Φωτιά και τσεκούρι στους απροσκύνητους

Η Εντολή της διδώς σωτηρίου είναι η ιστορία της σύλληψης, της δίκης και της εκτέλεσης του μπελογιάννη και των συντρόφων του. Παραθέτω τον πρόλογο του βιβλίου:

Πώς να βάλεις λάβα στο χαρτί και να μην καούν τα χέρια σου, η καρδιά σου, ακόμα κι η τέχνη σου; Βαριά κι ανιστόρητα τα παθήματα που ακολούθησαν τη γερμανική κατοχή. Και μήπως γνώρισαν τελειωμό, να πεις μπόρα ήταν και πέρασε, έγινε ανάμνηση. Πήραμε ανάσα τριανταπέντε τόσα χρόνια, να μερέψουμε, να σταθούμε, να μετρηθούμε πεθαμένοι, ζωντανοί, ζημιωμένοι, κερδισμένοι, να δούμε πού λαθέψαμε, όλοι μαζί, δεξιοί, αριστεροί, δημοκρατικοί, να οροθετήσουμε το χτες με το σήμερα; Να γίνουμε όπως λένε, «αντικειμενικοί», ν’ αποχτήσει κι η τέχνη τη νηφαλιότητα που φέρνει η απόσταση…

Για τη χώρα μας η Αντίσταση δεν αντιπροσώπευε ένα μεγάλο κίνημα, αντιπροσώπευε ένα ολόκληρο έθνος, με εξαίρεση μια ασήμαντη δοσίλογη δεξιά και τη βασική οικογένεια των Γλύξμπουργκ. Και πώς να χαμηλώσεις το μπόι του αφυπνισμένου λαού για να χωρέσει στα χαμηλοτάβανα μέτρα του 9,3 όπως τα ήθελε η δεξιά και τα ξένα συμφέροντα; Μετακινήσεις πληθυσμών, φυλακές, εξορίες, εκτελεστικά. Ανυπόμονη, άγρια η αγγλο-αμερικάνικη επέμβαση ήθελε να τελειώνει γρήγορα με ανεξαρτησίες και «ξεπερασμένους» πατριωτισμούς. Και πόσο βαριά, πόσο τραγικά τα δικά μας απανωτά λάθη…

Λευχαιμία ξεχύθηκε στο κορμί της θυσιασμένης Ελλάδας. Άνθρωποι, πράξεις, λέξεις, σχέσεις, όλα ξεκουρντίστηκαν. Χάθηκε η σιγουριά, η ανθρωπιά. Κυνηγήθηκε η λεβεντιά, ο πατριωτισμός, η συνείδηση. Φωτιά και τσεκούρι στους απροσκύνητους, αληθινή γενοκτονία.

Κι ωστόσο πέρσεψε η αντρειά. Ξέχειλος ο άρτος της θυσίας. «Λάβετε, φάγετε…» Χιλιάδες άντρες και γυναίκες στήναν αγέρωχα την καρδιά τους στο εκτελεστικό. Θυσίαζαν τα νιάτα τους για να μην προσκυνήσουν, να μην χαραμίσουν τα όνειρα και τους αγώνες του λαού. Το μεγαλείο και το βόγκο αυτής της αδούλωτης γενιάς τρομάζεις και που τ’ αγγίζεις, καθώς πασχίζεις να δώσεις κάτι από κείνα τα χρόνια.

Τούτο το βιβλίο (σε ποιο είδος του πεζού λόγου αλήθεια να το κατατάξουμε;) το έγραψα σαν παθός που βλέπει τα χρόνια να φεύγουν και βιάζεται να ξεπληρώσει ένα χρέος. Έπρεπε να έχει εκδοθεί πριν τη δικτατορία. Δεν πρόλαβε, ατύχησε. Με τα κυνηγητά, κάψε, κρύψε, δώσε, πολτοποίησε, χάθηκαν πολύτιμα κεφάλαια που έπρεπε να γραφτούν απεξαρχής… (Τις ζημιές αυτές της τυραννίας δεν είδα κανείς να τις υπολογίζει, ούτε και μεις οι συγγραφείς…)

Αν χρειαζόταν μια εξήγηση να δώσω για το έργο, θα έλεγα για τα πρόσωπα, υπαρκτά η φτιαχτά, επώνυμα ή ανώνυμα, δεν τα παρακολουθώ πολυδιάστατα όπως σ’ ένα μυθιστόρημα, μα μέσα από τις συγκεκριμένες εκείνες πράξεις και σκέψεις τους που τονίζουν τα συμβάντα μιας εποχής και πιο συγκεκριμένα εκείνα που ακολούθησαν τον εμφύλιο.

