Το αγροτικό ζήτημα

Με αφορμή τον πρώτο γύρο των αγροτικών κινητοποιήσεων που φαίνεται να οδεύει προς τερματισμό αλλά συνεχίζεται πολύμορφα, σκεφτόμουν να γράψω κάποια πράγματα σχετικά με το αγροτικό ζήτημα. Σε τι συνίσταται όμως το αγροτικό ζήτημα; Η κε του μπλοκ δεν έχει τα φόντα και τα προσόντα, για να προβεί σε μια ολοκληρωμένη ανάλυση. Αλλά σκοπεύει να κάνει μια εντελώς συνοπτική κι επιλεκτική ιστορική αναδρομή, για να καταλήξει στο παρόν και την επισήμανση κάποιων βασικών πτυχών.

Η αναδρομή αυτή ξεκινά από τη «μητέρα ρωσία» και τη σημασία της ρώσικης αγροτικής κοινότητας του 19^ου αιώνα. Ο μαρξ (που είχε καταπιαστεί με την εκμάθηση των ρωσικών και τη μελέτη της ρώσικης κοινωνίας, για να ολοκληρώσει τις θεωρητικές του επεξεργασίες πάνω στη γαιοπρόσοδο) είχε αναφερθεί στο θεσμό αυτό στη γνωστή επιστολή του προς τη ρωσίδα επαναστάτρια βέρα ζασούλιτς: η ρωσία έχει μια θαυμάσια ευκαιρία να αξιοποιήσει την κοινοτική ιδιοκτησία, για να περάσει στο σοσιαλισμό, χωρίς να υποστεί τα δεινά του ενδιάμεσου καπιταλιστικού σταδίου.

Την αναφέρω ως γνωστή γιατί είναι ένα από τα σχετικά πρώτα πράγματα που μαθαίναμε και στην οργάνωση, ως απάντηση στο επιχείρημα ότι οι κλασικοί προέβλεπαν ότι η επανάσταση θα γίνει σε μια προηγμένη χώρα της δύσης, και συνεπώς: είτε διαψεύστηκαν, είτε η οκτωβριανή επανάσταση «αμέλησε» τις νομοτέλειες του μαρξισμού και της κοινωνικής εξέλιξης –κάτι που «πλήρωσε πολύ ακριβά» στη συνέχεια. Η επιστολή αυτή αναιρεί κατ’ ουσίαν την παραπάνω κριτική. Ο μαρξ είχε διαβλέψει ως προοπτική τη δυνατότητα της ρωσίας να παρακάμψει την καπιταλιστική βαθμίδα στη βάση της ρωσικής αγροτικής κομμούνας και της κοινοτικής ιδιοκτησίας.

Με αυτήν τη σημείωση ο μαρξ δεν προκρίνει την κατίσχυση των κοινοτικών κατάλοιπων επί της τεχνολογικής ανάπτυξης ως βάση για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, όπως διακήρυσσαν κάποιες θεωρίες ναρόντνικης προέλευσης και πανσλαβιστικής χροιάς (χέρτσεν). Αλλά τη βάσιζε, όπως σημειώνει πολύ εύστοχα κι η έλλη παππά στο βιβλίο της για το μύθο και την ιδεολογία στη ρωσία της εποχής, στην ιστορική συγκυρία της επιβίωσης αυτής της κομμούνας και της παράλληλης αξιοποίησης της τεχνολογικής βάσης των χωρών της δύσης, για να μετεξελιχθεί από κοινοτική σε σοσιαλιστική, αποφεύγοντας την ενδιάμεση βασανιστική πορεία. Με άλλα λόγια να καρπωθεί τα καλά κι ωφέλιμα του καπιταλισμού, χωρίς τα δεινά που επέφερε στους λαούς η ανάπτυξή του.

Στη συνέχεια βέβαια η παππά τα κάνει μούσκεμα και λέει ότι αυτός ο συνδυασμός (της καθυστερημένης αγροτικής κοινότητας με τη σταδιακά τεχνολογική της ανύψωση) υπαγόρευε τη συνέχιση της πολιτικής της νεπ ως της μόνης γνήσιας μαρξικής λύσης. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι γράφοντας αυτό το βιβλίο το 90’, η παππά υποστηρίζει ένθερμα το μαρξιστικό χαρακτήρα της περεστρόικα του γκόρμπι. Ο οποίος είχε αποκαταστήσει δυο χρόνια πριν τον μπουχάριν, τον επικεφαλής της αντιπολίτευσης που ήθελε τη μακρόχρονη εφαρμογή της νεπ, και την ίδια στιγμή έβαλλε κατά της κολεκτιβοποίησης και των μαύρων κηλίδων της σταλινικής περιόδου.

