Το κυριλλικό αλφάβητο του μαρξισμού

Ή αλλιώς μια εκδήλωση με τον κύριλλο

Στην εκδήλωση πήγαμε, έχοντας κατά νου ότι θα μιλήσει κι αυτός για παρόμοιο θέμα με το σκολαρίκο, τη συκοφάντηση του σοσιαλισμού, αλλά σε πιο γενική κλίμακα. Φτάνοντας στη νομική είδα την αφίσα μας με το βλαδίμηρο, το σύντροφο με το μουστάκι και το ακριβές θέμα που ήταν για την κατασυκοφάντηση του σοσιαλισμού. Έμφαση κι εκλαΐκευση μαζί, στο ίδιο μήκος κύματος πχ με την καταλήστευση των αποθεματικών και την καρακατα-εκμετάλλευση της εργατικής τάξης.
Δεν είχε καθόλου άδικο όμως, αν σκεφτεί κανείς την αφορμή της εκδήλωσης, που ήταν η συνεργασία του απθ με το γκέτε για τα 20χρονα της ενοποίησης (βλ. προσάρτησης) των δύο γερμανιών, με την χολή τους να στάζ(ε)ι για το σοσιαλισμό της ddr.

Περιμένοντας στο φουαγιέ είδα μερικές ενδιαφέρουσες καταγγελίες του μας (με κεφαλαία) για τη στοίχιση των συνοδοιπόρων και λοιπών ριζοσπαστικών δυνάμεων με την απόφαση της συγκλήτου ενάντια στο νόμο-πλαίσιο, που είχε πολύ φτωχό σκεπτικό κι άφηνε απ’ έξω μια σειρά ζητήματα. Αλλά έχω χάσει την επαφή με τα πράγματα, για να μπορώ να τα κρίνω, να τα ελέγξω και να γράψω κάτι ολοκληρωμένο σχετικά.

Η επιλογή του χώρου ήταν κακή, αν και μάλλον αναγκαστική. Δεν πήραμε κάποιο από τα δύο μεγάλα αμφιθέατρα και παστωθήκαμε σε μια αίθουσα στον τρίτο που γέμισε ασφυκτικά. Κάποιοι σφοι στάθηκαν όρθιοι με την πλάτη στον τοίχο, σα να περίμεναν το εκτελεστικό κι εγώ έπιασα θέση δίπλα σε ένα ανοιχτό παράθυρο, όπου με έπιασε ο ίλιγγος της επιτυχίας κι αν δεν ήταν οι σύντροφοι τριγύρω θα σκεφτόμουν συνειρμικά την εκπαραθύρωση στα κτίρια της ασφάλειας.
Στην αίθουσα δέσποζε ένα πανό με στίχους του χικμέτ που έλεγε, ο κομμουνισμός είναι η νιότη του κόσμου, το ψωμί κι η λευτεριά του κόσμου.

Τον κύριλλο τον μάτιασαν οι υψηλές προσδοκίες και δε μπορώ να πω ότι μας ενθουσίασε αυτή τη φορά. Επέλεξε τρεις από τους πλέον διαδεδομένους αστικούς μύθους για να τους αναιρέσει και δόμησε γύρω από αυτούς την ομιλία του.

Ο πρώτος ήταν ο αστικός μύθος ότι τα καθεστώτα αυτά ήταν ανελεύθερα και γι’ αυτό ακριβώς κατέρρευσαν. Που αν πήγαινε έτσι ο καπιταλισμός θα έπρεπε να είχε καταρρεύσει προ πολλού. Είπαμε για το βασίλειο της ελευθερίας, για την παρισινή κομμούνα, όπου υπήρχαν όλα τα πολιτικά ρεύματα κι όχι μόνο μαρξιστές, αλλά στο τέλος ηττήθηκε. Για το σοσιαλισμό που αδυνάτισε (εμείς ευτυχώς δε διατρέχουμε τέτοιο κίνδυνο) (ούτε κι ο κύριλλος απ’ όσο είδα). Και για το δυτικό βερολίνο που δεν ήταν στα σύνορα όπως πολλοί φαντάζονται, αλλά στην καρδιά της ανατολικής γερμανίας (και δη πιο κοντά στα σύνορα με την πολωνία).