Μαρτυρίες, ομολογίες, δοκιμασίες, καταστάσεις ατομικές και γενικές είναι στηριγμένα σε ντοκουμέντα γνωστά και άγνωστα, σχολιασμένα ή στεγνά, παρμένα ακόμα κι ατόφια απ’ τις εφημερίδες της εποχής. Με άπειρο πόνο κι εντιμότητα δούλεψα, δίχως φιλοδοξίες, αποζητώντας κάθαρση κι όχι αναμόχλευση… Ποτέ πια άνθρωποι στην ήμερη πατρίδα μας να μην ξαναδοκιμάσουν τέτοια δεινά. Κι ούτε συγγραφέας να βρεθεί μπροστά σε τόσο δύσκολο χρέος.

Κι η διδώ σωτηρίου μιλάει για τραγωδία κι εύχεται να μην τα δοκιμάσει κανείς ποτέ πια. Κάνει λόγο για τα τραγικά, απανωτά μας λάθη, για τα λάθη που κάναμε όλοι μας. Αναγνωρίζει ότι δεν παρουσιάζει πολυδιάστατα τα πρόσωπα της ιστορίας της.
Αλλά η οπτική της στα γεγονότα είναι άψογη, μακριά από τις ίσες αποστάσεις του βούλγαρη (που αν κι η ψυχή του είναι κατά δήλωσή του αριστερή, επισημαίνει ότι καμιά απ’ τις δυο πλευρές δε ζήτησε συγνώμη σε συνέντευξή του στο ένθετο επτά της ελευθεροτυπίας).
Είναι και κείνα τα όλο ειρωνεία εισαγωγικά γύρω απ’ το αντικειμενικοί (όπως λένε) που κλείνουν μέσα τους κάθε ουδέτερη κι ανυστερόβουλη ματιά παλιά και σύγχρονη.

Ακολουθεί ένα απόσπασμα του βιβλίου για τα αίτια του εμφυλίου.
Η επιτροπή που αναφέρεται στο κείμενο είναι η διεθνής επιτροπή του οηε την οποία ακολουθεί η διδώ σωτηρίου ως δημοσιογράφος του ριζοσπάστη (λίγους μήνες πριν τη διαγραφή της απ’ το κόμμα). Τα περιστατικά που αφηγείται λαμβάνουν χώρα ενώ η επιτροπή βρίσκεται καθ’ οδόν για το γράμμο.

Στην Κατερίνη σταμάτησε το κλιμάκιο να εξετάσει μάρτυρες. Αναρωτιόμασταν ποιος θα τολμούσε να φανερωθεί μέσα σε κείνη την κόλαση της τρομοκρατίας και να πει την αλήθεια για τα πραγματικά αίτια του εμφύλιου, όταν ήξερε πως την άλλη στιγμή το κουφάρι του θα κείτεται σε κάποιο χαντάκι μαχαιρωμένο από «αγνώστους». Κι όμως τόλμησαν! Κι όχι ένας και δύο. Πολλοί, πάρα πολλοί.

Μπαίνανε στην αίθουσα σαν μελλοθάνατοι. Ολοτρίγυρα στα τραπέζια καθισμένοι οι ξένοι δικαστάδες με το ψυχρό βλέμμα, τις παραπειστικές «ερωτήσεις-παγίδες» που εξυπηρετούσαν τους δικούς τους σκοπούς. Η γλώσσα των απλών ανθρώπων, καθάρια, τσουχτερή σαν την ίδια την αλήθεια. «Την αιτία γυρεύετε;» λέγανε. «Ο τρόμος είναι!» «Κανένα παλικάρι δε θ’ άφηνε τη γλύκα της ειρηνικής ζωής, να ξανατρέχει στα βουνά». «Δεν ξέρετε τι θα πει να μην ορίζεις φαμελιά ούτε βιος, ούτε τιμή. Οι ίδιοι οι χτεσινοί οι συνεργάτες των Γερμανών έρχονται νύχτα μέσα στο σπίτι σου, παίρνουν τ’ αγόρια σου, τα στήνουν στον τοίχο! Βιάζουν τα κορίτσια σου, τα στέλνουν σε φυλακές, εξορίες, ληστεύουν τα γεννήματα, σε κάνουν να λες: Θεέ μου, γιατί με τιμώρησες και γλίτωσα απ’ των Γερμανών τις σφαίρες.»

