ΔτΜ - Η αναψηλάφηση ΙΙ

Μέρος δεύτερο και τελευταίο. Συνεχίζουμε από εκεί που είχαμε μείνει. Δεύτερο σύνηθες σκάλωμα σχετικά με τις δίκες της μόσχας είναι οι ομολογίες. Η θλιβερή κι ανεξήγητη εικόνα παλιών κι έμπειρων μπολσεβίκων να ομολογούν σπασμένοι και καταρρακωμένοι το βαρύ κατηγορητήριο περί κατασκοπείας και συνεργασίας με τους ναζί.

Κάποιοι την αποδίδουν στα βασανιστήρια της nkvd και τη βιομηχανία απόσπασης τέτοιων ομολογιών, καθώς το μέτρο των ανθρώπινων αντοχών στον πόνο δεν συμβαδίζει απαραίτητα με το αγωνιστικό φρόνημα και την ακεραιότητα ενός επαναστάτη. Ενώ άλλοι την εκλαμβάνουν ως τεκμήριο ενοχής των κατηγορουμένων, γιατί κανείς προδότης δεν οδηγείται στο εδώλιο περήφανος για τις πράξεις του με διάθεση να τις υπερασπιστεί.

Ωστόσο, αυτό που μάλλον κάνει τη διαφορά εν προκειμένω και φαίνεται να ερμηνεύει καλύτερα το «σπάσιμο» τόσο έμπειρων και σκληραγωγημένων στελεχών πρώτης γραμμής είναι ο κατήγορος. Οι κατηγορούμενοι δεν είχαν απέναντί τους την οχράνα του τσάρου, ή κάποιον άλλο ταξικό εχθρό, αλλά τη σοβιετική εξουσία και τους εκπροσώπους της. Κι αυτό πιθανόν τους στερούσε το κίνητρο και την ηθική δύναμη να αντισταθούν και να ανατρέψουν το κατηγορητήριο. Κάποιοι εξ αυτών ίσως να ομολόγησαν με την πεποίθηση ότι προσφέρουν την τελευταία υπηρεσία τους στο σοβιετικό κράτος. Ενώ κάποιοι άλλοι πιθανόν να προχώρησαν σε ομολογίες και να ενοχοποίησαν άλλους συντρόφους τους, για να προσπαθήσουν να ελαφρύνουν τη θέση τους και να αποφύγουν την εσχάτη των ποινών –χωρίς τελικά να το καταφέρουν.

Το τρίτο σκάλωμα είναι αυτό καθαυτό το κατηγορητήριο που σχηματίστηκε στις δίκες της μόσχας. Βαρύ κι αχώνευτο, ίσως πολύ βαρύ για να είναι αληθινό. Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που το διακρίνουν. Πρώτον ότι η απόδειξη των κατηγοριών βασίστηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου στις ομολογίες των κατηγορουμένων κι όχι σε κάποια άλλα ενοχοποιητικά στοιχεία, και δεύτερον: η εκδοχή των τροτσκοζηνοβιεφικών φασιστικών τεράτων, που σκόπευαν να εξοντώσουν τη σοβιετική ηγεσία και να σαμποτάρουν την παραγωγή, μοιάζει ίσως –στη διατύπωση κι εν μέρει και στην ουσία- θεωρία συνωμοσίας τραβηγμένη από τα μαλλιά. Ή μήπως όχι; Ας τα δούμε ένα-ένα.

Αν δεχτούμε τα παραπάνω, οφείλουμε τουλάχιστον να αναγνωρίσουμε ότι η συνωμοσιολογική αντίληψη ήταν κρατούσα και στο άλλο στρατόπεδο, των αντιφρονούντων και της πάλαι ποτέ ενωμένης αντιπολίτευσης. Οι οπαδοί της θεωρούν για παράδειγμα ότι η δολοφονία του κίροφ –που αποτέλεσε εν πολλοίς το έναυσμα για τις εκκαθαρίσεις- ήταν δουλειά της nkvd απ’ τα μέσα –ο ανεκδιήγητος αντισταλινικός γιώργος ρούσης την έχει χαρακτηρίσει ως την ενδεκάτη σεπτέμβρη της σοβιετικής ένωσης. Επίσης ο τρότσκι, στη βιογραφία του στάλιν που συνέγραψε ο ίδιος, καταλήγει στο εμβριθές συμπέρασμα ότι ο σύντροφος με το μουστάκι δολοφόνησε το λένιν και θεωρεί αδιάσειστο τεκμήριο ότι το είδε στα κίτρινα μάτια του και το μοχθηρό του βλέμμα (!). Αυτά ως προς το κλίμα της εποχής, που μάλλον δεν άφηνε κανέναν ανεπηρέαστο.

