Και που λες ελευθερία

Σήμερα συνεχίζουμε με πιο προσγειωμένα πράγματα κι ένα εξαιρετικό κείμενο της έλλης παππά που ολοκληρώνει τη μικρή –τρόπον τινά- τριλογία για την έννοια της ελευθερίας.


Οι λέξεις έχουνε την ιστορία τους. Η ιστορία των λέξεων διηγείται την ιστορία των ανθρώπων. Υπάρχουν λέξεις τόσο δεμένες με την ιστορία, που έτσι και τις πάρεις από τη γέννησή τους κι ακολουθήσεις τα χνάρια τους, μπορείς να παρακολουθήσεις την κίνηση της ανθρώπινης κοινωνίας στον χώρο και στον χρόνο σε δύο επίπεδα: στο επίπεδο των γεγονότων και των αιτίων τους και στο επίπεδο της σκέψης, της συνείδησης που οι άνθρωποι είχαν κάθε φορά για την κοινωνία μέσα στην οποία ζούσαν. Κοινωνικό είναι και κοινωνική συνείδηση περνάνε μέσα από τη γλώσσα αφού η γλώσσα ήτανε, μαζί με το χέρι, τα δύο πανίσχυρα όργανα παραγωγής και συν-παραγωγής που μετατρέψανε σε ανθρώπινη κοινωνία την αρχική αγέλη.

Σ’ αυτές τις λέξεις ανήκει η ελευθερία. Λέξη που ζει στη γλώσσα μας –στο γραπτό της λόγο- πάνω από δυόμιση χιλιάδες χρόνια, στον προφορικό πολύ περισσότερα, άγνωστο πόσα, μια που έχει τη φύτρα της στη γυναικεία μήτρα: στις μακρινές εκείνες ετοιμόγεννες που καλούσαν την ελευθώ να τις ελευθερώσει κι αφήσανε κληρονομιά την ευχή καλή λευτεριά στις σημερινές ετοιμόγεννες. Ελευθώ, Ελευσία, ελεύθω, ήλθον, ελήλυθα –το παιδί έρχεται, το παιδί ήρθε. Η γυναίκα που έγινε μάνα ελευθερώθηκε. Το παιδί της όμως;

Η Ελευθώ έδυε την ώρα που γεννήθηκε η Ελευθερία. Μάνα της Ελευθερίας ήταν η Δουλεία. Με άλλα λόγια, η ελευθερία δε θα είχε γεννηθεί τότε που γεννήθηκε αν δεν είχαν δημιουργηθεί οι αντίθετες κοινωνικές καταστάσεις –του ελεύθερου και του δούλου. Η διάλυση της παλιάς ισότητας, της πρωτόγονης κοινότητας, γέννησε τις δυο αντιθετικές έννοιες που εκφράζουνε τις δυο αντιθετικές κοινωνικές καταστάσεις, όταν η κοινωνία των ανθρώπων κατάκτησε ένα υψηλότερο στάδιο στον καταμερισμό της εργασίας κι έγινε ταξική.

Η ταξική κοινωνία, καταργώντας την παλιά ισότητα –τη γενική κατάσταση της ελευθερίας- γέννησε καινούριες έννοιες, λέξεις που εκφράζανε την καινούρια πραγματικότητα. Η έννοια της Δίκης, της δικαιοσύνης, δε θα είχε γεννηθεί αν δεν υπήρχανε οι αντίθετες καταστάσεις, της αδικίας, μας λέει ο ηράκλειτος. Είναι το ίδιο σα να λέμε πως η έννοια και η λέξη υγεία δε θα υπήρχε αν δεν υπήρχε η αντίθετη κατάσταση, της αρρώστιας. Αν φανταστούμε μια κοινωνία χωρίς αρρώστιες, όπου όλοι οι άνθρωποι θα είναι υγιείς, τότε και η λέξη υγεία δε θα έχει κανένα νόημα και θα εξαφανιστεί από το λεξιλόγιο. Σε μια κοινωνία όπου δε θα υπάρχουν άδικες καταστάσεις, η λέξη δικαιοσύνη δε θα έχει κανένα νόημα και θα χαθεί από το λεξιλόγιο. Σε μια κοινωνία όπου όλοι οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι, η λέξη ελευθερία δε θα υπάρχει.

Η έννοια της ελευθερίας δε θα είχε γεννηθεί στον τόπο και στον χρόνο που γεννήθηκε –στην αρχαία ελλάδα- και δε θα είχε διερευνηθεί από την αρχαιοελληνική φιλοσοφική σκέψη όπως διερευνήθηκε, αν στην αρχαία ελληνική κοινωνία δεν ήταν τόσο κάθετη η τομή που χώριζε τους ελεύθερους και τους δούλους κι αν οι ελεύθεροι δεν είχανε –μέσα στις συνθήκες που διαμορφώθηκαν με τη διάλυση των γενών σ’ αυτό τον ιστορικό χώρο- τη δυνατότητα να αποκτήσουνε συνείδηση της ελευθερίας τους. Στις ιεραρχημένες, φυλακισμένες στις κάστες τους, κοινωνίες της ασίας, μια τέτοια συνείδηση και μια τέτοια διερεύνηση θα ήταν αδιανόητη.

