Μία εκδήλωση με το Mαργαρίτη για το EAM

Πριν από μία εβδομάδα, η σοβαρή συνιστώσα εγκαινίασε έναν κύκλο εκδηλώσεων, στα πλαίσια δημιουργίας μιας θεωρητικής λέσχης. Ποδαρικό έκανε ο μαργαρίτης, με μια εισήγηση για το εαμ και μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση, κυρίως λόγω του ομιλητή, αλλά και της συζήτησης που ακολούθησε.
Σε πρώτη φάση η κε του μπλοκ θα προσπαθήσει να αναπαράγει βάσει σημειώσεων που κράτησε, την εισήγηση του μαργαρίτη, διατηρώντας το προφορικό στιλ. Τυχόν ελλείψεις κι ανακρίβειες, βαραίνουν αυτονόητα εμένα κι όχι τον εισηγητή.

Είναι δύσκολο να μιλήσεις για το εαμ και να ξεχωρίσεις τι είναι σημαντικό και τι όχι. Ίσως το πιο σημαντικό να είναι η περίφημη ελληνική ιδιαιτερότητα, που σε μεγάλο βαθμό απορρέει από εκείνη την περίοδο κι εξακολουθεί να τρέφει πολιτικά όσους προσδιορίζονται ως αριστερά υποκείμενα.

Για τη σχέση του εαμ με την κοινωνική διαστρωμάτωση της ελλάδας του μεσοπολέμου.
Σε αυτήν την περίοδο η χώρα έμαθε να παράγει. Το κουκουέ δε δημιούργησε εκ του μηδενός τους αγροτικούς συνεταιρισμούς, η ύπαρξή του όμως κατεύθυνε την οργάνωσή τους και τη δράση τους. Το ταξικό στοιχείο ουσιαστικά ταυτιζόταν με το λαϊκό και με το εθνικό εν γένει, που είχε ιδιαίτερη σημασία εξαιτίας του πλήγματος της μικρασιατικής καταστροφής. Αυτό είχε ως συνέπεια τη μικρή σχετικά ένταση των ταξικών αντιθέσεων και μια αδύναμη αστική τάξη. Ενδεικτικά στο πρώτο μισό της περιόδου την εξουσία την ασκούσε πρακτικά η ΚτΕ –κοινωνία των εθνών- και στο δεύτερο μισό ο βασιλιάς κι η μεταξική δικτατορία.

Συμπερασματικά τα δύο κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου ήταν: παραγωγική χώρα και σχετικά ανίσχυρη αστική τάξη. Σε πλήρη αντίθεση με την ελλάδα του σήμερα, όπου καταστρέφεται ο ιστός παραγωγικός της χώρας κι η ελληνική αστική τάξη αναπτύσσει στενούς δεσμούς με τον ευρωπαϊκό καπιταλισμό –χωρίς να χρειάζεται καν το φασισμό για να επιβάλει ό,τι εξυπηρετεί το συμφέρον της. Η σύγκριση κι οι αναλογίες με το παρόν, μας απασχόλησαν και στο δεύτερο μέρος της εκδήλωσης, στο κομμάτι της συζήτησης με το κοινό και των τοποθετήσεων.

Η γραμμή που καθόρισε η Κομιντέρν για τα εθνικά της τμήματα μετά το 34’, ήταν μια τακτική ευρύτερης συμμαχίας ενάντια στο φασισμό. Οι γάλλοι κομμουνιστές, που ήταν το ισχυρότερο κκ της δυτικής ευρώπης, έφτιαξαν λαϊκό μέτωπο με τους σοσιαλιστές και στήριξαν την κυβέρνηση του λεόν μπλουμ –χωρίς να συμμετέχουν σε αυτήν. Χρειάστηκαν όμως οι εργατικές καταλήψεις του 36’ για να παρθούν τα πρώτα θετικά μέτρα.

