Ο χαρακτήρας της επανάστασης

Όπως και στους ανθρώπους, ο χαρακτήρας της επανάστασης δεν έχει σχέση με την εμφάνιση (που είναι ίσως το πρώτο που τραβάει τις εξεγερμένες μάζες, όχι όμως κι αυτό που θα τις κρατήσει σε μια ερωτική-διαλεκτική σχέση με την πρωτοπορία) και τον τρόπο εκδήλωσής της. Σημασία επίσης έχει το βάθος της, η ουσία, η ικανότητά της να εξελίσσεται και να ανανεώνεται, κι όχι οι εντυπώσεις, οι επεισοδιακές εξελίξεις και τα ταρατατζούμ στην αρχή της, στο μήνα του μέλιτος ή τις δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον εσωτερικό μας κόσμο.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κουβανική επανάσταση, που έδιωξε τη δικτατορία του Μπατίστα, χωρίς να διακηρύσσει, ούτε καν να φαντάζεται στην πραγματικότητα, το σοσιαλιστικό της περιεχόμενο που προέκυψε στην πορεία από τα ίδια τα πράγματα και τη δυναμική τους. Αλλιώς, οι ΗΠΑ θα είχαν επέμβει εξ αρχής, όπως επιχείρησαν να κάνουν το 61' στον κόλπο των Χοίρων (που επέσπευσε τη μετεξέλιξη της επανάστασης) κι όπως έκαναν σε διάφορες περιπτώσεις στον πλανήτη, χωρίς να ενδιαφέρονται για προσχήματα. Όπως λέει τρολάροντας ένας φίλος, συνοψίζοντας το λόγο του Κάστρο, όπου διακηρυσσόταν ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας της επανάστασης:
-Θυμάστε αυτό που κάναμε δυο χρόνια πριν; Ε, ήταν σοσιαλιστική επανάσταση τελικά -και αρχικά δηλαδή, αλλά δεν το ξέραμε.
Αλλά δεν είναι η Κούβα το θέμα μας...

Ο χαρακτήρας μιας επανάστασης θα ήταν άστατος και αντιφατικός, αν παίρναμε ως σημείο αναφοράς τις αντικρουόμενες ερμηνείες κι αναλύσεις για το ποιόν του. Καθορίζεται αντικειμενικά κι ανεξάρτητα από τη θέληση αυτών που συμμετέχουν -αλλιώς πχ θα μπορούσε να σταθεί η αφελής αναρχική εκτίμηση πως η αταξική κοινωνία θα μπορούσε να προκύψει οποτεδήποτε στην ιστορία, σε οποιοδήποτε στάδιο της ανθρώπινης εξέλιξης, αρκεί να το είχαν συνειδητοποιήσει οι πρόγονοί μας, να το επιδίωκαν και να το εφάρμοζαν στην πράξη. Η επανάσταση όμως έχει άμεση σύνδεση με τις κοινωνικές τάξεις που την πραγματοποιούν και μπορούν να καθορίσουν τη δυναμική της.

Οι επαναστάσεις του 19ου αιώνα είχαν σαφώς αστικό χαρακτήρα, με πρωτοπόρα κοινωνική τάξη την αστική, που εξέφραζε το πνεύμα των καιρών. Έφεραν όμως στο ιστορικό προσκήνιο ως οργανωμένο μαζικό παράγοντα με δική του βούληση το προλεταριάτο, και το τσάκισμά του ήταν βασική προϋπόθεση, από τη σκοπιά των αστών, για να μη ξεφύγουν τα πράγματα από τα ελεγχόμενα πλαίσια σε επικίνδυνες για την ταξική εξουσία ατραπούς. Οι εργατικές μάζες έπαιζαν το ρόλο σκηνικού ή ενός βοηθητικού κομπάρσου για τις επιδιώξεις της τρίτης τάξης, και μόλις τον επιτελούσαν, καταστέλλονταν αγρίως, για να μην αποκτήσουν πρωταγωνιστικές βλέψεις, επειδή τους έδωσαν ένα ρολάκι και πήραν τα μυαλά τους αέρα. Σηκώθηκαν τα πόδια κι η ουρά -της αστικής τάξης- να χτυπήσουν το κεφάλι (που κατέληγε συχνά στη γκιλοτίνα στην περίοδο της επαναστατικής τρομοκρατίας) και το κεφάλαιο.

Αυτή ήταν η αντίφαση κι ο βασικός περιορισμός που καθόριζε την επαναστατική συνέπεια της αστικής τάξης. Κι αυτό υπαγόρευε στους μπολσεβίκους να μιλάνε για τη δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς, ως σύνθημα και φόρμουλα εκδήλωσης της επικείμενης αστικής επανάστασης, χωρίς να τρέφουν την παραμικρή εμπιστοσύνη στην αστική τάξη -που στη Ρωσία παρέμενε ευλαβικά προσκολλημενη στον τσάρο- για την επιτυχία στοιχειωδών αστικοδημοκρατικών καθηκόντων. Αλλά οι κινητήριες δυνάμεις της επανάστασης, δηλ το προλεταριάτο και η αγροτιά, καθορίζουν και τη δυναμική της, επηρεάζοντας το χαρακτήρα της. Ήταν δηλαδή μια εγγύηση πως η προσωρινή κυβέρνηση που θα προέκυπτε δε θα περιόριζε τις βλέψεις της σε αστικό έδαφος.