Όπως ακριβώς και η παππά. Η οποία φαινόταν να υποτιμά κατάφορα –γιατί κάθε άλλο παρά αγνοούσε- τους παράγοντες που επέβαλαν αντικειμενικά την επιλογή και τους ρυθμούς της κολεκτιβοποίησης (θα μπορούσαν να επιτευχθούν και με άλλα μέσα, μας λέει) αφετέρου τον προσωρινό χαρακτήρα πισωγυρίσματος που είχε η νεπ, η εφαρμογή της οποίας είχε ως αντικειμενικό της σκοπό την πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου, που θα κινούσε την οικονομία.

Το κεφάλαιο της νεπ και της κολεκτιβοποίησης θα το πιάσουμε ίσως ξεχωριστά σε επόμενο κείμενο. Εφόσον όμως μιλάμε για παράκαμψη του καπιταλισμού και υιοθέτηση του τεχνολογικού κεκτημένου του χωρίς τα αρνητικά του στοιχεία, οφείλουμε να συνυπολογίσουμε ότι αυτή η συσσώρευση στη ρωσία έπρεπε να επιτευχθεί χωρίς τα κανιβαλικά σχεδόν μέσα που μεταχειρίστηκε ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός εις βάρος των αποικιών και του νέου κόσμου, με τις πλούσιες πρώτες ύλες. Επομένως αυτή η συσσώρευση έπρεπε να επιτευχθεί βασικά από ίδιους πόρους και δυνάμεις. Αυτό ήταν που καθόρισε τόσο την προσωρινή προσέλκυση ξένων ιδιωτικών κεφαλαίων στα πλαίσια της νεπ, όσο και το αγροτικό ζήτημα εν γένει, που είχε στον πυρήνα του τη σχέση πόλης-υπαίθρου, προλεταριάτου κι αγροτιάς, ή αλλιώς βιομηχανικού κι αγροτικού τομέα.

Αυτή η ιδέα του συνδυασμού της δυτικής τεχνολογικής βάσης με τη ρώσικη πολιτική ιδιαιτερότητα παρέμεινε στις προσδοκίες των μπολσεβίκων, που πίστευαν ότι ο οκτώβρης ήταν η πρώτη από ένα κύμα επαναστάσεων που θα ακολουθούσε στην υπόλοιπη ευρώπη. Και εν μέρει έτσι έγινε. Αλλά καμία από αυτές τις επαναστάσεις δεν κατάφερε να στερεοποιηθεί και να κρατήσει την εξουσία.

Παρόλα αυτά οι σοβιετικοί εξακολουθούσαν τα πρώτα χρόνια να πιστεύουν πως θα ακολουθούσαν κι άλλες χώρες την τύχη της ρωσίας, που τότε θα σταματούσε να είναι υπόδειγμα και θα γινόταν ξανά καθυστερημένη από τεχνική και πολιτική άποψη, και θα χρειαζόταν εκ νέου τη στήριξη και την υλική βοήθεια της δύσης. Μέχρι που κατάλαβαν πως το ιμπεριαλιστικό σύστημα είχε καταφέρει προσωρινά να κλείσει το επαναστατικό ρήγμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και να πετύχει μια σχετική σταθεροποίηση. Οπότε προχώρησαν σε καινούριες επεξεργασίες.

Τι έπρεπε λοιπόν να πουν σε αυτή τη συγκυρία οι ρώσοι; Να πουν ότι είναι αντιμαρξιστικό να προχωρήσουμε στην οικοδόμηση των βάσεων του σοσιαλισμού και να την εγκαταλείψουν; Να επιχειρήσουν την πολεμική εξαγωγή της «διαρκούς» επανάστασης, όπως φαντάζονται κάποιοι τροτσκιστές, κι όπως ίσως προσπάθησε εν μέρει επί τρότσκι ο κόκκινος στρατός στην πολωνία, χωρίς κάποιο θετικό αποτέλεσμα;

Έπρεπε να συνεχίσουν στο δρόμο της νεπ μας λέει η έλλη παππά, θεωρώντας την ως μονόδρομο για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση, γιατί μόνο αυτή μπορούσε να εξασφαλίσει τη σύνδεση με την προηγμένη υλική βάση του δυτικού καπιταλισμού, κι όχι ως απαραίτητο ελιγμό της σοβιετικής εξουσίας, για να επιβιώσει και να σταθεί στα πόδια της.

