Φασισμός ΑΕ

Κι εσύ πού είδες το ντοκιμαντέρ του χατζηστεφάνου;

Σε μια εκδήλωση μεταπτυχιακών (του εξωκοινοβουλίου) στο θέατρο βλυσίδη στο κουμ καπή, που αποδείχτηκε μικρό για να χωρέσει όλους όσους ήρθαν για να το παρακολουθήσουν. Προτίμησα την εμπειρία της συλλογικής παρακολούθησης από μια απλή (τηλε)θέαση στον υπολογιστή, για να μετρήσω αντιδράσεις και σχόλια, να το συζητήσω με άλλο κόσμο, να δω πτυχές που δε θα είχα σκεφτεί μόνος μου. Κι ως τελική εκτίμηση θα δανειστώ τα λόγια ενός θεατή από το κοινό: καλό αλλά με φάουλ. Παρακάτω θα αναλύσουμε το γιατί.

Ο φασισμός αε είναι πιθανότατα η καλύτερη από τις τρεις ανεξάρτητες παραγωγές της ομάδας του infowar (οι δύο προηγούμενες δουλειές της ήταν το debtocracy και το katastroika). Όπως δηλώνει κι ο τίτλος του, το ντοκιμαντέρ εξετάζει κι αναδεικνύει με μια σειρά παραδείγματα τη σταθερή και διαχρονική σχέση μεταξύ των μεγάλων μονοπωλίων και του φασισμού ως πολιτική έκφραση της κυριαρχίας τους και της επιθετικής τους φύσης. Έτσι έρχεται κατά μία έννοια ως συνέχεια της «ανάκρισης» του πίτερ βάις και όσων είδαμε στην χτεσινή ανάρτηση. Με μια βασική διαφορά: ότι η ανάκριση είναι ένα έργο τέχνης που θυμίζει ντοκιμαντέρ, με πληθώρα στοιχείων για τη ναζιστική φρίκη και πολιτική ανάλυση του φαινομένου. Ενώ ο φασισμός αε είναι ένα ντοκιμαντέρ με πολλά, καλλιτεχνικά στοιχεία που δεν μπουκώνει το θεατή με κατεβατά και πολλές πληροφορίες, ενώ σε κάποια σημεία φαίνεται να δίνει μεγαλύτερη σημασία στο οπτικό αποτέλεσμα και το αισθητικό κομμάτι παρά στην ανάλυση αυτή καθαυτή –θα επανέλθουμε σε αυτό παρακάτω.

Ο χατζηστεφάνου ανατρέχει σε ιστορικά παραδείγματα, αναζητώντας τις ρίζες του φασισμού: στην ιταλία του μουσολίνι, τη ναζιστική γερμανία του χίτλερ, την ελλάδα του μεταξά (όλοι τους ανήλθαν στην εξουσία δια της «ευθείας δημοκρατικής οδού», χωρίς στρατιωτικό πραξικόπημα)· τα τάγματα ασφαλείας, την χούντα των συνταγματαρχών και δια της περιθωριακής επεν, που υπήρξε πρόδρομος και φυτώριο στελεχών, στη σημερινή χρυσή αυγή, το «σοβαρό λαος» και την ακροδεξιά κυβέρνηση σαμαρά. Εντοπίζει τη μήτρα του φαινομένου στα θεμέλια του καπιταλιστικού συστήματος και συμπεραίνει ότι ο φασισμός ανθεί εκεί που χάνεται μια επανάσταση.

{Παραμένει ωστόσο ανοιχτό το ερώτημα αν η φασιστική απειλή θεριεύει πάνω στα κομμάτια ενός ηττημένου κινήματος ή αν λειτουργεί προληπτικά για την αστική τάξη ενάντια σε ένα ανερχόμενο μαζικό κίνημα. Για παράδειγμα, στις εισηγήσεις που ακολούθησαν στην εκδήλωση, ένας ομιλητής απέδωσε τη στροφή της αστικής τάξης προς την εφεδρεία της χρυσής αυγής στο φόβο που της προκάλεσε η δυναμική του μαζικού ξεσπάσματος της νεολαίας το δεκέμβρη του 08’)!