Έκανε μια μεγάλη εντύπωση μια γερόντισσα, ψηλόλιγνη, αυστηρή, τυλιγμένη στη μαύρη μαντίλα της, βάδιζε ντούρα κατά τα τραπέζια των ξένων. Της κάναν ερωτήσεις και δεν απαντούσε. Τα είχε χαμένα. Άμα της είπαν. «Έχεις παιδιά;» συνήρθε. «Οχτώ είχα και μου ‘μειναν δυο γιοι.» Πέσαν ξανά σαν λιθάρια οι ερωτήσεις. «Πού βρίσκονται και τι κάνουν οι γιοι σου;» «Μη με μπερδεύετε. Ο Δημήτρης μου είναι στον εθνικό στρατό, ο Κωνσταντής στο δημοκρατικό! Οχ, και θα σκοτώσει ο ένας τον άλλονα!» Την έπιασε ένα κλάμα. Ο Ρώσος αντιπρόσωπος της πήγε ένα ποτήρι νερό. Τι να το κάνει το νερό. Η φωτιά που την έκαιγε γύρευε άλλη γιατρειά.

Ήταν και κάποιος κτηνοτρόφος που δυσκολευόταν να πει στρωτή κουβέντα. Μίλαγε για έναν Βασίλη, «μοβόρο» που μαυρόντυσε το χωριό και που η ίδια η μάνα του σαν έμαθε πως ξέφυγε απ’ τα χέρια της αστυνομίας και θα ξανάρχιζε το όργιό του τον καταράστηκε «αστροπελέκι να πέσει να τον κάψει!». Ο Άγγλος αντιπρόσωπος ζητούσε διευκρινίσεις. «Είπατε πως το Βασίλη τον είχε πιάσει η αστυνομία και διέφυγε. Δηλαδή ήταν συμμορίτης;»

Ο κτηνοτρόφος απόφευγε ν’ απαντήσει. Τον ξαναρώτησαν μια, δυο. Ο διερμηνέας τον πίεσε. «Πες, ήταν συμμορίτης;» «Όχι, όχι λέμι. Ήταν με τσι δεξιούς.» Πάνω σ’ αυτό δέχτηκε τη βίαιη επίθεση του αντιπροσώπου της ελληνικής κυβέρνησης που θέλοντας να τον «ξεμπροστιάσει» ρωτούσε με πολλή ειρωνεία. «Να μας πει ο κύριος μάρτυς τι πρεσβεύει, για να αποδειχτεί η αξιοπιστία της καταθέσεώς του». Το πρόσωπο του γέρου κτηνοτρόφου σκλήρυνε. «Για τα μένα ρουτάει ποιος είμι; Θα τ’ πω ν' ανατριχιάσ’. Πατέρας του μουβόρου του Βασίλ’ είμι! Τ’ άκ’σις; Ο Βασίλ’ς σκότουσι κι τουν αδιρφό τ’, του καμάρ’ του χουριού μας.»

Ήρθε μάρτυρας κι ένας γιατρός, ένας κοντούτσικος αδύνατος εξηντάρης, με μαύρα ρούχα, μαύρο πουκάμισο. Γυναίκα, γιους, νύφες, αγγόνια, τον πατέρα του ογδόντα εφτά χρονών, όλους τους ξεκληρίσανε σε μια νύχτα! «Αν εγώ βρίσκομαι ζωντανός, είπε, είναι γιατί έτυχε κείνο το βράδυ να λείπω. Χτες πληροφορήθηκα πως κοπιάσατε στην πόλη μας, να μάθετε την αλήθεια για τα αίτια του εμφύλιου κι ήρθα να καταθέσω. Μη νομίζετε δεν ξέρω τι με περιμένει μόλις εσείς μπείτε στ’ αυτοκίνητά σας και φύγετε. Χάρη μεγάλη θα μου κάνουν, ακόμα και να με γδάρουν. Για μένα κατάντησε η ζωή τιμωρία…»

