Αδέρφια μου, αλήτες, πουλιά

Οι κωμωδίες του αριστοφάνη είναι ίσως η καλύτερη απόδειξη ότι τα πιο σοβαρά πράγματα λέγονται πολλές φορές με αστείο τρόπο. Όπως άλλωστε η τέχνη αποδεικνύει γενικά πως τα πιο σοβαρά μηνύματα μπορούν να δοθούν με καλλιτεχνικό τρόπο, που δεν απευθύνεται αυστηρά στη λογική, αλλά στην αισθητική και το συναίσθημα.

 Ο αριστοφάνης είναι ένας sui generis ολιγαρχικών πεποιθήσεων ποιητής, που ταυτόχρονα ήταν:

-διαπρύσιος κήρυκας της ειρήνης και των αγαθών της και συνεπώς φανατικός πολέμιος του πολέμου, και προπαντός των πολεμοκάπηλων της εποχής του.

-θερμός υποστηρικτής του γυναικείου φύλου (σε αντίθεση πιθανόν με τον ευριπίδη, που ο ίδιος τον έλεγε μισογύνη), και διαφημιστής των αρετών του και των δυνατοτήτων του για συμμετοχή στα κοινά, σε μια κοινωνία που ο ρόλος του ήταν καθαρά διακοσμητικός και περιοριζόταν στα στενά όρια του γυναικωνίτη.

Στη λυσιστράτη ο αριστοφάνης βάζει τις γυναίκες να καταλάβουν την ακρόπολη και το δημόσιο ταμείο και να προβαίνουν σε αποχή από τα ερωτικά τους «καθήκοντα», μέχρι να τερματιστεί ο πόλεμος με τη σπάρτη. Ενώ στις εκκλησιάζουσες, η εκκλησία του δήμου αποφασίζει να παραδώσει την εξουσία στις γυναίκες, που με τη σειρά τους εγκαθιδρύουν ένα καθεστώς κοινοκτημοσύνης υλικών αγαθών κι ερωτικών συντρόφων. Κάτι που μας οδηγεί στο επόμενο σημείο.

-μακρινός πρόδρομος των ουτοπικών σοσιαλιστών, που περιέγραφαν αντίστοιχες εγκεφαλικές κατασκευές με το εγχείρημα στις εκκλησιάζουσες, έχοντας όμως επαναστατικές αξιώσεις, χωρίς το άλλοθι του κωμωδιογράφου.

Με άλλα λόγια ο αριστοφάνης φαίνεται να είναι κάτι σαν μακρινός πρόδρομος του φιλειρηνικού, του φεμινιστικού και του κομμουνιστικού κινήματος συγχρόνως. Είναι όμως δυνατόν ένα ολιγαρχικός να συγκεντρώνει όλες αυτές τις ιδιότητες; Μήπως ο αρίστος ήταν τελικά συνεπής ολιγαρχικός και δεν πρέσβευε, αλλά σατίριζε αυτές τις ιδέες; Μήπως η ανάδειξη των γυναικών του χρησίμευε μόνο για να σατιρίσει την ανικανότητα των πολιτικών ανδρών της εποχής του; Μήπως ήθελε απλώς να δείξει τις υπερβολές και τα αδιέξοδα της κοινοκτημοσύνης ή της κρατικής παρέμβασης;

Στις εκκλησιάζουσες για παράδειγμα, στην κομμούνα της πραξαγόρας, κάθε νεαρή κι όμορφη γυναίκα οφείλει να συνευρεθεί πρώτα με ένα άσχημο κι ηλικιωμένο, προτού το κάνει με το νεαρό της αρεσκείας της –κι αντιστρόφως για το άλλο φύλο. Κι αυτό γιατί σε μια «αταξική κοινωνία», χωρίς ανισότητες, οι γεροντότεροι κι ασχημότεροι δε θα μπορούν να χρησιμοποιούν ως ερωτικό δέλεαρ την οικονομική τους επιφάνεια. Έτσι θα έμεναν άγαμοι κι η σεξουαλική αδικία θα διαιωνιζόταν, χωρίς αυτόν το σοφό νόμο.

Δεν είναι λοιπόν αυτό μια καθαρή παρωδία της ιδέας της κοινοκτημοσύνης και των κομμουνιστικών εγχειρημάτων; Όχι, γιατί μιλάμε για μια κωμωδία. Όσο επίκαιρος κι αν παραμένει μέχρι τις μέρες μας ο αριστοφάνης, οι προεκτάσεις του δε μπορούν να φτάσουν να σατιρίζουν κάτι που δεν είχε τεθεί στο προσκήνιο της ιστορίας. Κι ο κομμουνισμός δεν είχε διαφανεί καν ως εναλλακτική προοπτική για την κοινωνική εξέλιξη εκείνη την εποχή, παρά τις δοξασίες των αναρχικών, που πιστεύουν ότι θα μπορούσαμε να φτάσουμε στην ακρατική κοινωνία, οποτεδήποτε είχαμε συνειδητοποιήσει υποκειμενικά την αναγκαιότητά της, ανεξαρτήτως χρονικής συγκυρίας κι αντικειμενικών συνθηκών.

Αυτό που περιγράφει ο αριστοφάνης αντανακλά μάλλον το κοινοτικό παρελθόν, το οποίο επιβιώνει ακόμα στην εποχή του, αλλά σιγά-σιγά χάνεται, κι αντιστοιχεί στον πρωτόγονο κομμουνισμό των προταξικών κοινωνιών. Παραμένει όμως σαν πυρήνας η ιδέα της διαφυγής από το παρόν και της αναζήτησης εναλλακτικών λύσεων.