Φανταστείτε δηλ να υπήρχε αντίστοιχα ένα ανατολικό μόναχο, ή μια ανατολική βόννη. Ή να έφτιαχναν εδώ κάποιοι δήμοι της θεσσαλονίκης δική τους πόλη.
Φοβερή ιδέα! Αρχίσαμε να τη συζητάμε μεταξύ μας. Φαντάσου μια ανατολική θεσσαλονίκη. Τείχη έχουμε έτοιμα, μια μικρή προέκταση θέλουν μόνο. Αλλά εμείς θα είμαστε οι αριστοκράτες με το ανατόλια κι αυτοί θα έχουν όλη την πλέμπα, το λιμάνι και τη βιομηχανική περιοχή της σίνδου.

Γιατί να μη ζήσουμε κι εμείς την ουτοπία μιας σοσιαλιστικής νησίδας μες στον καπιταλισμό; Να βρούμε ρε παιδί μου, πόσοι νομοί μας αντιστοιχούν και να πάμε να τους πάρουμε. Όπως το έκαναν οι άλλοι με την καπιταλιστική τους νησίδα στο βερολίνο. Τι παραπάνω είχαν δηλ οι δικές τους νησίδες και δούλευαν στην πραγματικότητα; Λεφτά θα μου πεις. Αλλά αυτό δεν έχει καμία σημασία, όταν μιλάμε για την ουτοπία. Εκτός κι αν μιλάμε για την τιμή της, που πήγε στα δέκα ευρώ κι έχει γίνει απλησίαστη.

Μεταξύ άλλων ξεχώρισα και μια πολύ σωστή επισήμανση για τον αστικό τρόπο σκέψης και τον τεχνητό διαχωρισμό που κάνει ανάμεσα σε πολιτικά και τα κοινωνικά δικαιώματα. Όμως η δημοκρατία κρίνεται πρωτίστως στην παραγωγή. Κι εκεί οι σοβιετικοί πέρα από τις όποιες κατακτήσεις είχαν και τα δικαιώματα που απολάμβαναν, είχαν συμμετοχή και στο κομμάτι της διεύθυνσης μέσα από τις εργατικές κολεκτίβες και τις διαπραγματεύσεις με τα κεντρικά όργανα για τον καταρτισμό του πλάνου.

Πολλοί θεωρούν ως μοναδικό αξιόπιστο κριτήριο δημοκρατίας την αυτοδιεύθυνση. Αλλά οι εργαζόμενοι σε μια παραγωγική μονάδα δε μπορούν να έχουν συνολική εικόνα για όλη την χώρα και τις παραγωγικές της ικανότητες. Δε μπορούν να γνωρίζουν ποιες είναι οι ανάγκες της κοινωνίας και να προσαρμόζουν το σχέδιό τους σε αυτές.

Η αυτοδιαχείριση παραπέμπει μάλλον σε μια καπιταλιστική οικονομία (και στην καλύτερη σε αυταπάτες αλά τίτο) όπου το κέρδος γεννάει την αναρχία στην παραγωγή (κι από εκεί κατευθείαν στο πολιτικό εποικοδόμημα, σκέφτηκα μέσα μου).

Όσο λανθασμένος είναι όμως ο τεχνητός διαχωρισμός πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, άλλο τόσο λάθος είναι να μην αναγνωρίζουμε τη σχετική τους αυτονομία και να τα ταυτίζουμε απόλυτα. Ένα λάθος που πατάει σε μια γενικότερη αντίληψη ταύτισης του εργατικού κράτους στο σοσιαλισμό με την κοινωνία.

Το κράτος παίρνει εξ ονόματος της κοινωνίας τα μέσα παραγωγής στην κατοχή του, αλλά δεν ταυτίζεται πλήρως με αυτήν, γιατί τότε θα εξέλειπε η ανάγκη ύπαρξής του και θα πηγαίναμε κατευθείαν στην κομμουνιστική κοινωνία.
Κατά συνέπεια η κρατικοποίηση είναι τυπική κοινωνικοποίηση που γίνεται ουσιαστική στο βαθμό που αυξάνεται ο κοινωνικός χαρακτήρας των μέσων παραγωγής και της εργασίας.

Με άλλα λόγια δε μπορούμε να μιλάμε για κοινωνικοποίηση όταν έχουμε δυο τσάπες και πέντε άλογα ως μέσα παραγωγής, αλλά σε έναν συγκεντροποιημένο κλάδο που πατάει στην πληροφορική και την αυτοματοποίηση κι ενοποιεί την παραγωγική αλυσίδα και τη δυνατότητα διεύθυνσής της. Βασίζεται δηλ στους υπολογιστές και στα αυτόματα, ούτε καν στις μηχανές (οι οποίες αντιστοιχούν στο επίπεδο της βιομηχανίας).