Κοίταζε κατάματα τους αντιπρόσωπους κι απαντούσε ίσια, δίχως υπεκφυγές και συναισθηματισμούς. «Συναχθήκατε εδώ και ρωτάτε πώς άρχισε το μακελειό. Δεν ξέρουμε τη γλώσσα σας να σας αποκριθούμε. Και στη δική μας γλώσσα αναποδογύρισαν οι λέξεις και οι έννοιες. Ξαφνικά μας είπαν πως προδότης είναι κείνος που έδωσε το αίμα της ψυχής του για την πατρίδα πολεμώντας τον ξένο καταχτητή! Και πατριώτης, άξιος να ζήσει σ’ αυτή τη χώρα είναι κείνος που συνεργάστηκε ή συμβιβάστηκε με τον οχτρό ή έκανε τον ψόφιο κοριό, κι έμεινε ουδέτερος περιμένοντας να σκοτωθούν οι άλλοι για να λευτερωθεί αυτός.»

Άμα τελείωσε την κατάθεσή του κοντοστάθηκε σαν να ‘θελε κάτι ακόμα να πει. Το μάτι του έγινε εκδικητικό. Στον πόλεμο μας στέλνατε μπαρούτι και παράσημα. Ήρωες και ημίθεους μας ανεβοκατεβάζατε. Τώρα μας ρίξατε. Τι έχει να μας πει ο αξιότιμος πατέρας της νίκης, Ουίνστον Τσώρτσιλ κι ο πρόεδρος της Αμερικής Τρούμαν για τα ιδανικά της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και της… αυτοδιάθεσης των λαών που γι’ αυτά πολεμήσατε και πολεμήσαμε; Για μας ούτε ο πόλεμος τελείωσε, ούτε ο φασισμός πέθανε. Αν αυτό θέλατε να ‘ναι το έπαθλό μας, με γεια σας, με χαρά σας, το πετύχατε…»

Σαν τραγικός μονομάχος πάλευε ο γιατρός. Θάνατο φρικτό περίμενε, δεν περίμενε χειροκροτήματα. Τι να ‘γιναν όλοι αυτοί οι γενναίοι άνθρωποι!

Και τι να απέγιναν σήμερα καλλιτέχνες σαν τη διδώ σωτηρίου…
Απ' όλα αυτά κάποιοι σκηνοθέτες κράτησαν μονο τη μάνα και πέταξαν όλα τα υπόλοιπα. Αλλά η αξία της εντολής είναι ότι το προσωπικό αναδεικνύει το πολιτικό, δεν το σκεπάζει.
Για του λόγου το αληθές παρατίθεται ένα ακόμη απόσπασμα που αφηγείται μία από τις πολλές ιστορίες των γυναικών που κρατούνταν στις φυλακές αβέρωφ.

Μέρα νύχτα στο χνότο του θανάτου πώς ν’ ανασάνεις! Φέρανε δυο καινούριες, μια φοιτήτρια και μια δασκαλίτσα. Είχαν πιαστεί σε κρύπτη μαζί με τους σπουδαστές του Πολυτεχνείου. «Θα φάει πολλούς ακόμα το εκτελεστικό» έκανε μια υπάλληλος. «Τη γλώσσα σου να φας που γρουσουζεύεις» την αποπήρε η γιαγιά η Καστανίτσα». Τη φοιτήτρια τη λέγανε Νίκη. Ήταν είκοσι χρονών, μελαχρινή, ψηλή. Τη γλύκα του προσώπου της τη σκέπαζε μια παράταιρη για την ηλικία της σοβαρότητα –θα την έλεγες αυστηρότητα. Πάντα συλλογισμένη, απρόσιτη, ζούσε σαν ξένη ανάμεσά μας.

«Τ’ αμίλητο νερό έχει πιει ετούτη ή μας παρασταίνει την ακατάδεχτη;», πειράχτηκαν οι γυναίκες. Ήταν καινούρια στον αγώνα. Δεν ήξερε πολλά πράγματα. Καταγόταν από αστική οικογένεια της επαρχίας με παλιές αρχές. Μόλις πιάστηκε κι άρχισε ο θόρυβος στον τύπο, οι γονείς της την αποκήρυξαν και την εγκατέλειψαν για να «συνετιστεί». Η Νίκη δε σκοτιζότανε για τον εαυτό της. Για τον αρραβωνιαστικό της έτρεμε που ήταν ένας από τους τρεις της κρύπτης. Για χατίρι του είχε ριχτεί σ’ αυτή την περιπέτεια.
Μόλις οι δικηγόροι μπόρεσαν να διαβάσουν τη δικογραφία είπαν πως ήταν πολύ δύσκολα τα πράματα. Όχι μόνο για τα’ αγόρια μα και για τα κορίτσια. Η Νίκη τους άκουγε αδιάφορη. Προσπαθούσαμε να την πείσουμε να γράψει στους δικούς της και να τους πει πως κινδυνεύει η ζωή της. Έβρισκε προφάσεις. Έδειχνε την πίκρα της που την αποκηρύξανε.