Από την αφήγηση και τις συνεντεύξεις κράτησα περισσότερο τρία σημεία:

-το θάρρος της κόρης του βουλπιώτη (επιχειρηματίας συνεργάτης των ναζί) να δεχτεί να μιλήσει για τον πατέρα της σε ένα τέτοιο ντοκιμαντέρ και την αφοπλιστική ειλικρίνεια του ισχυρισμού της πως «χωρίς τα τάγματα ασφαλείας, η ελλάδα θα ήταν κομμουνιστική». Μπορεί βέβαια, όπως σημείωσε εισηγητικά ο ίδιος ομιλητής, τα τάγματα ασφαλείας να μην είχαν την παραμικρή επίδραση στην τελική έκβαση της μάχης του δεκέμβρη, χωρίς την καθοριστική επέμβαση των άγγλων· είναι όμως αξιοσημείωτη η τοποθέτηση αυτή σε αντίθεση με τα ερμηνευτικά σχήματα της αναθεωρητικής ιστορικής σχολής (καλύβας-μαραντζίδης), που αποδίδει τη συγκρότηση και δράση των ταγμάτων στην «κόκκινη τρομοκρατία».

-Τη μπλόφα της μεγάλης καθόδου των μελανοχιτώνων στη ρώμη, που κατ’ ουσίαν ήταν μοναχική πορεία του μουσολίνι στην πρωτεύουσα για να εκβιάσει την πρωθυπουργία. Και τις φωτογραφίες που έβγαζε καθ’ οδόν στο τρένο με πολιτικούς οπαδούς του –κάτι σαν πρόδρομος των σύγχρονων «selfies» που βγάζει σήμερα στα καθ’ ημάς ο υπουργός υγείας.

-Και την παρουσία του μαργαρίτη, που έκανε τη διαφορά κατά τη γνώμη μου με τις καίριες επισημάνσεις του –ξεχωρίζω αυτή για τα ναζιστικά πειράματα ευγονικής στη βάση εξοικονόμησης πόρων και εξόδων για τα νοσοκομεία και τη σύνδεση με τη σημερινή κατάσταση στην ελλάδα και το μέτωπο υγείας. Και ο οποίος, όπως σχολίασε χαριτολογώντας μια σφισσα, έκανε άτυπο εισοδισμό στο πολιτικό στίγμα του ντοκιμαντέρ και τις… περίπου αντάριζα τοποθετήσεις των υπολοίπων (μαρκέτος, τάρικ αλί, κτλ).

Ποιες είναι όμως οι αδυναμίες του ντοκιμαντέρ στις οποίες πρέπει να σταθεί κανείς κριτικά;

Καταρχάς υπάρχουν μερικά σημεία που προσωπικά τα θεωρώ προβληματικά ή τουλάχιστον με άστοχες διατυπώσεις. Πχ η σημείωση για την «παρωδία δημοκρατίας» που οδηγεί στο φασισμό, συγκρούεται με τα ιστορικά γεγονότα (και τις «άψογες κοινοβουλευτικές διαδικασίες» που έφεραν στην εξουσία τον χίτλερ πχ) και μοιάζει να διαχωρίζει με στεγανά την πρώτη από το δεύτερο (δηλ την αστική δημοκρατία από το φασισμό). Το συνδέω αυτό και με κάτι που ειπώθηκε προς το τέλος της εκδήλωσης από τον έτερο εισηγητή: ότι δηλ ο παραγκωνισμός των άλλων αστικών πολιτικών δυνάμεων από τον χίτλερ και το μουσολίνι έρχεται ως η εξαίρεση στον ευρωπαϊκό κανόνα της αγαστής σύμπλευσης του φασισμού με το μπλοκ των παραδοσιακών αστικών κομμάτων.

Αυτά ωστόσο μπορεί να τα κρίνει καλύτερα (και να τα «ξεψειρίσει») ο καθένας μόνος του, χωρίς τις δικές μου υποδείξεις.