Το θέμα της ελευθερίας το πιάνω πιο αναλυτικά σε άλλα κείμενα και δε θα σταθώ πιο πολύ. Περνάμε στο δεύτερο αστικό μύθο που λέει ότι η οικονομία της ελεύθερης αγοράς αποδείχτηκε πιο αποτελεσματική από την κεντρικά σχεδιαζόμενη σοβιετική οικονομία.

Ο λένιν λέει ότι ο σοσιαλισμός βασίζεται στην ανώτερη παραγωγικότητα και την πρωτοπόρα τεχνική. Κι εδώ μπαίνει το εξής ζήτημα. Ο τρότσκι πατούσε σε αυτό ακριβώς κι υποστήριζε ότι η σοβιετική ένωση δε μπορούσε να οικοδομήσει σοσιαλισμό γιατί η οικονομία της, παρά τα σημαντικά της πλεονεκτήματα, υπολειπόταν σε απόδοση και παραγωγικότητα από τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.

Πρέπει βέβαια να λάβουμε υπόψη μας το πολύ χαμηλό σημείο από το οποίο ξεκινούσαν οι καθυστερημένες οικονομίες της ανατολικής ευρώπης που πατούσαν ακόμη με το ένα πόδι στη φεουδαρχία.
Κι είναι κι ένα δεύτερο που είπε κι ο κύριλλος. Η ανωτερότητα του σοσιαλισμού δεν συνίσταται στη μετατροπή αγροτικών οικονομιών σε βιομηχανικές. Αλλά στο ότι επιτεύχθηκε με την κατάργηση της εκμετάλλευσης και της ατομικής ιδιοκτησίας (να θυμηθώ να φρεσκάρω τον πρεομπραζένσκι και την πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση).

Πολλές φορές όμως η ανωτερότητα κρίνεται σε απόλυτες τιμές και σε πεδία που δεν τα επιλέγουμε εμείς. Και το συγκριτικό πλεονέκτημα του καπιταλισμού είναι ότι μπορεί να ξεζουμίζει την εργατική δύναμη και τις πρώτες ύλες του τρίτου κόσμου για να πετύχει καλύτερα αποτελέσματα. Και σε ένα δεύτερο επίπεδο ότι αναζητά σχεδόν απεγνωσμένα την καινοτομία γιατί έχει πολύ πιο οξυμένες αντιφάσεις τις οποίες καλείται να υπερβεί. Ενώ ο σοσιαλισμός καλύπτει βασικές ανάγκες κι αναπτύσσεται σχετικά αρμονικά, μες στην αντιφατικότητά του.

Το πράγμα μπλέκεται περισσότερο, αν σκεφτούμε ότι η στροφή στην αγορά μετά το 20ό συνέδριο κι οι μεταρρυθμίσεις κοσύγκιν θεωρητικά αποσκοπούσαν σε αυτό ακριβώς: την άνοδο της παραγωγικότητας και το πέρασμα στην εντατική ανάπτυξη.
Ακόμα κι αυτό όμως είναι μια αφαίρεση. Η πραγματικότητα ήταν πολύ πιο περίπλοκη. Ο ίδιος ο κύριλλος μας ανέφερε τα υπολογιστικά συστήματα του γκλουτσκόφ τη δεκαετία του 60' και την προσπάθειά των σοβιετικών να εισάγουν και ποιοτικά κριτήρια στην παραγωγή.

Άφησα τελευταίο το θέμα της εισοδηματικής της εξίσωσης. Μην περιμένετε κάποιον περίπλοκο μαθηματικό τύπο. Είναι εξίσωση εκ της ισότητας (των μισθών) με κριτήριο τον χρόνο εργασίας για όσα αγαθά δεν κατανέμονται βάση των αναγκών αλλά της εργασίας. Κι ο μοναδικός άγνωστος χι που έχουμε είναι αν το κριτήριο του χρόνου επαρκεί από μόνο του για να ορίσουμε την αμοιβή για την εργασία του καθενός (αποφεύγω να πω την αξία, γιατί αυτό θα υπονοούσε ότι η εργασία είναι εμπόρευμα και θα ανοίγαμε έτσι άλλο ζήτημα).

Είναι όμως ίδιοι όλοι οι τύποι της εργασίας; Επ’ αυτού ο κύριλλος έβαλε δύο άξονες.
Πρώτον, ότι η βαριά χειρωνακτική εργασία πρέπει να αμείβεται περισσότερο, γιατί δύο ώρες δικής σου εργασίας, μπορεί να αντιστοιχούν με οκτώ δικές μου.