Η δίκη άρχισε. Η πρόταση του βασιλικού επιτρόπου ήταν για όλους θάνατος! Η Νίκη ξαφνιάστηκε, μα ήταν κι ευχαριστημένη που πήρε την ίδια ποινή με τον αγαπημένο της. Κάναμε ξανά προσπάθειες να την πείσουμε να τηλεγραφήσει στους γονείς της. Και πάλι αρνήθηκε. Δεν άλλαζε εύκολα γνώμη. Τέλειωσε η δίκη κι η δασκαλίτσα γύρισε με είκοσι χρόνια στην πλάτη και η Νίκη μελλοθάνατη. Σκληρό παιδί, μ’ εγωισμό παραπανήσιο, δεν έδειχνε ποτέ τα αισθήματά της. Κι όμως ήξερε πως οι δικοί της είχανε πολλά μέσα και μπορούσανε να τη σώσουνε. Στη φίλη της που πήγε την τελευταία νύχτα να της κρατήσει συντροφιά είπε: «Θα βαστώ το χέρι του Αντώνη. Δε θα φοβηθώ…».

Σαν ήρθανε να την πάρουνε πέταξε κείνο το ακατάδεχτο ύφος. Γύρισε και μας κοίταξε τρυφερά. Για πρώτη και τελευταία φορά επικοινωνήσαμε. Μας αγκάλιασε, μας φίλησε μια-μια. «Τώρα κατάλαβα τον αγώνα μας! Είπε. Έχετε γεια!» Μαζί με τη Νίκη ήτανε να εκτελεστεί και μια εργάτρια μιας κάποιας ηλικίας που φοβότανε το θάνατο. Το θάρρος της Νίκης την ψύχωνε κι αυτήν. «Αν είναι παιδάκια μου να χορτάσει ο κόσμος ψωμάκι, είπε, τότες τηνε ξάνω χαλάλι τη ζωή που δίνω.»

Στο Γουδί ήταν όλα έτοιμα για την εκτέλεση. Εκεί το απόσπασμα, ο ιερέας κι ο βασιλικός επίτροπος. Με κάποια καθυστέρηση έφτασε η κλούβα με τ’ αγόρια. Το μάτι της Νίκης καρφώθηκε στην πόρτα. Τη στιγμή που θ’ αντάμωναν οι ματιές τους αυτήν περίμενε, γι’ αυτήν είχε φτάσει ως το εκτελεστικό και δε θα την άλλαζε ούτε με την αιωνιότητα.

Η πόρτα άνοιξε και πήδησε πρώτος ο ένας απ’ τους δυο φίλους του Αντώνη. Της έστειλε ένα συγκινημένο χαμόγελο. Μα γιατί δε βιάστηκε να βγει εκείνος; Πώς άφησαν να κλέψουν οι άλλοι τις δικές τους στιγμές; Πήδησε κι ο δεύτερος κι ήθελε κάτι να της πει. «Νίκη…» έκανε μα δε συνέχισε, κατέβασε το κεφάλι. Η πόρτα της κλούβας έκλεισε και δεν ξανάνοιξε. Θεέ και Κύριε! Πού είναι ο Αντώνης; Ο αρχιφύλακας που συνόδευε τους νέους πλησίασε το βασιλικό επίτροπο, κάτι του είπε, κάτι του έδωσε. Δεν άργησε να μαθευτεί. Ο Αντώνης είχε κάνει δήλωση κι οι γονιοί του, που διαθέτανε τεράστια μέσα, καταφέρανε την ύστατη στιγμή να πετύχουνε αναστολή!

