Οι θέσεις για τον φόιερμπαχ

Οι πιο πιστοί αναγνώστες του ιστολογίου θα θυμούνται ίσως κάποιες παλιότερες αναρτήσεις της κε του μπλοκ για το σοβιετικό κυριούλη και τον όμιλο μελέτης επαναστατικής θεωρίας –ή απλώς σκέτο όμιλο. Ο τελευταίος μετά από κάποιες πρόσφατες περιπέτειες έχει πάψει επί της ουσίας να υφίσταται στη θεσσαλονίκη, έχοντας μάλλον ολοκληρώσει τον κύκλο του. Αυτό που γίνεται εναλλακτικά στη θέση του, είναι κάποια σεμινάρια με εισηγήσεις-διαλέξεις του σοβιετικού κυριούλη πάνω στα πιο σημαντικά έργα του μαρξ, οι οποίες γίνονται σε εβδομαδιαία βάση στο παιδαγωγικό.

Η τελευταία συνάντηση έγινε στο λυόμενο κτίριο δίπλα από τον πύργο, με θέμα τις θέσεις για τον φόιερμπαχ. Το ιστορικό πλαίσιο του έργου είναι στα μέσα της δεκαετίας του 1840, εν μέσω διωγμών κι εξοριών του μαρξ, λίγο μετά τη συνεργασία του με την εφημερίδα του ρήνου και τη γνωριμία του με τον ένγκελς, και λίγα χρόνια πριν το κύμα των αστικών επαναστάσεων του 1848 και τη συγγραφή του κομμουνιστικού μανιφέστου. Σε αυτό το έργο ο μαρξ καταγράφει συνοπτικά κάποια σημεία υπό τη μορφή θέσεων, με κάποιες ιδέες που θα αναπτύξει διεξοδικά στη γερμανική ιδεολογία, που θα τη συγγράψει μαζί με τον ένγκελς. Εκεί θα επιχειρήσουν από κοινού μια αναμέτρηση με τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής τους, μια κριτική αξιολόγησή τους, για να προχωρήσουν στην παρουσίαση μιας νέας κοινωνικής θεωρίας που θα την εκθέσουν πιο αναλυτικά στο κομμουνιστικό μανιφέστο. Επί της ουσίας πρόκειται για ένα προσωπικό «ξεκαθάρισμα» με το φιλοσοφικό κεκτημένο της εποχής τους, γιατί η γερμανική ιδεολογία θα παραμείνει απλώς χειρόγραφο, που θα παραδοθεί στην «κριτική των τρωκτικών» όπως είπε χαριτολογώντας ο μαρξ (και θα εκδοθεί μόνο μετά το θάνατό του).

Ας επιστρέψουμε όμως στο θέμα της συνάντησης.

Ήδη στην πρώτη θέση ο μαρξ ασκεί κριτική στον προγενέστερο υλισμό –τον προμαρξικό υλισμό, όπως θα λέγαμε σήμερα-, ο οποίος δεν εξετάζει τη φύση στην εξέλιξή της, αλλά στατικά και βλέπει τον άνθρωπο ως αντικείμενο, αφ’ υψηλού, εν είδει εποπτείας κι όχι ως ενεργό υποκείμενο, δημιουργό της ιστορίας και φορέα εργασιακής δραστηριότητας. Με αυτόν τον τρόπο αφήνει την εξέταση της δραστήριας, της ενεργητικής πλευράς του υποκειμένου στον ιδεαλισμό, ο οποίος αντιλαμβάνεται την εξέλιξη και το υποκείμενό της αφηρημένα και εξωιστορικά, έξω από την κινούμενη πραγματικότητα.

Παραδόξως αυτό το σημείο μοιάζει με την κριτική που ασκήθηκε αργότερα και στο έργο του ίδιου του μαρξ, ότι δηλ ασχολήθηκε αποκλειστικά με την επενέργεια του κοινωνικού είναι στην κοινωνική συνείδηση, αμελώντας να εξετάσει την αντίστροφη επίδραση του δυναμικού μέρους της αντιθετικής σχέσης, δηλ του υποκειμένου πάνω στις αντικειμενικές συνθήκες. Στο βαθμό που συνέβη αυτό όμως, όπως παραδέχτηκε αυτοκριτικά κι ο ένγκελς σε κάποια επιστολή του, ήταν γιατί οι κλασικοί έριξαν το κύριο βάρος στην αντιμετώπιση του κυρίαρχου ιδεαλισμού και της επιρροής του.