Ο οκτώβρης κι η σοσιαλιστική οικοδόμηση όμως δε βασίστηκαν τελικά σε αυτό το σχήμα του μαρξ για την αγροτική κοινότητα και την ύπαιθρο (τις παραμέτρους του οποίου αναπαράγει δογματικά κι εξωιστορικά η παππά). Αλλά στις πόλεις, την υψηλή συγκέντρωση του προλεταριάτου στα μεγάλα αστικά κέντρα, τις εργατικές οργανώσεις και την πλούσια πολιτική τους πείρα, στη διάρκεια μιας πολύ συμπυκνωμένης, μεστής σε γεγονότα και διεργασίες περιόδους, με τρία επαναστατικά ξεσπάσματα.

Όπως επισήμανε κι ο πλεχάνοφ, οι κοινότητες αυτές αποδιαρθρώθηκαν ραγδαία μετά την αγροτική μεταρρύθμιση του 1861 και το κοινοτικό κεκτημένο εξαλείφθηκε σταδιακά, χωρίς να αποτελεί σημαντικό παράγοντα στα χρόνια της επανάστασης, πόσο μάλλον αργότερα, κατά την περίοδο της κολεκτιβοποίησης, ως βάση των συνεταιρισμών (κολχόζ).

Εφόσον λοιπόν η παππά συμφωνεί με αυτή τη θέση, που την αναφέρει και στη συνέχεια του βιβλίου της, και παραμένει προσκολλημένη στο γράμμα του μαρξισμού κι ενός γράμματος του μαρξ (με μια ορισμένη ερμηνεία του), θα όφειλε να ακολουθήσει με συνέπεια μέχρι τέλους τη διαδρομή του πλεχάνοφ και να καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα με τους μενσεβίκους: αφού η ρωσία έχασε την ευκαιρία να οικοδομήσει σοσιαλισμό στη βάση της αγροτικής κομμούνας (με την τεχνική υποστήριξη της δύσης), θα έπρεπε να το κάνει στη βάση που θα της έδινε η αστική επανάσταση κι η ανάπτυξη του ρώσικου καπιταλισμού. Θέση στην οποία κατέληξαν κι οι μενσεβίκοι και η οποία θα εξηγούσε απόλυτα την πολιτική της συμπάθεια για τη νεπ. (Αυτή αντιθέτως αφοσιώνεται στην εμμονή της με το στάλιν και επιχειρεί να φορτώσει στο σοβιετικό μαρξισμό τη μηχανιστική αντίληψη ότι μια κοινωνία πρέπει να περάσει υποχρεωτικά απ’ όλες τις ενδιάμεσες βαθμίδες και τα συστήματα της κοινωνικής εξέλιξης –φεουδαρχία, καπιταλισμός, σοσιαλισμός, κτλ).

Η επανάσταση όμως δε μπορούσε να βασιστεί στην αστική τάξη. Κι η σοβιετική εξουσία μετά τον οκτώβρη δε μπορούσε να στηριχθεί στην αγροτιά, ούτε φυσικά στη βοήθεια της καπιταλιστικής δύσης –που την αγκάλιασε από τις πρώτες μέρες της ύπαρξής της, για να την πνίξει στρατιωτικά. Στην πραγματικότητα εκτός από τον ιμπεριαλιστικό περίγυρο και τη μόνιμη απειλή που δημιουργούσε, είχε να αντιμετωπίσει και την περικύκλωση από τη ρωσική ύπαιθρο και τους αγρότες που αποτελούσαν το 80% του πληθυσμού της χώρας. Κι αυτό καθόρισε τις αντιφατικές σχέσεις της σοβιετικής εξουσίας με την αγροτική τάξη, που δεν ήταν εξ ορισμού επαναστατική.

Οι μπολσεβίκοι αποτύπωσαν στο πρόγραμμά τους τη συμμαχία με τους φτωχούς αγρότες ήδη επί τσαρικής εξουσίας με την πολιτική φόρμουλα της δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς. Τον οκτώβρη αποδέχτηκαν το πρόγραμμα των εσέρων για τη γη εις βάρος του δικού τους, κι απάλλαξαν τους αγρότες από τους καταπιεστές τους, για να εισπράξουν ως αντάλλαγμα την ενεργό στήριξη της πλειοψηφίας τους στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου.

Παράλληλα όμως κέρδιζαν χρόνο για την τελική σύγκρουση, όχι με τους φτωχούς αγρότες, αλλά με την «ύπαιθρο»: τους πλούσιους κουλάκους που ξεπηδούσαν μέσα από τα ερείπια της παλιάς κοινότητας και κυρίως με το θεσμό της μικρής ιδιοκτησίας, που αναγεννούσε αυθόρμητα κι αδιάκοπα τις παλινορθωτικές τάσεις του καπιταλισμού.

Αυτή τη μάχη οι μπολσεβίκοι την έδωσαν με τη διαδικασία της κολεκτιβοποίησης. Αλλά αυτό είναι ένα καινούριο κεφάλαιο, που ίσως δούμε σε κάποια άλλη ανάρτηση.