίας των ίδιων χρόνων και ρίχνει φως σε πτυχές δύσκολων θεμάτων –πχ της μεταπολίτευσης, που περιγράφονται στο δεύτερο τόμο. Σε πιο ανάλαφρο στιλ –και με πολύ λιγότερες σελίδες- κινείται η βιογραφία του χαρίλαου από την άννα παναγιωταρέα (μπρρρ) βασισμένη στις μεταξύ τους μαγνητοφωνημένες συζητήσεις, που ωστόσο σταματά πριν τα κρίσιμα γεγονότα της περιόδου 89-91’ και μας έχει αφήσει με την όρεξη για την κυκλοφορία του δεύτερου μέρους.

Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και δύο μυθιστορήματα, που μόνο τέτοια δεν είναι. Η «εντολή» της διδώς σωτηρίου, που διηγείται την ιστορία του νίκου μπελογιάννη, από τη στιγμή του ερχομού του στην ελλάδα ως επικεφαλής του παράνομου μηχανισμού του κκε, μέχρι την καταδίκη του σε θάνατο και την εκτέλεσή του μαζί με άλλους τρεις συντρόφους του. Και «ο αλύγιστος» του κώστα κοτζιά, που δίνει με μοναδικό τρόπο την ιστορία του νίκου πλουμπίδη και το εσωτερικό του δράμα, καθώς προσπαθούσε να νικήσει την αρρώστια και τον εχθρό του στο δικαστήριο, μένοντας πιστός στο κόμμα του, με τη βεβαιότητα πως σύντομα θα δει την αλήθεια και θα τον αποκαταστήσει –όπως και έγινε.
Επιβάλλεται να τα διαβάσει κάθε σφος, αλλά συνίστανται και για νέους πιονέρους, που βρίσκονται στα πρώτα τους βήματα κι αναζητούν ερείσματα να τους ατσαλώσουν.

Για την περίοδο του εμφυλίου απαραίτητο ανάγνωσμα είναι η τρίχρονη εποποιία του δσε και η δίτομη ιστορία του εμφυλίου από τον ιστορικό γιώργο μαργαρίτη. Για την περίοδο πριν την αντίσταση, το πιο γνωστό βιβλίο είναι του σπύρου λιναρδάτου, «πώς φτάσαμε στην 4^η αυγούστου». Ενδιαφέρουσα είναι κι η συμβολή του αναστάση γκίκα για την περίοδο του μεσοπολέμου («ρήξη κι ενσωμάτωση») –ένας ακόμα αξιόλογος ιστορικός της νέας γενιάς- που εμβαθύνει ειδικά στην ιστορία του εργατικού κινήματος της καβάλας –όπου αναδείχτηκε δήμαρχος κι ο παρτσαλίδης- και της θρυλικής κοκκινιάς.
Πολύτιμο βοήθημα για όλη αυτή την περίοδο είναι φυσικά ο πρώτος τόμος του δοκιμίου ιστορίας του κόμματος, που αφορά την περίοδο 1918-49, και το βιβλίο του μαυρίκου για την αντιπαράθεση στο συνδικαλιστικό κίνημα της ίδιας εποχής. Πολύ συγκινητικές είναι και οι αναμνήσεις της αύρας παρτσαλίδου από τη δράση της οκνε στο μεσοπόλεμο, που κάνουν τον αναγνώστη να χαμογελάσει σε πολλά σημεία και να τελειώσει το βιβλιαράκι το πολύ σε μια μέρα.

Τελευταίο μπαίνει το ‘μαζοχιστικό’ υποκεφάλαιο με την αντικομμουνιστική σκοπιά. Ξεπερνώντας τις σκληροπυρηνικές (χαρντ κορ) προτάσεις, όπως το βιβλίο ‘φωτιά και τσεκούρι’ του αβέρωφ, και άλλα παρόμοια αναγνώσματα, θα εστίαζα στην ελένη του γκατζογιάννη, που έγινε και ταινία και το κιβώτιο του αλεξάνδρου, που ήταν ‘χτύπημα εξ οικείων’ θεωρώντας χαμένη, μάταια υπόθεση όλο τον αγώνα που δώσαμε εκείνα τα χρόνια…

Εξυπακούεται πως το πιο χρήσιμο εργαλείο για όσους έχουν όρεξη και μεράκι είναι οι βιβλιογραφίες των ιστορικών ερευνών, που μας οδηγούν σε καινούριες παραπομπές κι υλικό.

Τελικά μόνο σύντομος δεν αποδείχτηκε ο κατάλογος, οπότε θα χρειαστεί να γίνει (σε βάθος χρόνου) και δεύτερη ανάρτηση, για να καλυφθούν κι οι ιστορικές περίοδοι που άφησα χωρίς αναφορά. Η κε του μπλοκ θα φροντίσει να βάλει εντός της ημέρας στο κείμενο κατατοπιστικούς ηλεκτρονικούς συνδέσμους με τις σχετικές παραπομπές, ενώ εσείς μπορείτε να εμπλουτίζετε τον κατάλογο με δικές σας βιβλιο-προτάσεις.