Στη δεύτερη θέση ο μαρξ μιλάει για την αντικειμενικότητα της σκέψης, που δεν ξεπηδά αυθόρμητα από το μηδέν, αλλά προκύπτει στα πλαίσια της ενεργητικής δραστηριότητας. Αν έτσι λοιπόν έχουν τα πράγματα, τότε η αντικειμενική αλήθεια είναι ένα πρακτικό ζήτημα, που δεν αποδεικνύεται μόνο θεωρητικά, αλλά σε σχέση με τα πράγματα και τον υλικό κόσμο.

Η τρίτη θέση πραγματεύεται τη διαμόρφωση της ανθρώπινης συνείδησης και της προσωπικότητας εν γένει. Πολλοί υποστηρίζουν ακόμα και σήμερα πως για να αλλάξει ο κόσμος πρέπει πρώτα να αλλάξουν οι συνειδήσεις και η εκπαίδευση που λαμβάνουν –μια αντίληψη που έχει τις ρίζες της στο διαφωτισμό. Κάτι τέτοιο όμως θα καθιστούσε σε τελική ανάλυση ως μοναδικό ενεργό ιστορικό υποκείμενο το δάσκαλο, ο οποίος αφενός έχει κι ο ίδιος την ανάγκη να διαπαιδαγωγηθεί –ακόμα και κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας- αφετέρου δεν μπορεί να προκύψει πάνω από την κοινωνία και να συλλαμβάνει τις ιδέες έξω από αυτήν, ως εξωιστορικό υποκείμενο. Ο άνθρωπος αλλάζει αλλάζοντας το περιβάλλον του, διαμορφώνοντας τις συνθήκες που τον διαμορφώνουν. Να αλλάξουμε τη ζωή μας, αλλάζοντας τον κόσμο, όπως έλεγε παλιότερα κι ένα σύνθημα του φεστιβάλ. Στην ουσία δηλ ο άνθρωπος αυτοαλλάζει ως προσωπικότητα, μες στον αγώνα για την αλλαγή του κόσμου.

Η τέταρτη θέση αναφέρεται στις κοινωνικές προϋποθέσεις της εμφάνισης της θρησκείας. Ο ντιντερό έλεγε ότι η θρησκεία γεννήθηκε όταν ο απατεώνας συνάντησε τον αφελή. Και με αυτή την έννοια καταλαβαίνουν πολλοί και το περίφημο τσιτάτο του μαρξ για τη θρησκεία που είναι το όπιο του λαού. Στην πραγματικότητα όμως οι ψευδείς ιδέες-ιδεολογίες δεν είναι μόνο προϊόν συνωμοσίας, αλλά γίνονται κυρίαρχες γιατί πατάνε στον πραγματικό κόσμο, τις υλικές κοινωνικές σχέσεις και τις «ανάγκες» που δημιουργούν. Το όπιο δεν είναι –μόνο- το ναρκωτικό με το οποίο δηλητηριάζουν οι διάφορες εξουσίες τις μάζες, αλλά το παυσίπονο που χρησιμοποιούν οι μάζες για να αντέξουν τον άσπλαχνο κόσμο και την κοιλάδα των δακρύων –όπως αναφέρει στο ίδιο κομμάτι ο μαρξ. Όποιος λοιπόν ενδιαφέρεται για την καταπολέμηση κάθε λογής όπιου, πρέπει να πολεμήσει και την κοιλάδα των δακρύων, τον άσπλαχνο κόσμο που γεννά τις αυταπάτες και την ανάγκη για ψεύτικες ελπίδες. Με άλλα λόγια να αλλάξει την κοινωνική βάση που γεννά τις ψευδείς ιδεολογίες κι όχι το αντίστροφο –που θα ‘ταν ιδεαλιστικό. Ένας άνθρωπος κυρίαρχος της ζωής του και των υλικών όρων της δε θα ένιωθε καμία ανάγκη για την ύπαρξη και τον οίκτο μιας ανώτερης κυρίαρχης δύναμης (θεότητας) που θα δημιουργεί και θα ελέγχει τον κόσμο.