Ας επιστρέψουμε στην ουσία: τις κατηγορίες και τις καταδίκες. Αυτό που φαίνεται να τις καθιστά αντιφατικές από μία άποψη είναι η χρονική συγκυρία στην οποία λαμβάνουν χώρα. Μετά το 17^ο συνέδριο των νικητών, όπως πέρασε στην ιστορία, όπου δόθηκε «άφεση πολιτικών αμαρτιών» σε όλους τους αντιπολιτευόμενους, πλην του τρότσκι. Κι αμέσως μετά την ψήφιση του σοβιετικού συντάγματος του 36’, του πιο δημοκρατικού συντάγματος στον κόσμο, που διακήρυσσε ότι τα υπολείμματα των εκμεταλλευτών είχαν ηττηθεί κι οι βάσεις του σοσιαλισμού είχαν τεθεί οριστικά.

Πώς συνάδουν όλα αυτά με τις δίκες και το κύμα των εκκαθαρίσεων; Γιατί οι ηγέτες της αντιπολίτευσης έχρηζαν τέτοιας σκληρής αντιμετώπισης; Με ποιον τρόπο θα καθίσταντο επικίνδυνοι, εφόσον είχαν ηττηθεί οριστικά, τόσο η πολιτική τους έκφραση, όσο και η κοινωνική βάση τέτοιου είδους αποκλίσεων;

Αν υποθέσουμε πχ, ότι ο μπουχάριν εξέφραζε τη φιλοσοφία της βαθμιαίας μετάβασης, με νεπ και χωρίς κολεκτιβοποίηση, η οποία συμπυκνωνόταν στο περίφημο σύνθημά του «κουλάκοι, πλουτίστε!», η ταξική πάλη στην ύπαιθρο είχε ήδη κριθεί κι οι κουλάκοι είχαν ηττηθεί οριστικά. Τι δικαιολογούσε επομένως την εκκαθάριση και τις σκληρές θανατικές καταδίκες, όπου το ρέμα μπορεί να παρέσυρε το αίμα κι αρκετών αθώων;

Εδώ μπορούμε να δώσουμε διάφορες απαντήσεις. Υπάρχει καταρχάς η άποψη ότι στις δίκες δεν κρίθηκαν οι πολιτικές πεποιθήσεις των κατηγορούμενων, αλλά η προδοσία και η συνεργασία τους με τους φασίστες. Κάτι που αποδεικνύει –σύμφωνα με αυτή τη λογική- ότι η οπορτουνιστική κατρακύλα μπορεί να φτάσει μέχρι το έσχατο σημείο, χάνοντας κάθε ίχνος πολιτικής αρχής, και να συνεργαστεί με τον ταξικό εχθρό. Με αυτήν την απάντηση θα καταπιαστούμε προς το τέλος, στον επίλογο της ανάρτησης.

Υπάρχει μια παραπλήσια λογική, η οποία κατά τη γνώμη μου έχει βάση και λέει ότι οι ομάδες της αντιπολίτευσης που ηττούνται κατ’ επανάληψη πολιτικά, δεν έχουν άλλο μέσο στη διάθεσή τους, παρά το σαμποτάζ και την υπόγεια υπονομευτική δουλειά εναντίον της ηγεσίας.

Κι υπάρχει και μια τρίτη προσέγγιση, που επισημαίνει το γενικότερο, ιστορικό πλαίσιο και τη συγκυρία που είχαν να αντιμετωπίσουν οι σοβιετικοί: την ιμπεριαλιστική περικύκλωση και τις εντατικές προετοιμασίες για την άμυνα των σοβιετικών στον επικείμενο πόλεμο, με τη γνωστή προειδοποίηση του στάλιν σε λόγο του από ραδιοφώνου, ότι έπρεπε να καλύψουν το χαμένο έδαφος και την καθυστέρηση εκατό χρόνων σε σχέση με το δυτικό κόσμο, σε διάστημα μιας δεκαετίας. Αυτό εξηγεί και τις ευρείες εκκαθαρίσεις στον κόκκινο στρατό –αν και δεν έλειψαν τελικά οι αποστασίες, όπως στην περίπτωση του στρατηγού βλασόφ.

Οι σοβιετικοί κατάφεραν τελικά με τιτάνιες προσπάθειες και θυσίες να αντιμετωπίσουν το ναζιστικό κίνδυνο και να μείνουν όρθιοι, λύνοντας το γόρδιο δεσμό που έσφιγγε γύρω τους. Η εκ των υστέρων και αφ’ υψηλού κριτική για τις βάρβαρες σταλινικές μεθόδους, είναι –τηρουμένων των αναλογιών- σα να γκρινιάζουμε επειδή ο αλέξανδρος έκοψε με το σπαθί του το γόρδιο δεσμό και δεν τον έλυσε με τα χέρια ή με κάποιον άλλο, πιο λεπτεπίλεπτο τρόπο.