Στις όρνιθες οι πρωταγωνιστές του έργου αναζητούν αυτήν τη διέξοδο μακριά απ’ τους ανθρώπους, στην πολιτεία των πουλιών, που χτίζεται στους αιθέρες: τη νεφελοκοκκυγία. Η οποία δεν έχει καμία σχέση με τη σύγχρονη συννεφούπολη* της αθήνας, είναι όμως μυθική και νεφελώδης, θολή σαν τη λαϊκή εξουσία, όπως θα έλεγε ο μπιτσάκης, πριν αρχίσει τους γεροντοέρωτες με το σύριζα.

Η νεφελοκοκκυγία είναι μια ουτοπία, κι όσοι την αναζητούν αιθεροβάμονες, που ευελπιστούν στη δευτέρα παρουσία και τη βασιλεία των ουρανών, μας λέει η κυρίαρχη ιδεολογία μιλώντας αυθαίρετα εξ ονόματος του ποιητή.

Στην πραγματικότητα όμως η συννεφούπολη είναι μια μεγαλοφυής προαπεικόνιση της εφόδου των προλετάριων στον ουρανό. Και το τείχος που χτίζουν τα πουλιά για την οχύρωσή της προκαλεί αναπόφευκτα συνειρμούς με το τείχος του βερολίνου που προστάτευε εν μέρει τη λδγ από τους ιμπεριαλιστές της δύσης. Ενώ οι διαπραγματεύσεις των πουλιών με τους θεούς, για την τσίκνα από τις θυσίες που θα αφήνουν να περνάει και να φτάνει στον όλυμπο, θυμίζει κάπως την επωφελή επαναδιαπραγμάτευση που έκανε ο τσάβες με τα μεγάλα πετρελαϊκά μονοπώλια, για να εξασφαλίσει μεγαλύτερο ποσοστό για το βενεζουελάνικο κράτος και κρίσιμους πόρους για το λαό του.

Η κορύφωση όμως έρχεται στη συνέχεια όπου ο προμηθέας συμβουλεύει και πείθει τον πρωταγωνιστή πεισθέταιρο να θέσει δυο αδιαπραγμάτευτους όρους στις συζητήσεις με τους θεούς:

Ι) να του παραδώσει ο δίας το σκήπτρο της εξουσίας, που ήταν ανέκαθεν κομβικό θέμα στρατηγικής σημασίας. Και ιι) να πάρει για γυναίκα του τη βοηθό του δία, τη βασιλεία. Η οποία για εμάς θα είναι το βασίλειο της ελευθερίας που θα αντικαταστήσει το βασίλειο της αναγκαιότητας, ενώ για τους συμμάχους μας –αν έχουμε τέτοιους- μπορεί να είναι κάτι άλλο, πχ η κόρη της συντρόφισσας γγ, που τη λένε κι αυτή βασιλεία.

Με άλλα λόγια κάτι σαν βασιλεία με λαϊκή εξουσία, αν μιλάμε με σύγχρονους πολιτικούς όρους. Όχι όμως σαν αυτή που είχαν στη λδ της ρουμανίας, όπου διατηρήθηκε σαν κατάλοιπο ο θρόνος του βασιλιά, κι αυτό βάρυνε ενάντια στην εκεί σοσιαλιστική οικοδόμηση. Αν και από μία άποψη κι εμείς τον θέλουμε παιδιά το βασιλιά. Να πηγαίνει στο παλάτι, να πουλάει ριζοσπάστη κι ό,τι άλλο τον διατάξει η εργατιά.

Εν πάση περιπτώσει το βασικό διαχρονικό μήνυμα που βγαίνει από τις όρνιθες για το θεατή είναι ότι πρέπει να πάψουμε να πάψουμε να είμαστε κουτορνίθια που νομίζουν ότι δε μπορούν να πετάξουν κι ότι περνούσαν ζωή και κότα μέχρι το 2009, διαλέγοντας μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια τον κόκορα του κοτετσιού. Να πάψουμε να κάνουμε την πάπια και να πάρουμε την κατάσταση στα χέρια μας, για να οργανώσουμε την αντίστασή μας ενάντια στα μαύρα κοράκια με τα γαμψά νύχια, που πέφτουν πάνω μας σαν αρπακτικά. Γιατί ένας κούκος δε φέρνει την άνοιξη. Ούτε το κουκουέ από μόνο του. Το κόμμα είναι ένα σαν το χελιδόνι, αλλά η άνοιξη ακριβή και για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή. Εκτός κι αν εννοούμε τον πράσινο ήλιο του πασόκ, που επιστρέφει αναβαπτισμένος με νέα ροζ ενδύματα και αντιμνημονιακές μάσκες.

Τα παραπάνω γράφτηκαν με αφορμή μια βροχερή παράσταση στο όμορφο θέατρο δάσους, η οποία αποδείχτηκε κατά πολύ ανώτερη των προσδοκιών κι έκλεισε με στίχους του λειβαδίτη από το αν θες να λέγεσαι άνθρωπος. Και θα τον αλλάξουμε τον κόσμο, γιατί είμαστε άνθρωποι...

Υποσημείωση

*έτσι μεταφράζεται η νεφελοκοκκυγία στα νέα ελληνικά στην αξεπέραστη διασκευή του αριστοφανικού έργου σε κόμικ απ’ το δίδυμο αποστολίδη-ακοκαλίδη (βλέπε φωτό). Μια σειρά διασκευών που συμπεριλαμβάνεται στη λίστα των έργων κλασικής παιδείας και διάπλασης των νέων, μαζί με τον αστερίξ, το μικρό νικόλα και τη νεοελληνική γραμματική του πρόσφατα εκλιπόντος τσολάκη.