Οι κάθε λογής εξουσίες όμως δεν χρησιμοποιούν τις ψευδείς ιδεολογίες; Αδιαμφισβήτητα. Αλλά πού τις βρίσκουν; Τις κατασκευάζουν οι ίδιες; Αυτό θα προϋπέθετε ότι έχουν γνώση των σωστών ιδεών και τις κρατάνε για τον εαυτό τους. Στην πραγματικότητα όμως στις ταξικές κοινωνίες, ακόμα και οι κυρίαρχες τάξεις έχουν «παραμορφωμένη αντίληψη» του κοινωνικού γίγνεσθαι.

Στην πορεία της εκδήλωσης, στο κομμάτι των ερωτοαπαντήσεων, πάνω στην εισήγηση, η συζήτηση στράφηκε στον εθνικισμό. Μπορούμε άραγε να πούμε ότι γεννιέται κι αυτός αυθόρμητα όπως το θρησκευτικό συναίσθημα-συνείδηση;

Ο περικλής απάντησε ως εξής: Μπορεί η γέννηση του εθνικισμού να συνδέεται με ιστορικά γεγονότα και πολιτικές πράξεις (όπως την επικράτηση του έθνους-κράτους στην πορεία ανάπτυξης του καπιταλισμού) και με ισχυρά πολιτικής-ιδεολογικής παρέμβασης στη συνέχεια (όπως τα εθνικά σχολεία, το μάθημα της πατριδογνωσίας, κτλ) ωστόσο δεν πρόκειται περί κατασκευης. Η πρώτη ύλη γεννήθηκε αυθόρμητα, καθώς πριν τα έθνη υπήρχαν εθνότητες –με κοινή γλώσσα, πιθανότατα κοινή θρησκεία, και κοινά ήθη κι έθιμα- οι οποίες αρχίζουν να διαμορφώνουν συνείδηση της ταυτότητάς τους στον ύστερο μεσαίωνα, όταν δηλαδή οι αναπτυσσόμενες εμπορευματικές σχέσεις ενώνουν και ομογενοποιούν περιοχές ή φέρνουν σε επαφή λαούς με διαφορετική κουλτούρα και πολιτισμό.

Ενδιάμεσα ο παυλίδης έκανε μια αρκετά ενδιαφέρουσα παρατήρηση περί εθνικισμού και φασισμού, που είναι στην ουσία αποχρώσεις του ίδιου φαινομένου και μία κατάσταση που προκρίνει η αστική τάξη κάθε φορά που χρειάζεται να υπερασπιστεί την εξουσία της και να πολεμήσει με όρους ευρείας, «λαικής» συμμαχίας. Κι αυτό ακριβώς έκανε σε διάφορες ιστορικές περιστάσεις (στη ρωσία μετά τον οκτώβρη, στον ελληνικό και ισπανικό εμφύλιο, ή στην κίνα με το κουόμιτανγκ), με μοναδική –και προσωρινή- εξαίρεση την επαναστατική κατάσταση στη γερμανία του 18-19’, όπου η σοσιαλδημοκρατία ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να επιλέξει σε εκείνη τη συγκυρία η γερμανική αστική τάξη, πριν «δώσει το δαχτυλίδι» στους εθνικοσοσιαλιστές του χίτλερ.

Κλείνοντας αυτή την παρένθεση και επιστρέφοντας στο αρχικό θέμα, παρακάμπτουμε την πέμπτη θέση για να σταθούμε στην έκτη, όπου ο μαρξ – χωρίς να παραγνωρίζει τη βιολογική υπόσταση του ανθρώπου- εντοπίζει και ορίζει ως ουσία του όχι κάποια κοινά βιολογικά χαρακτηριστικά, όπως έκανε ο προμαρξικός υλισμός, αλλά το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων, των μεταβαλλόμενων κοινωνικών δεσμών που αφήνουν τα ίχνη τους και στα βιολογικά στοιχεία του ανθρώπου.