Δεύτερο σημείο: η επιμονή σε κάποια ωραία, αφαιρετικά πλάνα, που δεν έχουν πάντα άμεση σύνδεση με όσα εκφωνούνται, θυμίζει ίσως κάτι από σταύρο θεοδωράκη χωρίς σακίδιο. Με την ειδοποιό διαφορά βέβαια πως ο χατζηστεφάνου φροντίζει για την άρτια εικόνα της δουλειάς του κι όχι για τη δική του εικόνα. Πού είναι λοιπόν το κακό στην αναζήτηση μιας ωραία επεξεργασμένης φόρμας που θα αναδεικνύει καλύτερα την ουσία;

Προφανώς η μορφή δεν μπαίνει αντιπαραθετικά προς το περιεχόμενο. Η δική μου ένσταση αφορά στα επίπεδα της συνείδησης που ενεργοποιεί ένα ωραίο, αισθητικό αποτέλεσμα, με κίνδυνο να χαθεί πίσω από τις εικόνες η γενική εικόνα και το νόημα. Εννοώ αυτό που αποτυπώνεται συνήθως στην κλισέ φράση «καλά τα είπε», χωρίς να γνωρίζουμε πάντα τι ακριβώς είπε ο εκάστοτε ομιλητής –πάντως το ‘πε καλά. Και μπορεί να μην ευθύνεται αποκλειστικά ο παραγωγός γι’ αυτό, σίγουρα όμως δε θα μπορούσε ποτέ να συμβεί στις γυμνές από αισθητική άποψη ταινίες της αλίντας δημητρίου για να φέρω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Το τρίτο και τελευταίο σημείο της κριτικής ξεκινά από το δυνατό σημείο αυτής της παραγωγής: την πολιτική ανάλυση και τη σύνδεση του φασιστικού φαινομένου με τον καπιταλισμό. Αυτός ακριβώς δηλ που έλειπε από τις δύο προηγούμενες δουλειές της ομάδας infowar για το χρέος –που ουσιαστικά ήταν μια πολιτική διαφήμιση της ελε και του κορέα στον ισημερινό- και για την καταστροφική πολιτική των ιδιωτικοποιήσεων, που θα μπορούσε να την καταδικάσει ακόμα και ένα καθαρά αστικό κόμμα.

Κατανοώ τη συνειδητή επιλογή των παραγωγών να περιοριστούν σε μια απλή ιδέα και να την αναλύσουν σε ένα μίνιμουμ πλαίσιο που θα μπορεί να φτάσει και να γίνει κατανοητό από ένα ευρύτερο κοινό, χωρίς ιδιαίτερη τριβή με αυτά τα ζητήματα. Από τη στιγμή όμως που δεν υπήρχε σύνδεση με το γενικό πλαίσιο και μια πιο βαθιά διεισδυτική ματιά στο συνολικό πρόβλημα και τις αιτίες του, η ανάλυση έμενε μισή και συνιστούσε πολιτική έκπτωση – παραχώρηση σε εκείνη την αριστερά που λειτουργεί σαν... «αντιφασισμός αε», δηλ σαν μια πολιτική επιχείρηση με αποκλειστικό σκοπό την εκλογική υπεραξία στις κάλπες και το σχηματισμό κυβέρνησης. Εκείνη την αριστερά που δε δίνει όραμα και θετική διέξοδο από τη σημερινή κατάσταση, αλλά επιμένει να αντιτίθεται και να ετεροπροσδιορίζεται επιλεκτικά από συγκεκριμένες πτυχές της, ως αντιμνημονιακή, αντιμερκελική, αντινεοφιλελεύθερη, αντιφασιστική κι αντιρατσιστική ασφαλώς, και γενικώς «αντι-κακή», ποντάροντας ολοένα και περισσότερο στα γνωστά αντιδεξιά σχήματα του πρόσφατου παρελθόντος στα οποία είχε επενδύσει το πασοκ της αλλαγής, για να εκβιάζει το λαό και να εκμαιεύει την ψήφο του.

Και είναι ακριβώς η ποιότητα και το βάθος αυτού του τελευταίου ντοκιμαντέρ, που τονίζει εμφατικά τα κενά των δύο προηγούμενων.