Η ερμηνεία της διεθνούς γραμμής ήταν αφελής. Οι χτεσινοί σύμμαχοι μετατράπηκαν σε δυνάστες κι ουσιαστικά διέλυσαν το κκ. Μετά την υπογραφή του συμφώνου μη επίθεσης μεταξύ γερμανίας κι εσσδ, οι σοσιαλιστές έθεσαν το κκ εκτός νόμου και προχώρησαν στην υποχρεωτική στράτευση των βουλευτών του. Αναφέρθηκε και το παράδειγμα ενός ηγετικού στελέχους του κόμματος, που κατέληξε να πολεμά με τους ναζί στο ανατολικό μέτωπο, ενάντια στους σοβιετικούς.

Στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής, οι γάλλοι κομμουνιστές συγκρότησαν το εθνικό μέτωπο, αλλά δεν το ονόμασαν εθνικο-απελευθερωτικό, για να μην υπάρξει εμπλοκή με το τεράστιο ζήτημα των αποικιών. Το εθνικό μέτωπο κατάφερε να γίνει όσο μαζικό ήταν και το στρατόπεδο των γκολικών, αλλά ο ντε γκολ το ενσωμάτωσε πολύ εύκολα, σε ένα σχήμα που θυμίζει τη λογική της δικής μας εαδε.

Αυτά ειπώθηκαν για να καταδειχθεί ότι η δημιουργία του εαμ στην ελλάδα δεν ήταν αυτονόητη. Εξαιρώντας την περίπτωση της γιουγκοσλαβίας, που είχε τις δικές της ιδιαιτερότητες, το εαμ ήταν ένα μοναδικό παράδειγμα, χωρίς αντίστοιχο σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, με ισχυρότερα κκ. Το κκε κατάφερε να διαβάσει πολύ σωστά τη συγκυρία και να εφαρμόσει τη γραμμή της κομιντέρν, στενά προσαρμοσμένη στην ελληνική πραγματικότητα. Κι αυτό μολονότι το 41’ ήταν σχεδόν διαλυμένο, χωρίς κε κι οργανικό ιστό, με ηγετικά στελέχη φυλακισμένα στην ακροναυπλία ή εξόριστους.

Εκείνη την εποχή η ιδέα ενός πατριωτικού μετώπου ήταν διάχυτη κι ευρέως αποδεκτή στο κόμμα –με εξαίρεση την κο έβρου, όπου η κατάσταση εκτροχιάστηκε (αν και δε μας είπε το γιατί). Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη μικρή οργάνωση που συστάθηκε επί κατοχής ονομάστηκε εθνική αλληλεγγύη. Η οποία είχε σχετικά στενό στόχο δράσης –αλληλεγγύη στους εσώκλειστους της ακροναυπλίας- αλλά μεγάλη φαντασία γι’ αυτό που θα ακολουθούσε. Η επόμενη οργάνωση που συστάθηκε ήταν το εργατικό εαμ (εεαμ), το οποίο έβαλε στην άκρη τις διαφορές με τους ρεφορμιστές.

Δημιουργήθηκε μια εθνική ενότητα που δεν αφαιρούσε τίποτα από το ταξικό. Οι κοινωνικές τάξεις που σήκωσαν την αντιφασιστική πάλη ήταν των εργαζομένων. Οι άρχουσες τάξεις συντάχθηκαν σύσσωμες με το ναζισμό, καθώς ο πόλεμος ήταν μια άκρως επικερδής επιχείρηση.

Το εαμ έκανε προτάσεις ενότητας και στον αστικό πολιτικό κόσμο, εντάσσοντας στις γραμμές του ακόμα και βασιλόφρονες, όπως ο αξιωματικός δημάρατος, που διέπρεψε στις μάχες με τον ελάς, ενώ εξάντλησε τις δυνατότητες συνεργασίες με αστούς πολιτικούς, χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα.
Αυτό σημαίνει ότι απέτυχε η απόπειρα του εαμ για εθνική ενότητα; Όχι. Γιατί η άρνηση των αστών πιστοποίησε το εθνικό της δικής του προσπάθειας.

Το εαμ πραγματοποίησε την ενότητα με αυτοκρατορικό τρόπο, χωρίς φόβο μη τυχόν προδοθεί από τους συμμάχους που αμφιταλαντεύονταν. Μπορεί να είσαι έξι ζωές ρεφορμιστής, αλλά στις νέες συνθήκες, να διαλέξεις τη ρήξη, κι αυτό είναι επαναστατικό.