Εκεί όπου οι αρχαίες κοινότητες εξακολούθησαν να υπάρχουν, διαμόρφωσαν για χιλιάδες χρόνια τη βάση της σκληρότερης μορφής του κράτους, του ανατολικού δεσποτισμού, από την ινδία ως τη ρωσία. Μόνο εκεί όπου αυτές οι κοινότητες διαλύθηκαν, οι λαοί προοδεύσανε και το επόμενο βήμα της οικονομικής τους προόδου ήταν η αύξηση κι η ανάπτυξη της παραγωγής μέσω της εργασίας των δούλων, λέει ο ένγκελς στο αντιντίρινγκ.

Γέννημα της ταξικής κοινωνίας, η ελευθερία πορεύτηκε μαζί της, αφήνοντας πίσω τα ματωμένα χνάρια της, παίρνοντας καινούριο κάθε φορά περιεχόμενο, απαντώντας κάθε φορά σε καθορισμένα ιστορικά ερωτήματα: ελευθερία για ποιον, από ποιον, από τι.

.

Σε μια πυκνή σε νοήματα εισαγωγή, η έλλη παππά δίνει πολύ γλαφυρά τη διαλεκτική των αντιθέτων και τον ταξικό ορίζοντα που έχουν τα δικαιώματα κι οι ελευθερίες. Αντίθετα με τις αναρχικές (κι όχι μόνο) φαντασιώσεις για μια αταξική κοινωνία με απεριόριστες ελευθερίες και δικαιώματα, ο κομμουνισμός τα καθιστά περιττά, μαζί με το δίκαιο από το οποίο απορρέουν και το κράτος που το επιβάλλει.

Μαζί με αυτό δίνει ένα συντριπτικό χτύπημα στην αναπόληση της κοινότητας που στη σκέψη πολλών έχει τη θέση του απολεσθέντα παράδεισου. Κατανοητή εν μέρει εξαιτίας της βίαιης κι εντελώς άχαρης αστικοποίησης της ελληνικής κοινωνίας στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Αλλά δε μπορεί να είναι προοπτική για το μέλλον και να μπαίνει ως στρατηγικός στόχος. Το ποτάμι της ιστορικής εξέλιξης δεν γυρίζει πίσω πια.

Η ίδια συγγραφέας δε θεωρεί το βιβλίο της μια μελέτη πάνω στο θέμα της ελευθερίας (δεν έχει την αυστηρότητα που απαιτεί ο όρος), αλλά μια πειραματική προσέγγιση, γιατί πραγματικά είναι ένα πείραμα αν και κατά πόσο η ιστορία μιας λέξης –όπως η ελευθερία- στα πρώτα της στάδια, στις απαρχές της ζωής της, έχει κάτι να πει στο σύγχρονο άνθρωπο για το θέμα αυτό στη σημερινή του φάση και να το φωτίσει καλύτερα (με το φως του ιστορικού υλισμού πάντα).
Αλλά δε θεωρεί τυχαία, ιστορική σύμπτωση ότι ο αρχαίος υλισμός είναι αυτός που διερευνά το πρόβλημα της ελευθερίας πρώτος στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης.

Κάτι που φαίνεται από τα πρώτα κιόλας κεφάλαια, όπου μέσα από χωρία της ιλιάδας η ελευθερία συνδέεται άμεσα με τον πόλεμο. Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων, μας λέει ο πατέρας της αρχαίας διαλεκτικής, ηράκλειτος. Ήταν πια έννοια ώριμη να περάσει στη γενίκευση, να εκφράσει την κοινωνική πραγματικότητα, ή καλύτερα την κοινωνική νομοτέλεια.

Όλα αυτά, μαζί με την εξίσου ενδιαφέρουσα συνέχεια, μπορείτε να τα βρείτε στο βιβλίο της, σπουδή στο θέμα της ελευθερίας –η έννοια της ελευθερίας στον προσωκρατικό υλισμό, από τις εκδόσεις φιλιππότη. Πέρσι ήταν κι αυτό στο στοκ για ξεφόρτωμα που είχαν τα μεγάλα βιβλιοπωλεία και το βρήκα με ενάμιση ευρώ στο παζάρι βιβλίου. Τιμή ευτελής, πλην φιλολαϊκή.

Η κε του μπλοκ σκοπεύει να ρίξει τους τόνους και την αναγνωσιμότητα και να βγάλει τα χριστούγεννα με τέτοιες αναρτήσεις. Όσοι πιστοί, παραμείνατε.