Ομολογώ πως δεν ξέρω με ποιον τρόπο ακριβώς υπολογίζει κανείς πόσους νευρώνες και μυϊκούς ιστούς καίει κανείς για να εκτελέσει μια εργασία και να τη συγκρίνει με μία άλλη. Θυμάμαι πάντως ότι ο σκληρός διαλεκτικός μας είχε πει ότι στη σοβιετία ο μισθός του μπρέζνιεφ ήταν μικρότερος από αυτόν που έπαιρναν οι ανθρακωρύχοι!
Ο λεονίντ βέβαια, ως αρχηγός κράτους, είχε παράπλευρα οφέλη που δεν αποτυπώνονταν στο εισόδημά του. Αλλά αυτό θα άνοιγε ένα ακόμα μεγαλύτερο θέμα για τη νομενκλατούρα κι από πού προκύπτει το δικό της εισόδημα, το οποίο ίσως το πιάσουμε εν καιρώ.

Δεύτερος άξονας. Η επιστημονική, ειδικευμένη εργασία δεν αμείβεται έξτρα, αλλά με βάση το κριτήριο του χρόνου. Κάποιοι μάλιστα το δικαιολογούν αυτό ως εξής: η κοινωνία έχει ούτως ή άλλως πληρώσει επιπλέον έξοδα για τη δωρεάν μόρφωση των επιστημόνων, ώστε να αποκτήσουν αυτές τις γνώσεις και να της προσφέρουν την εργατική τους δύναμη.
Ξέρω πολλούς που θα διαφωνήσουν με αυτό το σκεπτικό, αλλά εγώ θα διατυπώσω δύο άλλες ενστάσεις.

Η πρώτη έχει να κάνει με τις συνθήκες που συναντά κι αντιμετωπίζει μια σοσιαλιστική εξουσία. Αν έχει έλλειψη από αστικούς ειδικούς –η περίπτωση της ρωσίας το 17- μπορεί να χρειαστεί να τους ακριβοπληρώσει για να τους κρατήσει και να μην της φύγουν στη δυτική θεσσαλονίκη –ή όπου αλλού τέλος πάντων. Αυτό το πρόβλημα είχαν οι μπολσεβίκοι τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια. Κι ακόμα περισσότερο οι γερμανοί στο ανατολικό βερολίνο, μέχρι που έχτισαν το τείχος κι ησύχασαν κάπως.

Δεύτερη ένασταση. Η επιστημονική εργασία έχει την ιδιότητα να ξεφεύγει από τα χρονικά κριτήρια και καθιστά αναχρονιστικό το νόμο της αξίας που προσπαθεί να την κλείσει στα δικά του καλούπια (πρώτα και κύρια σε αυτό της ατομικής ιδιοκτησίας).

Ας σκεφτούμε πχ το ερευνητικό κομμάτι. Ποιος είναι ο χρόνος που χρειάζεται για να γίνει μια εφεύρεση, για να βρούμε την αξία της εργασίας του εφευρέτη; Πόσο μάλλον που τα μέλη μιας τέτοιας ομάδας σκέφτονται και δημιουργούν κι εκτός ωραρίου. Και θεωρείται σημαντικό να συναναστρέφονται κι εκτός δουλειάς, για να μαθαίνουν ο ένας τον τρόπο σκέψης του άλλου και να συνεργάζονται καλύτερα κι αποτελεσματικά.

Είναι λοιπόν επαρκές να κρατήσουμε ως καθοριστικό το κριτήριο του χρόνου που φαίνεται να είναι κατάλοιπο του νόμου της αξίας; Και δεν είναι αναντίστοιχο με την κριτική που κάνουμε στην εισαγωγή ποσοτικών κριτηρίων στην παραγωγή;

Τουλάχιστον είναι σημαντικό ότι καταπιανόμαστε με τέτοια ζητήματα. Κι επειδή ο τρίτος άξονας χάθηκε κάπου στις σημειώσεις και το κείμενο άρχισε να ξεφεύγει από τα όρια, θα κλείσουμε με ένα ταξικό επιμύθιο αλά γκοσινί.
Αυτό που πήραμε από την εκδήλωση ήταν μια φοβερή αφίσα της οργάνωσης με το στρατιώτη που υψώνει τη σημαία στο ράιχσταγκ κι η οποία έχει εξαντληθεί πλέον. Ήταν πραγματικά σπουδαία εκδήλωση.