Είναι ζήτημα αν η πλούσια σε γεγονότα, εξελίξεις κι αντιφάσεις πραγματικότητα της επαναστατικής κι επαναστατημένης Ρωσίας μπορεί να χωρέσει σε κάποια έτοιμα σχήματα. Υπάρχει η ερμηνεία της βαθμιαίας στρατηγικής, πολιτικής ωρίμανσης των μπλσεβίκων, που σύντομα εγκατέλειψαν κάποιες προβληματικές πτυχές της προηγούμενης φόρμουλας της δημοκρατικής δικτατορίας και στράφηκαν στη σοσιαλιστική επανάσταση, με τις θέσεις του Απρίλη.

Υπάρχει η... σταδιακή αντίληψη πως η επανάσταση του Φλεβάρη του 17', που γκρέμισε τον τσάρο, υλοποίησε τα βασικά αστικοδημοκρατικά καθήκοντα που έμπαιναν στην ημερήσια διάταξη, οδηγώντας ταχύτατα στην ωρίμανση των συνθηκών για το πέρασμα στο επόμενο επαναστατικό στάδιο.

Καθώς επίσης και το τροτσκιστικό σχήμα της διαρκούς επανάστασης και της γρήγορης μετεξέλιξης της αστικοδημοκρατικής φάσης της σε σοσιαλιστική, αφού δε χωρίζονται με σινικά τείχη αλλά κατά μία έννοια αλληλοπροϋποτίθενται (τα καθήκοντα της α/δ επανάστασης δεν μπορούν να υλοποιηθούν πλήρως, παρά μόνο στην επόμενη, σοσιαλιστική φάση). Ένα σχήμα που προέβλεπε και μετατροπή της εθνικής επανάστασης σε παγκόσμια, αλλά... την πρόδωσε η σταλινική γραφειοκρατία και βασικά η... σταλινική πραγματικότητα, αφού το επαναστατικό κύμα ηττήθηκε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Ιταλία, Ουγγαρία). Χώρια ότι ο Τρότσκι θυμήθηκε πολύ αργότερα αυτό το σχήμα και την υπεράσπισή του, στα χρόνια της εσωκομματικής διαπάλης μετά το θάνατο του Λένιν, κι όχι κατά τη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου, σαν να ήταν οδηγός για δράση.

Συναντάμε επίσης συχνά την άποψη πως η Οχτωβριανή ήταν η τελευταία αστική επανάσταση στην Ευρώπη, που έφερε σε πέρας καθήκοντα α/δ χαρακτήρα, που δεν μπορούσαν να επιλυθούν αλλιώς. Κάτι που θυμίζει από την ανάποδη ίσως το επιχείρημα πως η Ελλάδα είναι η τελευταία Σοβιετία της Ευρώπης -αν και η αυθεντική Σοβιετία δεν υπήρξε ποτέ σοσιαλιστική, τελικά. Και το ωραίο (;) της υπόθεσης είναι πως μπορεί να τα ακούσεις πολλές φορές από τα ίδια ακριβώς στόματα, όπως και το εξής δίπολο: Η ΕΣΣΔ αντικατέστησε εν μέρει τον καπιταλισμό, που δε γνώρισε ποτέ η Ρωσία, σαν αστική επανάσταση. Αλλά παρέμεινε αυταρχική κι αντιδημοκρατική, ακριβώς γιατί παρέκαμψε το καπιταλιστικό στάδιο της εξέλιξης, την αστική δημοκρατία, που θα εκπαίδευε διαφορετικά τις μάζες, κοκ. Σαν το σχήμα για τη μετασταλινική ΕΣΣΔ, όπου είχε ήδη παλινορθωθεί ο καπιταλισμός, σε αντίθεση με τη σημερινή Ρωσία, που δεν μπορούμε να απαντήσουμε θετικά αν είναι καπιταλιστική ή κάποιο υβρίδιο -και μη χειρότερα.

Μην ξεχάσουμε επίσης τη σύγχρονη μεταβατική ανάγνωση από το πρίσμα -και συγκεκριμένες σκοπιμότητες- της σημερινής συγκυρίας, ότι ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας της επανάστασης δεν προέκυψε αυτόματα, αλλά αναδείχτηκε μέσα από μη σοσιαλιστικά, μεταβατικά αιτήματα για γη, ειρήνη, κοκ. Με άλλα λόγια ήταν ένα άθροισμα απλώς αστικών μεταρρυθμίσεων και του αγώνα για την ικανοποίησή τους.

Εν κατακλείδι.
Ο χαρακτήρας της Οχτωβριανής επανάστασης ήταν... σπαθί, τζιμάνι παιδί, σοσιαλιστικός, που καθορίστηκε συνειδητά από την επαναστατική πρωτοπορία των μπολσεβίκων και τον προσέγγισαν ψηλαφητά κι από την ίδια τους την πείρα ευρύτερες μάζες που συνδέθηκαν οργανικά με τον αγώνα των μπολσεβίκων.

Η στάση κάθε πολιτικής δύναμης απέναντι στο χαρακτήρα της ΕΣΣΔ και την ίδια την Οχτωβριανή Επανάσταση είναι κλειδί κι ασφαλές κριτήριο για το χαρακτήρα του συγκεκριμένου χώρου. Αλλά αυτή είναι μια διαφορετική ανάρτηση...