Το 38' ο ζαχαριάδης γράφει μες στη φυλακή τον αληθινό παλαμά. Τι έγινε ξαφνικά και γράφει για τον εθνικό ποιητή, παρουσιάζοντάς τον ως επαναστάτη; Στην ουσία κλείνει το μάτι στο κίνημα του δημοτικισμού, επιδιώκοντας την ευρύτερη δυνατή ενότητα. Μπορεί στα κρίσιμα γεγονότα να ήταν απών, αλλά όλο το κόμμα συνολικά είχε διαπαιδαγωγηθεί με αυτό το πνεύμα. Τρεις νοματαίοι σε κάθε πόλη, αρκούσαν για να φτιάξουν μέτωπο και να οργανώσουν κόσμο στο εαμ.

Ένα δεύτερο ζήτημα είναι ότι η αλλαγή του ρου της ιστορίας δεν ήρθε ευθύς αμέσως. Τα πρώτα βήματα ήταν απογοητευτικά. Η πρώτη σοβαρή κινητοποίηση του εαμ έγινε στις 28 οκτώβρη –στην πρώτη επέτειο του όχι- κι η αμηχανία ήταν έκδηλη, τόσο στη δράση όσο και στο βασικό σύνθημα που επιλέχτηκε, που ήταν το: εαμ-τσαρούχι.

Στην αρχή το εαμ συσπειρώνει λίγο κόσμο, κυρίως ξέμπαρκους κι απελπισμένους. Το τελευταίο δεν αποτελεί σχήμα λόγου, αλλά κυριολεξία. Το εαμ έχει απήχηση στους ανάπηρους του μετώπου της αλβανίας και τους φαντάρους της κρήτης που διανυκτέρευαν σε γιαπιά και κατασκηνώσεις, περιμένοντας ένα πλοίο για να τους πάει στην πατρίδα τους, όπως τους είχε υποσχεθεί ο τσολάκογλου.

Παράλληλα δεν ξεχνά το ένοπλο κομμάτι της αντίστασης και στέλνει το βελουχιώτη στο βουνό. Ο οποίος τον πρώτο καιρό περιορίζεται σε μυστικά ταξίδια (σαν αποστολές μαυραγορίτη είπε αστειευόμενος ο μάργκαρετ) για να περάσει τρόφιμα στις οργανώσεις της πόλης. Ενώ οι ένοπλες ομάδες στο βουνό, περίπου αμπελοφιλοσοφούν για το αν θα πρέπει να αποζημιώνουν ή όχι τους βοσκούς των χωριών για την τροφοδοσία τους. Αποφάσισαν το πρώτο κι έχασαν έτσι περίπου το μισό τους δυναμικό, που είδε τις δυσκολίες κι έφυγε. Το νοέμβρη του 42 που γίνεται η επιχείρηση του γοργοπόταμου, το δυναμικό του ελάς δεν ξεπερνά τους πεντακόσιους περίπου αντάρτες. Αλλά από αυτό το δειλό ξεκίνημα, τους βγήκε ένας ολόκληρος στρατός, και μάλιστα απ’ τους πλέον αξιόμαχους.

Στη διαδήλωση στις 25 μάρτη (του 42) πρωταγωνιστής δεν είναι το εαμ, αλλά η κεντρώα πεαν. Το εαμ αρχίζει να αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο από το καλοκαίρι του 42’ και η πρώτη πολύ μεγάλη κινητοποίηση γίνεται από τους δημόσιους υπαλλήλους που απαιτούν συσσίτιο –ενώ θεωρούνταν λανθασμένα «χαμένη υπόθεση» για την αριστερά, όπως και σήμερα άλλωστε.

Το εαμ αντιμετωπίζει δυσκολίες, αλλά γίνεται ένα πολύτιμο εργαλείο, έτοιμο να υποδεχτεί κάθε αντιστασιακή διάθεση, να την οργανώσει και να την αξιοποιήσει. Η ημερομηνία σταθμός είναι η 5η μάρτη του 43 (δέκα χρόνια ακριβώς πριν το θάνατο του στάλιν). Μετά την ήττα των ναζί στο στάλινγκραντ, ο γκέμπελς εκφωνεί στις 18 φλεβάρη ένα λόγο, όπου ζητά επιστράτευση από τις κατεχόμενες περιοχές. Στην ελλάδα γίνεται μια παλλαϊκή κινητοποίηση για τη ματαίωση του μέτρου, που συμπίπτει χρονικά με έναν μαζικό αγροτικό ξεσηκωμό στη βορειοδυτική ελλάδα. Αλλά όλα αυτά λαμβάνουν χώρα μόλις 18 μήνες μετά το σεπτέμβρη του 41 και την ίδρυση του εαμ.

