Περί βασικής αντίθεσης κι άλλων τινών

Ο κλασικός μαρξιστικός ορισμός για τη βασική αντίθεση στον καπιταλισμό βάζει από τη μια την ολοένα αυξανόμενη κοινωνικοποίηση της παραγωγής κι από την άλλη την ατομική ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της. Με άλλα λόγια, ενώ αυξάνονται συνεχώς όσοι συμμετέχουν στην παραγωγή, αυτός που καρπώνεται τον πλούτο που παράγεται είναι μια –διαρκώς μειούμενη- χούφτα εκμεταλλευτών. Αυτή η αντίφαση είναι αξεπέραστη μες στα πλαίσια του συστήματος κι υποσκάπτει τα θεμέλιά του.

Το βασικό μειονέκτημα αυτού του σχήματος είναι ότι εντοπίζει τους δύο πόλους της αντίθεσης σε διαφορετικά πεδία. Το πρώτο σκέλος (κοινωνικοποίηση της παραγωγής) έχει να κάνει με το κομμάτι της παραγωγής ενώ το δεύτερο (ατομική ιδιοποίηση) με τη σφαίρα της διανομής. Επομένως η αντίθεση είναι υπαρκτή, όχι όμως και η βασική, αλλά παράγωγη της βασικής.

Ποια είναι όμως η βασική αντίθεση στον καπιταλισμό; Δεν είναι άλλη από την αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας, ως η ειδική μορφή που παίρνει στον καπιταλισμό η διαχρονική αντίθεση μεταξύ ζωντανής και νεκρής εργασίας. Το κεφάλαιο είναι νεκρή, αντικειμενοποιημένη εργασία που απομυζά την υπεραξία της ζωντανής, ως βασική προϋπόθεση για την αναπαραγωγή του.

Στον καπιταλισμό, τα νεκρά κεφάλαια είναι πιο σημαντικά από τον ζωντανό εργαζόμενο, οι τράπεζες πάνω από τους λαούς και τα κέρδη από τους ανθρώπους –όπως έλεγε και εκείνο το ιδεαλιστικό σύνθημα του φόρουμ, που ήθελε να βάλει τον άνθρωπο πάνω από τα κέρδη, χωρίς να τα καταργήσει. Με δυο λόγια τα άψυχα, μετράν πιο πολύ από τα έμψυχα. Κι αυτή είναι μια αντικειμενική λειτουργία του συστήματος, που θα ‘κανε και τους ιδεαλιστές ακόμα να παλέψουν για την ανατροπή του, στο πλευρό των οπαδών του (διαλεκτικού) υλισμού.

Ποια είναι όμως η βασική αντίθεση στο σοσιαλισμό;
Στο έργο του για τα οικονομικά προβλήματα στην εσσδ ο σύντροφος με το μουστάκι λέει ότι ο βασικός νόμος κίνησης του σοσιαλισμού έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την ανώτατη ικανοποίηση των διαρκώς αυξανόμενων αναγκών, μέσω της τελειοποίησης της σοσιαλιστικής παραγωγής στη βάση της πιο υψηλής τεχνικής. Στην ίδια λογική ο βασικός νόμος ακινησίας της μπρεζνιεφικής εποχής ήταν το τρένο της ετε που χάσαμε στη μάχη με τον ιμπεριαλισμό, τον τελευταίο σταθμό του καπιταλισμού, όπως έλεγε και μια παλιά μετάφραση στο έργο του βλαδίμηρου.

Δεν ξέρω αν ο βασικός νόμος ταυτίζεται με τη βασική αντίθεση. Ως βασικό νόμο του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, ο στάλιν ορίζει το ανώτατο κέρδος, κι όχι τους ορισμούς που δώσαμε παραπάνω. Ο στάλιν φαίνεται να ταυτίζει το βασικό νόμο με τον τελικό σκοπό της παραγωγής. Για το σοσιαλισμό είναι η τελειοποίηση της παραγωγής για την ικανοποίηση των αναγκών, ενώ στον καπιταλισμό είναι το κέρδος, χωρίς να αναφέρεται κάποια βασική αντίθεση ως κινητήρια δύναμη. Κατ’ ουσίαν όμως μιλάμε για το ίδιο πράγμα. Γιατί οι αντιφάσεις είναι η πηγή της κοινωνικής εξέλιξης και των βασικών νόμων που διέπουν την κίνησή της.

Μερικές παρατηρήσεις πάνω στα προηγούμενα.
Η αντιθετική σχέση στον παραπάνω νόμο, ορίζεται από το δίπολο της παραγωγής με τις ανάγκες, όπου το δεύτερο σκέλος έχει να κάνει με τη σφαίρα της διανομής. Κάτι που μας επιστρέφει στον αρχικό μας συλλογισμό. Η σφαίρα της διανομής επικαθορίζεται από την παραγωγή, που είναι το κύριο, το πλέον ουσιώδες χαρακτηριστικό ενός κοινωνικού σχηματισμού. Κατά συνέπεια, η βασική αντίθεση που τον διέπει, πρέπει να εντοπίζει τους δύο πόλους της στη σφαίρα της παραγωγής. Ή όπως λέει ο μαρξ, στην κριτική του προγράμματος της γκότα, η κάθε φορά διανομή των μέσων κατανάλωσης είναι μονάχα συνέπεια της διανομής των όρων παραγωγής.

Στον ίδιο σκόπελο σκόνταψε κι ο λέοντας, στην προδομένη επανάσταση, όταν προσπάθησε να εξηγήσει την σοβιετική γραφειοκρατία ως φαινόμενο, βάση των όρων διανομής. Όταν υπάρχουν λίγα αγαθά οι αγοραστές κάνουν ουρά κι είναι αναγκαίος ένας αστυφύλακας να κρατάει την τάξη. Αυτή είναι η αφετηρία της εξουσίας της γραφειοκρατίας, που ξέρει ποιος πρέπει να πάρει κάτι και ποιος πρέπει να περιμένει.