Αν σκεφτούμε βέβαια ότι στο επίκεντρο των κοινωνικών σχέσεων βρίσκεται η εργασία και η παραγωγή εν γένει, μπορούμε να κάνουμε μια σύντομη παρέκβαση από τη φιλοσοφική διάσταση και να προεκτείνουμε τη σκέψη μας στη σημερινή πραγματικότητα, όπου η ανεργία κάνει πολλούς νέους να αισθάνονται μηδενικά από κοινωνική άποψη και επηρεάζει άμεσα τη βιολογική τους υπόσταση, από το άγχος και την παραίτηση μέχρι τη σεξουαλική αυτοπεποίθηση, ακόμα και τον τερματισμό της υπόστασης αυτής, σε κάποιες περιπτώσεις, με την αυτοκτονία.

Προσπερνάμε και τις επόμενες θέσεις – όπου μεταξύ άλλων ο μαρξ κριτικάρει την αντίληψη του υλισμού της εποχής του για την κοινωνία των ιδιωτών ως άθροισμα μεμονωμένων ατόμων και κατόχων εμπορευμάτων- για να περάσουμε στην ενδέκατη και τελευταία που είναι και η πιο κρίσιμη.

Οι φιλόσοφοι μέχρι τώρα απλώς ερμήνευαν τον κόσμο με διάφορους τρόπους, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε.

Κάποιες δυνάμεις, ξεχνώντας πως κάθε θέση του μαρξ για τον φόιερμπαχ προϋποθέτει αυστηρά και τις προηγούμενες, απομονώνουν αυτήν τη φράση και την ερμηνεύουν αυθαίρετα με βουλησιαρχικό τρόπο. Είναι αδύνατο όμως να αλλάξεις κάτι που δε γνωρίζεις. Το ζητούμενο είναι να ερμηνεύσεις τον κόσμο στην κίνηση του και να αξιοποιήσεις τους νόμους κίνησης για να τον αλλάξεις. Να βρεις τις αντιφάσεις που τον διέπουν, για να καταδείξεις την προοπτική – την οποία απορρίπτουν εξαρχής οι αστοί φιλόσοφοι, επιδιώκοντας την εμπέδωση του αιώνιου τάχα των καπιταλιστικών σχέσεων.

Εδώ θα κάνω μια δική μου παρέκβαση με ένα παράδειγμα που αν και φαινομενικά άσχετο ταιριάζει κατά τη γνώμη μου με την περίπτωση. Πολύς κόσμος καταναλώνει πρόθυμα ένα σωρό ελαφρά τηλεοπτικά και κινηματογραφικά προγράμματα, επειδή θέλει (όπως συχνά λέγεται) να ξεφύγει από την καθημερινότητα και τα προβλήματά του. Στην πράξη όμως αυτά τα σκουπίδια με τη ρηχή μεταφυσική και το προβλέψιμο αίσιο τέλος προσφέρουν στον τηλεθεατή μια ψεύτικη λύτρωση, ανέξοδη και αδιέξοδη, μια εικονική φυγή από την πραγματικότητα που τον κρατάει δέσμιο της υπάρχουσας κατάστασης. Ενώ οι ταινίες για παράδειγμα που πετυχαίνουν να εκφράσουν το ιδανικό του σοσιαλιστικού ρεαλισμού παρουσιάζουν την κινούμενη πραγματικότητα με τις αντιφάσεις της, δείχνοντας έτσι στο θεατή την πραγματική διέξοδο από τη μιζέρια του σύγχρονου κόσμου, που βρίσκεται στην πάλη για την αλλαγή του.

Η τρόπον τινά διάλεξη ολοκληρώθηκε με την παράθεση δύο-τριών αποσπασμάτων από τη γερμανική ιδεολογία, ως εισαγωγή στο θέμα της επόμενης συνάντησης, η οποία θα γίνει σήμερα το απόγευμα, λίγο μετά τις 6, στο παιδαγωγικό – για όσους θεσσαλονικείς τυχόν ενδιαφέρονται.