Γιατί έχασε; Τα πράγματα είναι εξαιρετικά σύνθετα και δεν επιδέχονται απλοϊκών ερμηνειών. Ακόμα και η έννοια της ήττας είναι σχετική, δεδομένης της παρακαταθήκης που άφησε πίσω του το εαμικό κίνημα. Πολλά είναι αυτά που μπορεί να σημειώσει κανείς, κι απ’ αυτά ο μαργαρίτης επέλεξε να σταθεί σε δύο παραμέτρους.

Η πρώτη παράμετρος είναι ότι η ελλάδα είναι μια παράξενη χώρα που το εαμ δεν τη διαχειρίζεται απόλυτα. Η πρωτεύουσά της, η αθήνα έχει 1,5 εκατομμύριο κατοίκους κι η οικονομική βάση του εαμ αδυνατούσε να τη θρέψει εξ ολοκλήρου. Αυτό θα μπορούσε να γίνει μόνο από τη θάλασσα, όπου κυριαρχούσε ο αγγλικός στόλος.
Οι εγγλέζοι αναφέρονταν συχνά στα διπλωματικά τους έγγραφα στην απειλή της πείνας που αντιμετώπιζε το εαμ κι επαίρονταν ότι αυτοί μπορούσαν να ταΐσουν την ελλάδα. Στην πραγματικότητα αυτό το έκανε ο ερυθρός σταυρός που υπαγόταν στις ηπα, αλλά αυτά θα τα ‘βρισκαν μεταξύ τους.

Από την πλευρά του εαμ έχουμε μόνο ντοκουμέντα με τις αποφάσεις, όχι όμως και πρακτικά από τις συζητήσεις, για να ξέρουμε πώς σκεφτόταν να αντιδράσει η ηγεσία του εαμ και τι διαπάλη υπήρχε στις τάξεις της. Τότε δεν υπήρχαν μαγνητόφωνα και δεν κρατούσαν πρακτικά για να μην περιπέσουν στα χέρια του κατακτητή. Οπότε αρκούμαστε στις διάφορες προφορικές μαρτυρίες των πρωταγωνιστών, που συνήθως είναι αντιφατικές.

Η δεύτερη παράμετρος είναι η ισχυροποίηση του ταξικού αντίπαλου, ο οποίος είχε πλουτίσει αρκετά ώστε να πληρώνει μηχανισμούς καταστολής, που εφόσον δε διαλύονταν, αποτελούσαν μια ισχυρή βάση για το στερέωμα της αστικής εξουσίας.

Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραμέτρων δημιούργησε ένα σημαντικό πολιτικό πρόβλημα προς επίλυση. Το υποκείμενο απέναντι στις αντικειμενικές συνθήκες, μπορεί να κάνει ελάχιστα θαύματα. Για την ακρίβεια μπορεί να φτάσει μέχρι τα όρια του θαύματος. Πέρα από αυτό αρχίζει να υπάρχει θεολογικό ζήτημα που αφορά μεταφυσικές ανησυχίες κι όχι την ιστορία.

Το εαμ ήθελε, αλλά δε μπόρεσε. Συγκριτικά με την υπόλοιπη ευρώπη ήταν πολύ μπροστά από οτιδήποτε άλλο. Εκπροσωπούσε μια ηγεμονική άποψη και το ήξερε.

Και με αυτές τις επισημάνσεις ο μαργαρίτης έκανε ένα μάλλον απότομο κλείσιμο, για να δώσει τη σκυτάλη στο κοινό και στο κομμάτι της συζήτησης. Το οποίο θα ανέβει στο μπλοκ εν καιρώ, αν κι εφόσον υπάρξει αντίστοιχο ενδιαφέρον από τους αναγνώστες.