Πώς δικαιολογεί ο λέοντας αυτή την προσέγγιση;
Οι επιπόλαιοι θεωρητικοί παρηγορούν τον εαυτό τους τονίζοντας ότι η διανομή πλούτου είναι δευτερεύουσα σε σχέση με την παραγωγή του. Ωστόσο, η διαλεκτική της αλληλεπίδρασης διατηρεί εδώ όλη τη δύναμή της.

Στο βιβλίο του για τη σοβιετική γραφειοκρατία ο σοβιετικός κυριούλης αναγνωρίζει μεν ότι ο λέοντας σε άλλα έργα του προσπαθεί να ανιχνεύσει βαθύτερα κοινωνικά αίτια του φαινομένου. Αλλά ασκεί σκληρή κριτική στο συγκεκριμένο συλλογισμό κι υπενθυμίζει ένα απόσπασμα του μαρξ, από την κριτική στο πρόγραμμα της γκότα και πάλι.

Ο χυδαίος σοσιαλισμός κληρονόμησε από τους αστούς οικονομολόγους την αντίληψη να θεωρεί και να χειρίζεται τη διανομή ανεξάρτητα από τον τρόπο παραγωγής και να παρουσιάζει το σοσιαλισμό σα να περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη διανομή.

Αυτήν την κατηγορία μπορούμε να τη βρούμε ακόμα και σήμερα, στους εν γένει αριστερούς, που μιλάν γενικά για φτωχούς και πλούσιους και ταυτίζουν χυδαία το σοσιαλισμό με την ανακατανομή πλούτου, γενικά κι αόριστα.

Παρόλα αυτά ο αρχικός προβληματισμός παραμένει ανοιχτός. Εφόσον οι ανθρώπινες ανάγκες είναι το αρχικό κίνητρο της παραγωγής, μπορεί να θεωρηθεί δευτερεύων παράγοντας η σφαίρα της διανομής; Και πόσο βασική είναι η αλληλεπίδραση που επισημαίνει ο τρότσκι;

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του, ο σοβιετικός κυριούλης δίνει τον ορισμό του βαζιούλιν και της λογικής της ιστορίας για τη βασική αντίθεση στο σοσιαλισμό.

Η βασική αντίφαση του σοσιαλισμού είναι η αντίφαση μεταξύ της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και του ακόμα ανώριμου κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής, ή αλλιώς της τυπικής κοινωνικοποίησής της –την οποία η κε του μπλοκ προτιμάει να τη λέει ανώριμη, κατ’ αντιστοιχία του ανώριμου κομμουνισμού που χρησιμοποιεί ο βλαδίμηρος για το σοσιαλισμό.

Το βασικό πλεονέκτημα αυτού του ορισμού είναι ότι εντοπίζει και τους δύο πόλους της αντίθεσης στο κομμάτι της παραγωγής και συγκεκριμένα στο διαλεκτικό δίπολο παραγωγικές δυνάμεις (πδ)-σχέσεις παραγωγής (πσ). Σε αυτό το σημείο θα μπορούσε να γίνει μια παρέκκλιση για τη διαλεκτική σχέση μεταξύ πδ και πσ (ποιο είναι το πρωτεύον, βαθμός αντιστοίχησης κτλ), αλλά αυτό ίσως μας απασχολήσει σε επόμενη ανάρτηση.

Στον επίλογο θα κάνουμε μια δημιουργική εφαρμογή όσων είδαμε παραπάνω.
Ο ευτύχης έχει πει ότι η διαλεκτική σχέση που ορίζει τη λειτουργία του κκε είναι το διαλεκτικό δίπολο μεταξύ σεχταρισμού κι οπορτουνισμού, όπου το κόμμα κινείται σαν πολιτικό εκκρεμμές.

Αυτή είναι όμως κι η βασική αντίθεση του ίδιου του ευτύχη. Αφού αντέδρασε στο οπορτουνιστικό 89’ αποχωρώντας απ’ το κκε, έφτιαξε μια σέχτα του εξωκοινοβουλίου αντί για κόμμα, και τώρα διακηρύσσει ανοιχτά την οπορτουνιστική ιδέα της παναριστεράς.

Γενικότερα ωστόσο η βασική αντίφαση κάθε συντρόφου, στη δράση του και το προτσές διαμόρφωσης της προσωπικότητάς του, είναι η εξής: αφενός πρέπει να ξεχωρίσει από τον χυλό, να μην τον καταπιεί ο μέσος όρος, να καλλιεργήσει κάθε κλίση κι ενδιαφέρον που έχει και να αποκτήσει ειδικές αρετές και προσόντα. Κι από την άλλη πρέπει να μην αποκοπεί απ’ τις μάζες, να μην τις κοιτάει αφ’ υψηλού με σνομπ διάθεση, να γειώνει τις γνώσεις του στις μάζες, να πιάσει τον παλμό τους και να τον εκφράσει, αν θέλει να είναι πραγματικά πρωτοπόρος στον χώρο του.

Παράγωγη αυτής της σχέσης είναι κι η αντίθεση μεταξύ στείρου πρακτικισμού και ακαδημαϊκής ενασχόλησης με τη θεωρία –ή αλλιώς αμπελοφιλοσοφίας- ως ειδική μορφή της αντίθεσης μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας.

Τιμή και δόξα στους συντρόφους που παλεύουν καθημερινά και καταφέρνουν να υπερβούν διαλεκτικά αυτήν την αντίθεση. Κι είναι προφανές ότι δε συμπεριλαμβάνω τον εαυτό μου σε αυτούς.