Όσοι είδαν τη Νίκη να πεθαίνει είπαν πως στήθηκε άντικρυ στο εκτελεστικό όπως στήνεσαι σαν είναι να σε φωτογραφίσουν. Δεν ήτανε ολότελα φυσική. Είχε τεντωθεί περισσότερο απ’ όσο έπρεπε. Κρατούσε απ’ το χέρι και την εργάτρια που φοβόταν το θάνατο. Η ίδια πώς να τον φοβηθεί πια;

Λίγες μέρες αργότερα ήρθαν η μητέρα κι ο πατέρας της να πάρουν τα ρούχα της. Κλαίγανε απελπισμένα. «Δεν το ‘χαμε φανταστεί τέτοιο κακό. Εκτελούνε κορίτσια! Γίνονται τέτοια εγκλήματα στον τόπο μας και δεν το ξέρουμε; Τώρα τι να κάνουμε;» Πήγαν στον τάφο της, γονάτισαν και ζητούσαν απελπισμένα συχώρεση. «Η τιμωρία μας θα είναι ο αιώνιος καημός που θα μας καίει».

Ιστορίες σαν κι αυτή (υποθέτω ότι) περιλαμβάνουν κι οι αφηγήσεις των 33 γυναικών του δημοκρατικού στρατού που περιλαμβάνει η ταινία η ζωή στους βράχους που προβάλλεται από σήμερα και για μία βδομάδα στον κινηματογράφο τριανόν στην αθήνα.
Προς το παρόν ας δούμε τι λέει η δημιουργός της ταινίας αλίντα δημητρίου σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη στο πριν.

Καταρχήν τι είναι εμφύλιος; Με το υλικό που έχω μαζέψει μπορώ να πω ότι ο εμφύλιος δεν είναι ένας δόκιμος όρος. Δεν υπήρξε εμφύλιος πόλεμος διότι απ’ τη μια μεριά ήταν οι αντιστασιακοί και από την άλλη ποιοι; Δεν ήταν άλλοι έλληνες, αλλά η συνέχεια των δοσιλόγων, των παρακρατικών, όλων αυτών που συνεργάστηκαν με τους γερμανούς. (…) Αυτοί που πήγαν με τον εθνικό στρατό στρατολογήθηκαν, δεν πήγαν εθελοντές. Αυτό που λένε ένας αδερφός από ‘δω, ένας αδερφός από ‘κει δε στέκει. Είναι για να σκεπάσουμε τα πραγματικά γεγονότα και βάζουμε αυτή τη συναισθηματική σφήνα στη μέση.

60 χρόνια την άλλη άποψη ακούμε. Αν έχουν κάτι σαν τις γυναίκες στο δημοκρατικό στρατό, ιδού η ρόδος ιδού και το πήδημα, να το φτιάξουν. Εγώ δεν τις ξέρω, υπάρχουν τέτοιες γυναίκες;

Η αντικειμενικότητα είναι ένας όρος της μετανεωτερικότητας, ο οποίος ισχύει για άψυχα αντικείμενα κι εμείς το χρησιμοποιούμε στα έμψυχα. Στα έμψυχα χρειάζεται άλλη ορολογία, άλλη μεθοδολογία.

Μια γυναίκα στην πρώτη ταινία, τα Πουλιά, λέει «τι είναι Αντίσταση; Αντίσταση είναι να περιφρουρείς την αξιοπρέπειά σου». (…) Είναι περιπτώσεις οι οποίες ξεπερνάν τις δυνατότητες της καθημερινότητας. Φυσικά, δεν ήταν ηρωίδες, ήταν οι ηρωίδες που έφτιαξε η εποχή.

Τι θα πει χάσαμε, ποιος είπε ότι δεν κερδίσαμε; (…) Εγώ δε νιώθω ηττημένη. Κι οι 33 γυναίκες που παρουσιάστηκαν στην ταινία δεν είχαν καμιά ηττοπάθεια.

Το φοβόμουν εξ αρχής, πώς θα περάσει η ταινία στους νέους. Έλεγα τι πρέπει να βάλω για να έλξει τη νέα γενιά. Δεν υπήρξε τελικά καμία τέτοια ανάγκη. Το παίρνει η νέα γενιά και λέει εμείς συνεχίζουμε. Αυτές οι γυναίκες είναι το υπόβαθρο που εμείς πατάμε για να συνεχίσουμε. Διότι μέλλον χωρίς παρελθόν δε μπορεί να υπάρξει.

Εύκολα καταλαβαίνει κανείς γιατί αυτή η ταινία για τον εμφύλιο δεν τυγχάνει αντίστοιχης προβολής με αυτή του βούλγαρη. Κι ακόμα πιο εύκολα γιατί αξίζει να πάει να την παρακολουθήσει.