Δεν είναι όμως αυτή η μοναδική πτυχή που συνδέεται με το θέμα μας. Διακηρυγμένος στόχος της τροτσκιστικής –κι ίσως όχι μόνο- αντιπολίτευσης ήταν η επανάσταση των μαζών ενάντια στη γραφειοκρατία και η ανατροπή της «θερμιδωριανής ηγεσίας». Και η πιο κατάλληλη συγκυρία για να προωθήσουν και να εφαρμόσουν αυτό το σχέδιο, ήταν ένας πόλεμος και η προσπάθεια της αντιπολίτευσης να τον μετατρέψει σε εμφύλιο, ταξικό πόλεμο και να στρέψει το λαό ενάντια στη σοβιετική γραφειοκρατία. Σε τέτοιες συνθήκες ακόμα και μικρές αντιπολιτευτικές γκρούπες, χωρίς ισχυρό κοινωνικό έρεισμα, θα μπορούσαν να καταστούν πολύ επικίνδυνες κι επιβλαβείς για την έκβαση του πολέμου. Κι αυτός πιθανότατα ήταν ο βασικός λόγος της απόφασης για τη βιολογική εξόντωση των αρχηγών της αντιπολίτευσης. Χωρίς ηγέτες, θα αδυνατούσε να συσπειρώσει κόσμο και να διασπάσεις το αρραγές σοβιετικό μέτωπο κατά του φασισμού.

Ή όπως έχει σχολιάσει κι ο άναυδος σε διάφορες περιστάσεις, έμπαινε κατά μία έννοια το ζήτημα ποιος-ποιον. Αν δεν τους προλάβαινε η ηγεσία, θα το έκαναν αυτοί αργότερα εις βάρος της, αντιστρέφοντας τους ρόλους θύτη και θύματος. Αυτός εξάλλου ήταν ο διακηρυγμένος στόχος τους, στο σύνθημα της αντιγραφειοκρατικής επανάστασης. Και πιθανόν η δολοφονία του κίροφ να ήταν η προειδοποιητική βολή.

Δεν ξέρω κατά πόσο ικανοποιείται ο αναγνώστης με αυτό το συμπέρασμα, κι αν δίνει απάντηση στα αρχικά ερωτήματα, αλλά αυτή είναι η εκδοχή στην οποία τείνει να καταλήξει η κε του μπλοκ ως προς την ουσία της υπόθεσης και τα αίτια που την κίνησαν σε αυτήν την εξέλιξη.

Ίσως πει κάποιος ότι δεν εξετάσαμε καθόλου το ενδεχόμενο να ήταν ακριβές το κατηγορητήριο και να εκτελέστηκαν δίκαια οι κατηγορούμενοι επί εσχάτη προδοσία. Ομολογώ –οικειοθελώς και χωρίς βασανιστήρια- πως δεν είμαι σε θέση να το αποκλείσω, χωρίς επισταμένη ιστορική έρευνα επί του θέματος. Πόσο μάλλον να αρνηθώ τους πολιτικούς χαρακτηρισμούς για τα στελέχη της αντιπολίτευσης –μικροαστική, οπορτουνιστική παρέκκλιση- και να τους βγάλω λάδι.

Πιστεύω όμως ότι πρέπει να εφαρμόσουμε στα σοβιετικά δεδομένα, αυτό που είχε πει η αλέκα σε μια εκδήλωση αντιστασιακών, με αφορμή την υπόθεση πλουμπίδη, αν θυμάμαι καλά κι ενόψει της συγγραφής του δεύτερου τόμου του δοκιμίου: να μην ταυτίζουμε τη διαφωνία και τη διαφορετική άποψη με το πέρασμα στις γραμμές του ταξικού εχθρού, όπως γινόταν κατά παράδοση σχεδόν στο παρελθόν, σε δύσκολες στιγμές για το κομμουνιστικό κίνημα.

Μήπως αυτό σημαίνει να μην τις κρίνουμε ή να μην τις καταδικάζουμε; Όχι, σύντροφοι. Σημαίνει κατά κύριο λόγο να προσπαθούμε να τις ερμηνεύσουμε, να τις καταλάβουμε. Μια διαφωνία, περισσότερο από κάποια οπορτουνιστική παρέκκλιση, μπορεί να αντανακλά τη διάσταση απόψεων πάνω σε κομβικά και πρωτόγνωρα στρατηγικά ζητήματα, που δεν είχαν αντιμετωπιστεί ποτέ κατά το παρελθόν και δεν έχουμε έτοιμες συνταγές κι αντίστοιχη πείρα για την επίλυσή τους. Σε αυτό το έδαφος μπορεί να αναπτυχθεί διαπάλη με διαφορετικές προσεγγίσεις και να οξυνθεί ανάλογα με τις κοινωνικές αναφορές και προεκτάσεις αυτών των θέσεων.

Κατά τη μελέτη τους, υπάρχουν δύο σκόπελοι προς αποφυγή. Αφενός ο μηχανιστικός ταξικός αναγωγισμός, που ερμηνεύει κάθε αποκλίνουσα άποψη ως μικροαστική παρέκκλιση, και μια ιδεαλιστική προσέγγιση, που κρίνει τα πάντα σε επίπεδο καθαρών ιδεών, που προκύπτουν στο κεφάλι του καθενός,  αυτόνομα από την πραγματικότητα και ερμηνεύει τη διαφωνία ως προδοσία των βασικών αρχών του μαρξισμού-λενινισμού.

Εμπρός λοιπόν αργοναύτες, πεδίον δόξης λαμπρό…

Δεκτές και συζητήσιμες παντός είδους ενστάσεις κι εφέσεις